Z danych ankietowych wynika, Īe chociaĪ liczebnoĞü grupy rodzinnych gospodarstw wysokotowarowych systematycznie wzrastaáa, to nadal czĊstoĞü ich wystĊpowania byáa stosunkowo niewielka (wykres 1). W latach 1992-2005 liczba jednostek wysokotowarowych zwiĊkszyáa siĊ netto o okoáo 59%, a ich udziaá wĞród ogóáu badanych podmiotów wzrósá prawie 2-krotnie (z nieco po-nad 6% do 12%). IloĞciowe powiĊkszenie opisywanej zbiorowoĞci nastąpiáo gáównie w ostatnim dziesiĊcioleciu ubiegáego wieku. W 2005 roku liczba go-spodarstw wysokotowarowych byáa tylko o okoáo 2% wyĪsza niĪ piĊü lat wcze-Ğniej, a ich udziaá wĞród ogóáu badanych indywidualnych gospodarstw rolnych zwiĊkszyá siĊ z niewiele ponad 11% w 2000 roku do 12% w 2005 roku. Tym samym moĪna uznaü, Īe po roku 2000 nastąpiáo znaczące zahamowanie tempa wzrostu liczebnoĞci segmentu wysokotowarowych gospodarstw w rolnictwie cháopskim.
Z perspektywy zaopatrzenia rynku i moĪliwoĞci rozwojowych rolnictwa, istotne jest przede wszystkim rozpowszechnienie jednostek wysokotowarowych wĞród gospodarstw wytwarzających na rynek, a zwáaszcza produkujących gáównie na sprzedaĪ16. I chociaĪ mechanizmy rynkowe stymulują koncentracjĊ produkcji, to nadal rozmiary produkcji towarowej wiĊkszoĞci podmiotów są sto-sunkowo niewielkie. Wedáug danych ankietowych, w 2005 roku nadal tylko
nie-16 Przy wyodrĊbnieniu jednostek produkujących gáównie na rynek kierowano siĊ wyáącznie wielkoĞcią produkcji towarowej poszczególnych podmiotów w odniesieniu do Ğredniej sprze-daĪy ogóáu badanych indywidualnych gospodarstw rolnych. Do grupy podmiotów produkują-cych przede wszystkim na sprzedaĪ zaliczono wszystkie jednostki, których roczna wartoĞü towarowej produkcji rolniczej wynosiáa co najmniej 20% przeciĊtnej wartoĞci sprzedaĪy. Tak ustalona wartoĞü graniczna stanowiáa: w 1992 roku - 1 tys. zá, w roku 1996 – 4 tys. zá, 5 tys.
zá w 2000 oraz 2005 roku – 7 tys. zá.
speána 22% gospodarstw produkujących przede wszystkim na sprzedaĪ stanowi-áy jednostki wysokotowarowe, chociaĪ byá to odsetek ponad 2,5-krotnie wiĊkszy niĪ w 1992 roku, kiedy to jednostki zakwalifikowane do grupy wysokotowaro-wych stanowiáy tylko nieco ponad 8% wĞród ogóáu gospodarstw produkujących gáównie na rynek.
Wykres 1. Udziaá gospodarstw wysokotowarowych w rolnictwie indywidualnym
*Gospodarstwa, z których dochód rolniczej stanowi przewaĪająca czĊĞü w ogólnym budĪecie pieniĊĪnym rodziny rolniczej.
ħródáo: Opracowano na podstawie danych ankietowych IERiGĩ-PIB 1992, 1996, 2000 i 2005.
Jednak z punktu widzenia zdolnoĞci konkurencyjnych, uzyskania satys-fakcjonujących dochodów i odpowiedniego poziomu Īycia rodzin rolniczych istotna jest przede wszystkim skala produkcji towarowej gospodarstw bĊdących podstawowym Ĩródáem dochodów rolnika i jego rodziny. Mimo Īe wraz z roz-wojem gospodarczym postĊpuje proces dywersyfikacji aktywnoĞci ekonomicz-nej ludnoĞci rolniczej i spadek liczby rodzin utrzymujących siĊ wyáącznie bądĨ gáównie z rolnictwa17, to nawet wĞród grupy jednostek stanowiących gáówne Ĩródáo utrzymania rodziny rolniczej, pomimo postĊpu, zakres koncentracji pro-dukcji byá nadal relatywnie niewielki. W 2005 roku tylko w prawie co trzecim gospodarstwie rolniczym skala prowadzonej dziaáalnoĞci rolniczej byáa na tyle duĪa, Īe speániaáy one kryterium ustalone dla jednostek wysokotowarowych.
17 Z przeprowadzonych badaĔ terenowych wynika, Īe w latach 1992-2005 liczba rodzin rolni-czych utrzymujących siĊ przede wszystkim ze Ĩródeá nierolnirolni-czych (zarobkowych bądĨ nieza-robkowych) powiĊkszyáa siĊ o 9,9% netto, a ich udziaá wzrósá z 57,3 do 62,1%.
6,4 6,8
wĞród gospodarstw ze sprzedaĪą produkcji rolniczej wĞród gospodarstw rolniczych*
NaleĪy jednak dodaü, Īe byáa to skala ponad dwukrotnie wiĊksza niĪ w 1992 roku, kiedy tylko co siódme gospodarstwo bĊdące podstawą utrzymania rodziny rolniczej osiągnĊáo warunek wielkoĞü sprzedaĪy okreĞloną dla jednostki wyso-kotowarowej (wykres 1).
