SOcjOLOgiA pOLityki Sinišy mALeševiciA



Chociaż zdecydowany rozkwit studiów nad nacjonalizmem można obser-wować w  (zachodnich) naukach społecznych od ćwierćwiecza, to wiele kluczowych pozycji teoretycznych wciąż nie jest dostępnych dla polskiego czytelnika. Szczególne zaniedbania wydają się dotyczyć prac pisanych w para-dygmacie modernistycznym, które kładą główny nacisk na polityczny wymiar nowoczesności. Szczęśliwie jednak, myśl tak istotnych teoretyków państwa i  nacjonalizmu, jak: John Breuilly (1993; 2011), Charles Tilly (1992), Joel S. Migdal (2001) czy Michael Mann (1986; 1988; 1993) mimo wszystko jest obecna w polskiej socjologii. Autorem zupełnie nieznanym – choć, jak sądzę, równie istotnym – pozostaje natomiast Siniša Malešević, brytyjski socjolog chorwackiego pochodzenia i były współpracownik Ernesta Gellnera, pracu-jący na Narodowym Uniwersytecie Irlandii.

Działalność naukową Maleševicia można najkrócej określić jako neo-weberowską socjologię polityki skoncentrowaną wokół zasadniczych teore-tycznych problemów nowoczesności: państwa narodowego (jego powstania i logiki funkcjonowania), nacjonalizmu i etniczności, a także wojny i prze-mocy. Chociaż Malešević jest, między innymi, redaktorem kilku istotnych monografii oraz autorem zbiorów systematyzujących wyżej zarysowaną problematykę (Malešević 2004; 2007; 2010), to centralny punkt jego myśli stanowią rozważania nad ideologią oraz nacjonalizmem, ujęte w trzech pod-stawowych pracach: Ideology, Legitimacy and the New State: Yugoslavia, Serbia and Croatia (2002), Identity as Ideology: Understanding Ethnicity and Nationa-lism (2006) oraz Nation-states and NationaNationa-lisms: Organization, Ideology and

1 E-mail: rawski00@gmail.com

tomaSz raWSki

106

Solidarity (2013a). Bliższe przyjrzenie się im pozwala dostrzec istotny teore-tyczny wkład Maleševicia w obu tych obszarach.



Kluczowym rysem wczesnej twórczości Maleševicia (2002) wydaje się dążenie do rehabilitacji pojęcia ideologii we współczesnych naukach społecznych – projekt o tyle ambitny, że osadzony w socjologii weberowskiej, u której źródeł próżno szukać precyzyjnej konceptualizacji tego pojęcia (Max Weber raczej go unikał). Malešević podejmuje więc szczególny wysiłek teoretyczny. Z jed-nej strony wierność tradycji interpretatywZ jed-nej oraz postulatowi aksjologiczZ jed-nej neutralności badacza wymaga bowiem odcięcia od pozytywistycznych i nor-matywnych teorii ideologii (w szczególności klasycznych odmian marksizmu i funkcjonalizmu), z drugiej natomiast – ciążenie ku uniwersalizmowi skłania do odrzucenia tak zwanych postkrytyk (czyli ujęć poststrukturalistycznych, postmarksistowskich i postmodernistycznych) dyskredytujących pojęcie ide-ologii na rzecz dyskursu.

Już z  pierwszej pracy Maleševicia (2002) wyłaniają się ramy myślenia teoretycznego stanowiące podstawę dalszej jego działalności. Zapropo-nowaną tam definicję ideologii jako zbioru motywowanych politycznie lub

ukierunkowanych na działanie idei i  praktyk związanych z  konceptualną organizacją społeczeństwa2 (Malešević 2002: 92), autor umieszcza

w totali-zującej perspektywie zakładającej nieuchronną obecność ideologii jako

fun-damentu każdego porządku społecznego. Czerpiąc w tym miejscu inspiracje z  Mannheimowskiej socjologii wiedzy oraz Althusserowskiego marksizmu strukturalnego, Malešević jednocześnie odrzuca ich wymiar normatywny oraz (w przypadku Althussera) ekonomistyczny redukcjonizm, zachowując zarówno aksjologiczną neutralność koncepcji, jak i  wierność weberowskiej Rationalitat niedającej się łatwo zredukować do wąsko rozumianej racjonal-ności instrumentalnej.