Przy interpretacji powyĪszych danych o róĪnicach w dynamice zmian udziaáu jednostek wysokotowarowych w poszczególnych grupach gospodarstw indywidualnych, naleĪy wskazaü na sytuacjĊ, w jakiej siĊ one znalazáy wraz z narastaniem konkurencji na rynku rolnym. Utrzymanie pozycji rynkowej i uzyskanie satysfakcjonujących dochodów z dziaáalnoĞci rolniczej wiązaáo siĊ z pokaĨnym uaktywnieniem dziaáaĔ dostosowujących jakoĞü, poziom i strukturĊ rolniczej produkcji towarowej do efektywnego popytu. Sprostanie tym wymo-gom wiązaáo siĊ z reguáy z przeprowadzeniem wielu zmian w posiadanym ma-jątku produkcyjnym. Dla wiĊkszoĞci uĪytkowników gospodarstw rodzinnych byáo to zbyt trudne zadanie, ze wzglĊdu na ograniczenia kapitaáowe oraz rela-tywnie niski poziom umiejĊtnoĞci gospodarujących, zwáaszcza kwalifikacji me-nedĪerskich i marketingowych. W tej sytuacji nasileniu ulegáy tendencje do ograniczania kontaktów z rynkiem w coraz wiĊkszej grupie rolników18. W efek-cie w latach 1992-2005 wyraĨnie zmniejszyá siĊ odsetek podmiotów produkują-cych gáównie na sprzedaĪ (z 76 do 55%). JednoczeĞnie zmniejszyá siĊ udziaá gospodarstw bĊdących podstawowym Ĩródáem utrzymania uĪytkownika i jego rodziny (z 43 do 38%).
Opisywane powyĪej sytuacje o skali wystĊpowania jednostek wysokoto-warowych wskazują na pogáĊbianie siĊ procesu polaryzacji rynkowej indywidu-alnych gospodarstw rolnych na podmioty o charakterze profesjonalnym oraz jednostki speániające przede wszystkim funkcje samozaopatrzeniowe.
Przeprowadzone badania udokumentowaáy, Īe ksztaátowanie siĊ segmentu wysokotowarowego w rolnictwie cháopskim ma charakter staáy, przy czym wraz z postĊpującym procesem liberalizacji stosunków rynkowych coraz trudniej uĪytkownikom jednostek towarowych przychodzi osiąganie konkurencyjnej po-zycji na rynku produktów rolniczych. O wielkoĞci tych problemów miĊdzy in-nymi Ğwiadczyáy:
1. Systematycznie malejąca liczebnoĞü grupy podmiotów, które w poszczegól-nych badaposzczegól-nych latach zostaáy po raz pierwszy zakwalifikowane do grupy go-spodarstw wysokotowarowych. W latach 1996-2005 udziaá takich jednostek w ogólnej liczbie rodzinnych gospodarstw wysokotowarowych istniejących w danym roku zmniejszyá siĊ z 24 do 4%, a odsetek podmiotów, które
utraci-18 Z danych ankietowych wynika, Īe w latach 1992-2005 liczba gospodarstw produkujących wyáącznie lub gáównie na samozaopatrzenie wzrosáa netto o prawie 56%, a ich udziaá zwiĊk-szyá siĊ z 24 do 45%.
áy status jednostki wysokotowarowej byá stosunkowo niewielki i stabilny.
Ksztaátowaá siĊ on na poziomie okoáo 3-4% w kaĪdym wyodrĊbnionym do badaĔ okresie.
2. Wzrastający dystans pomiĊdzy cechami gospodarstw oraz wáaĞciwoĞciami rolników, które uzyskaáy w danym roku status jednostki wysokotowarowe, a resztą produkujących gáównie na sprzedaĪ. Te odmiennoĞci zaznaczyáy siĊ praktycznie w odniesieniu do wszystkich czynników ksztaátujących przewagi konkurencyjne, a przede wszystkim w stosunku do rozmiaru uĪytkowanych gruntów, aktywnoĞci inwestycyjnej, jakoĞci siáy roboczej, zwáaszcza osób pracujących gáównie w rolnictwie. Przykáadowo gospodarstwa, które dopiero w 2005 roku zostaáy zakwalifikowane do grupy wysokotowarowych w po-równaniu do wytwarzających gáównie na rynek charakteryzowaáy siĊ dwu-krotnie wiĊkszą powierzchnią uprawianej ziemi (30,2 ha UR wobec 14,0 ha UR), trzykrotnie wyĪszymi wydatkami na inwestycje rolnicze (150,4 tys. zá wobec 49,7 tys. zá), piĊciokrotnie wiĊkszym odsetkiem osób, wĞród wykonu-jących gáównie zajĊcia rolnicze z wyksztaáceniem wyĪszym (10% wobec 2%) i posiadających szkolne przygotowanie do zawodu rolnika (44% wobec 9%).
WczeĞniej te róĪnice równieĪ siĊ zaznaczaáy, ale rozpiĊtoĞci byáy mniejsze.
3. Narastająca zaleĪnoĞü pomiĊdzy czĊstoĞcią wystĊpowania jednostek wysoko-towarowych a wáaĞciwoĞciami struktur rolniczych. Dotyczyáo to zwáaszcza obszaru gospodarstwa i cech spoáeczno-demograficznych kierowników19 spodarstw. Podmioty wysokotowarowe wystĊpowaáy najczĊĞciej wĞród go-spodarstw charakteryzujących siĊ duĪym obszarem, bĊdących podstawowym miejscem aktywnoĞci zawodowej, zarządzanych przez osoby cechujące siĊ relatywnie máodym wiekiem (do 44 lat), które posiadaáy wyksztaácenie ogól-ne przynajmniej na poziomie Ğrednim i szkologól-ne przygotowanie do wykony-wanego zawodu rolnika20.