Z drugiej strony, w myśleniu Maleševicia obecne są wyraźne inspiracje politologiczne – akceptuje on, na przykład, postulat wyrażany między inny-mi przez Martina Seligera i dotyczący uinny-mieszczenia pojęcia ideologii stricte w  ramach płaszczyzny polityki3. Jednocześnie, Malešević rezygnuje jednak

2 Tłumaczenie fragmentów prac Maleševicia (tu i w dalszej części tekstu): Tomasz Rawski.

3 Co jest wyrazem dystansu zarówno wobec funkcjonalistów (takich jak np. Clifford Geertz uznający ideologię za rodzaj systemu kulturowego), jak i marksistów sprowadzają-cych ideologię do narzędzia zabezpieczającego ekonomiczne interesy klasy dominującej.

SocjoLogia poLityki Sinišy maLešeVicia 107

studia socjologiczno-polityczne. seria nowa  nr 1(03)/2015  issn 0585-556X z ograniczania zakresu tego terminu wyłącznie do doktryny partyjnej. Tym samym, udaje mu się zachować możliwie szerokie rozumienie ideologii – ta-kie, które otwierałoby przestrzeń teoretyczną na potencjalnych zbiorowych aktorów spoza zinstytucjonalizowanej polityki.

Dążenie do dookreślenia własnej, nade wszystko socjologiczno-poli-tycznej perspektywy widoczne jest przede wszystkim w  dwupoziomowym rozumieniu ideologii u  Maleševicia. Kluczowe dla jego myśli rozróżnienie na ideologię normatywną oraz operacyjną4 dobrze odzwierciedla to

napię-cie teoretyczne. Pierwszy poziom, rozumiany jako oficjalny – a więc zapisany w programach partii politycznych, aktach prawnych i innych dokumentach – system poglądów dotyczących sposobu organizacji danego społeczeństwa oraz centralnych dlań wartości (Malešević 2002: 77) stanowi swego rodzaju ukłon w stronę politologii. Drugi natomiast – ideologia wyłaniająca się z kon-frontacji z praktyką społeczną, a więc obecna np. w publicznych wypowie-dziach i wystąpieniach politycznych – wprowadza do analizy poziom refleksji socjologicznej (Malešević 2002: 130).

To rozróżnienie dobrze się sprawdza w empirycznej części pracy. Z prze-prowadzonej przez Maleševicia analizy państwowej ideologii trzech dwudzie-stowiecznych krajów południowo-wschodniej Europy – socjalistycznej Jugo-sławii lat 60., chadeckiej Chorwacji pierwszej połowy lat 90. oraz autorytarnej Serbii tego samego okresu – wyłania się mianowicie istotny rozdźwięk między obydwoma poziomami5. Konkretnie mówiąc, w żadnym z trzech przypadków ideologia normatywna nie wytrzymuje konfrontacji z  praktyką społeczną, w każdym natomiast – ideologią operacyjną okazuje się jakaś forma nacjona- lizmu. Szczególnie to ostatnie odkrycie wydaje się istotne ze względu na dalszą działalność naukową autora w zakresie badań nad nacjonalizmem właśnie.

Wczesnych maleševiciowskich prób zakorzenienia precyzyjnego pojęcia ideologii w  słowniku socjologii weberowskiej nie sposób jednak uznać za w pełni udane. Wydają się one nie tylko obciążone zbyt statycznym rozumie-niem ideologii jako zbioru (zestawu) poglądów, ale również zanadto osadzo-ne w myśleniu poststrukturalistycznym. Chociaż Malešević deklaruje dystans od koncepcji władzy dyskursu Michela Foucault, to w rzeczywistości doko-nuje w niej tylko pewnej korekty – odrzuca mianowicie radykalny relatywizm epistemologiczny (opierający się na założeniu o  istnieniu równoprawnych

4 Jest to rozróżnienie zaczerpnięte z pracy Martina Seligera (1976), którego Maleše-vić krytykuje między innymi za nadmierne przywiązywanie wagi do normatywnego wymia-ru ideologii.

5 Do podobnego wniosku – w odniesieniu do socjalistycznej Polski – doszedł między innymi Ray Taras (1984), a na gruncie polskim Marcin Zaremba (2005).

tomaSz raWSki

108

„reżimów prawdy”), biorąc poprawkę na asymetrię w  dostępie do władzy różnych aktorów politycznych. Co do zasady, porusza się jednak w ramach myślenia poststrukturalistycznego – zmiana nazewnictwa (pojęcie ideologii zamiast dyskursu) często wydaje się zabiegiem czysto estetycznym.

Dopiero w kolejnej pracy (Malešević 2006) to ambitne przedsięwzięcie kończy się sukcesem. Kluczowym ruchem teoretycznym okazuje się wpisa-nie pojęcia ideologii w  weberowską teorię działania społecznego. W  osta-tecznej formie, ideologia u Maleševicia oznacza więc przemyślane działanie (thought-action) indywidualne lub zbiorowe związane z  konceptualną

or-ganizacją danego porządku społecznego (Malešević 2006: 88–89), którego wehikułami miałyby być instytucje społeczne (Malešević 2006: 74).

Przesu-nięcie akcentu w stronę aktywności poszczególnych aktorów dodaje dynamiki całej koncepcji i pozwala postrzegać ideologię w kategoriach procesualnych. W dodatku, wnioski z omawianych wcześniej analiz empirycznych skłania-ją autora do rezygnacji ze stanowiska politycznego idealizmu (początkowo wyraźnie dominującego) na rzecz materializmu. Dzięki temu odwróceniu, Maleševicia teoria ideologii zorientowanej na działanie nabiera wymiaru, par excellence, socjologicznego.

Jednocześnie, bardziej zdecydowany (niż w  poprzedniej pracy) ruch w stronę myślenia uniwersalistycznego skutkuje przekonującą obroną kon-cepcji ideologii dominującej w dwóch wymiarach. Po pierwsze, chociaż w neo-weberowskiej teorii ideologii Maleševicia jest ona fenomenem potencjalnie obecnym w każdym działaniu społecznym i/lub politycznym (Malešević 2006: 90), to sygnalizowany wcześniej problem asymetrii w dostępie do władzy autor rozwiązuje przez uwzględnienie wymiaru analizy instytucjonalnej. Oczywistą tego konsekwencją jest przekonanie, że to państwo – jako zespół instytucji dysponujących największą władzą infrastrukturalną na danym obszarze – wy-stępuje jako najważniejszy agens życia społecznego. W tym sensie, ideologia dominująca równa się ideologii promowanej przez dane państwo.

Po drugie, rozszerzenie prowadzonych poprzednio badań empirycznych o kolejne dwa przypadki – Iran Chomeiniego (lata 80. XX wieku) oraz Wiel-ką Brytanię Tony’ego Blaira (pierwsza dekada wieku XXI) – odsłania ten sam rozdźwięk między dwoma poziomami ideologii, co wcześniejsze analizy obszaru (post)jugosłowiańskiego. Ponieważ zarówno w przypadku państwa islamistycznego, jak i  liberalno-demokratycznego jedynym wcieleniem ide-ologii operacyjnej ponownie okazuje się nacjonalizm, więc Malešević stawia mocną tezę o nacjonalizmie jako dominującej (operacyjnej) ideologii nowo-czesności (Malešević 2006: 90). Innymi słowy twierdzi, że współcześnie sukces każdej doktryny normatywnej (od islamizmu przez socjalizm po demokrację

SocjoLogia poLityki Sinišy maLešeVicia 109

studia socjologiczno-polityczne. seria nowa  nr 1(03)/2015  issn 0585-556X liberalną) zależy od udanego przełożenia go na retorykę narodocentryczną. W tym sensie, nacjonalizm występuje u Maleševicia jako podstawowe źródło legitymizacji każdej władzy państwowej6.



Na tym poziomie rozważań, nacjonalizm u Maleševicia może się jawić jako efekt oddolnych praktyk społecznych wynikających z  istnienia tożsamości narodowej (i – w konsekwencji – narodu jako rodzaju statycznego bytu lub ruchu społecznego), a  samo państwo – zaledwie jako podmiot zarządzają-cy zastanym już bytem narodowym w bardziej lub mniej umiejętny sposób. Nie jest to jednak słuszna intuicja, a powtarzane wielokrotnie w toku pracy stwierdzenie, że nacjonalizm jest przede wszystkim produktem państwa

na-rodowego (Malešević 2006: 5; Malešević 2013a: 56) oraz ideologią polityczną zależną od ciągłego wzmacniania instytucjonalnego (Malešević 2006: 28)

nie jest przypadkowe. W drugiej pracy autor poddaje przekonującej krytyce zarówno pojęcie tożsamości, jak i narodu, a także dowodzi „odgórnego” cha-rakteru nacjonalizmu.

Krytyka pojęcia tożsamości obejmuje zarówno jej konceptualizacje „zewnętrzne”, jak i  „wewnętrzne”7. W  odniesieniu do tych pierwszych, Malešević argumentuje, że nie sposób uznać tożsamości ani za źródło nie-instrumentalnych motywacji do działania, ani za źródło samego działania, ani tym bardziej za źródło motywacji jednostek do tworzenia grup (Male-šević 2006: 18–19). W drugim przypadku, krytyka dotyczy przede wszystkim nieuprawnionej reifikacji pojęcia tożsamości, a także rozmycia jej znaczenia przez nadmierną metaforyzację (Malešević 2006: 20). W rezultacie, powia-da autor, tożsamość w  najgorszym razie okazuje się pojęciem-wydmuszką, w najlepszym zaś – pojęciem o enigmatycznym, niedookreślonym znaczeniu.

Co do narodu, autor wymierza ostrze krytyki przede wszystkim w statycz-ne definicje tego pojęcia, wskazując raczej na procesualny charakter grup społecznych jako wyjątkowo dynamicznych siatek zależności między

rozma-6 Oczywiście, empiryczna weryfikacja tej ostatniej tezy musiałaby zakładać dokona-nia porównawczej analizy ideologii dominujących we wszystkich państwach narodowych – dopiero w jej wyniku można byłoby poczynić generalizacje dotyczące natury ideologii nacjonalistycznej w ogóle. Program badawczy Maleševicia można więc określić jako rodzaj „indukcyjnego uniwersalizmu”.

7 Zgodnie z typologią zaproponowaną przez Rogersa Brubakera (2000: s. 8–10), te pierwsze wywodzą pojęcie tożsamości z działania różnicującego jedną grupę od innych, drugie natomiast – z analiz podobieństw wewnątrzgrupowych.

tomaSz raWSki

110

itymi czynnikami (Malešević 2006: 20). Inspirowane pracami Rogersa Bruba-kera (1997; 2004) stanowisko anty-grupistycznego relacjonizmu pozwala na „destabilizację” pojęcia narodu, który u Maleševicia okazuje się nie tyle desy-gnatem określonej wspólnoty (niezależnie od tego, czy uznanej za kulturową, polityczną, wyobrażoną, abstrakcyjną itp.), ile zaledwie etykietą nadawaną w wyniku dynamicznego procesu oznaczania prowadzonego z konkretnych przyczyn społecznych i politycznych (Malešević 2006: 27). Brubakerowskie inspiracje skutkują więc przyjęciem perspektywy umiarkowanego konstruk-tywizmu, ściśle warunkowanego działaniem społeczno-politycznym8.

Umieszczając powyższe rozważania w  ramach modernistycznego para-dygmatu badań nad nacjonalizmem, Malešević wskazuje na wyłanianie się biurokratycznego państwa jako kluczowy proces definiujący kondycję nowo-czesną. Przeprowadzane, szczególnie w  ostatniej pracy (Malešević 2013a), analizy wczesnych etapów tego procesu na obszarze południowo-wschodniej Europy przekonująco wykazują wtórny charakter nacjonalizmu wobec proce-sów państwotwórczych (2013a: 89–119). W innym miejscu (2013b: 260) Ma-lešević twierdzi z kolei wprost, że powstanie państw bałkańskich było przede wszystkim konsekwencją splotu dwóch okoliczności: stopniowego upadku Imperium Osmańskiego oraz geopolitycznej gry wielkich mocarstw o wpły-wy na tym strategicznym obszarze9. Nacjonalizm odgrywał początkowo rolę marginalną lub nie odgrywał jej wcale – jeszcze w drugiej połowie XIX wieku (a w peryferyjnych regionach, takich jak Bośnia czy Macedonia – nawet na początku XX wieku) nie wykraczał poza wąską elitę biurokratyczną.

Wykazując, że za powstanie i umasowienie nacjonalizmu odpowiedzialna jest instytucja nowoczesnego państwa, autor w istotny sposób uzupełnia wła-sne wcześniejsze analizy dotyczące rozpadu socjalistycznej Jugosławii (Male-šević 2006: 157–184). Ponownie idąc w ślady Brubakera10, skupia się w nich na instytucjonalnie uwarunkowanym procesie produkcji dwojakiego rodza-ju solidarności przez państwo rodza-jugosłowiańskie – wspólnej, uniwersalistycz-nej solidarności ogólnojugosłowiańskiej oraz sześciu partykularystycznych

8 W  analogiczny sposób autor, korzystając przede wszystkim z  anty-grupistycznej antropologii politycznej Frederika Bartha (1969) i  jego naśladowców, konceptualizuje kategorię etniczności, którą rozumie jako upolitycznione działanie społeczne wobec/na

płaszczyźnie kultury (więcej zob. Malešević 2006, s. 27).

9 Do podobnego wniosku dochodzi zresztą np. Victor Roudometof, który wskazuje na kluczową rolę polityki wielkich mocarstw szczególnie w powstaniu bałkańskich państw tzw. „drugiej fali”: Macedonii i Albanii (zob. Roudometof 2001).

10 Konkretnie mówiąc, w ślady przeprowadzonej przez niego, klasycznej już, instytu-cjonalnej analizy rozpadu Związku Radzieckiego (1997, s. 28–69).

SocjoLogia poLityki Sinišy maLešeVicia 111

studia socjologiczno-polityczne. seria nowa  nr 1(03)/2015  issn 0585-556X solidarności republikańskich opierających się na kryterium narodowości. Źródeł rozpadu Jugosławii upatruje przede wszystkim w radykalnej zmianie polityki narodowościowej na poziomie republikańskim od połowy lat 70., a konkretnie – w instytucjonalnej dyskredytacji lokalnych lojalności politycz-nych na rzecz lojalności etniczpolitycz-nych. Szczegółowo ukazując, w jaki sposób so-cjalistyczna Jugosławia własnoręcznie wylała fundamenty pod wybuch rady-kalnego etnonacjonalizmu na początku lat 90., przekonująco dowodzi istoty nacjonalizmu jako korelatu nowoczesnego państwa.



Szczególnie istotny w  późniejszej działalności Maleševicia (2006; 2013a) namysł nad kategorią nowoczesności – kluczową przecież dla stanowiska modernistycznego – warto określać przede wszystkim przez polemikę z dzie-dzictwem myśli Ernesta Gellnera. Najistotniejszym jej punktem wyraźnie widocznym w  najnowszej pracy wydaje się zerwanie z  gellnerowską teorią „wielkiego rowu” (the ‘Big Ditch’ Theory, zob. Malešević 2006: 137), w któ-rej przednowoczesność i nowoczesność jawią się jako dwa odmienne światy ufundowane na różnych zasadach organizacji życia społecznego i w zasadzie pozbawione punktów wspólnych. Malešević dowodzi nieadekwatności tej rewolucyjnej wizji nowoczesności, przekonuje natomiast, że nowoczesność warto rozumieć raczej jako szczególną, historycznie ukształtowaną, konfigu-rację uniwersalnych procesów społecznych. W nowoczesności, powiada au-tor, dochodzi do szczególnie mocnego i wielopłaszczyznowego powiązania, niejako „nałożenia” na siebie, trzech, wcześniej relatywnie autonomicznych, procesów związanych ze społeczną organizacją władzy, normatywną legity-mizacją władzy oraz produkcją solidarności społecznej (Malešević 2013a: 10–12). Konkretnie mówiąc, zdaniem Maleševicia, ten pierwszy proces prze-jawia się pod postacią kumulatywnej biurokratyzacji przymusu (cumulative bureaucratization of coercion), drugi natomiast – jako odśrodkowa ideologi-zacja (centrifugal ideologization).

Snując opowieść o rozwoju przednowoczesnych form porządku społecz-nego – od społeczności zbieracko-łowieckich, przez osiadłe plemiona i mia-sta-państwa, aż do imperiów – Malešević eksponuje historyczną kumulację potencjału organizacyjnego dostępnego kolejnym formom władzy społecznej oraz identyfikuje proto-ideologiczne źródła ich legitymizacji (np. idea grec-kiej polis czy rzymsgrec-kiej humanitas, zob. Malešević 2013a: 31, 39). Z drugiej strony, wskazuje na ograniczony zasięg obu tych procesów wynikający ze specyfiki przednowoczesności (np. niewielkie znaczenie ideologii we wczes-

tomaSz raWSki

112

nych imperiach ze względu na ściśle hierarchiczną strukturę społeczną, zob. Malešević 2013a: 42). Główna nauka płynąca z tej części rozważań Maleševi-cia głosiłaby, że kluczową charakterystyką przednowoczesnych form organi-zacji społecznej (jako głównych podmiotów władzy) jest dominacja praktycz-nego wymiaru władzy nad jej wymiarem ideologicznym. Dotyczy to nawet modernizujących się imperiów (zarówno tych zachodnich – Imperium Bry-tyjskie, Francuskie, Holenderskie – jak i środkowo-wschodnio-europejskich – Imperium Habsburgów, Rosyjskie, Osmańskie), jako organizmów, które miały rozwinąć formy organizacji oraz legitymizacji władzy w  najwyższym stopniu. Mimo względnie wysokiego stopnia skomplikowania ideologii impe-rialnych, ich społeczny zasięg wciąż nie obejmował jednak mas społecznych.

Charakterystyka praktycznego wymiaru władzy w  kategoriach

biuro-kratyzacji przymusu jest ufundowana na weberowskim przekonaniu

auto-ra o  konfliktowym chaauto-rakterze rzeczywistości społecznej. Próbując mówić o  względnie uniwersalnych procesach społecznych, Malešević rozumie ten konflikt jako właściwy społeczeństwom w każdym momencie historycznym. Ta dość oczywista, być może, konsekwencja umieszczenia kategorii władzy w  centrum rozważań nad procesem modernizacji, stanowi istotną korek-tę koncepcji Gellnera. Malešević odcina się mianowicie od konsensualnej, funkcjonalistycznej i  stanowiącej chyba efekt nadmiernego optymizmu oświeceniowego wizji gellnerowskiej Industrii. Zamiast tego – w  ślad za Mannem, Tillym i Giddensem – wskazuje na wojnę (a szerzej: przemoc), jako podstawowy motor modernizacji. Jego zdaniem, przemoc ukształtowała nie tylko stosunki między państwami narodowymi, ale także wewnątrz nich. O ile militarna przemoc dotyczy w nowoczesności właściwie tylko pierwszego typu relacji11, o tyle przemoc jako przymus stanowi podstawową formę wymusza-nia posłuszeństwa wobec władzy w obrębie każdego z państw.

Narodziny państwa, tego nowoczesnego efektu kumulatywnej

biurokra-tyzacji przymusu, przedstawia Malešević jako powolny i bolesny proces

wyła-niania się zracjonalizowanego porządku biurokratycznego z ładu imperialne-go (Malešević 2013a: 78). Argumentuje, że nowe organizmy administracyjne powstałe na gruzach imperiów zyskiwały atrybuty nowoczesnej państwowości stopniowo, w  wyniku wewnętrznych konfliktów elit politycznych, których efekt nie mógł być z góry przesądzony. Pokazuje mozolne zdobywanie domi-nacji przez nowoczesną praktykę polityczną nad rzeczywistością społeczną.

Należy w tym miejscu zaznaczyć, że Maleševicia wizja procesu historycz-nego z trudem daje się wpisać w perspektywę neoewolucjonistyczną, często

11 Ponieważ wojny domowe (takie jak np. rozpad Jugosławii) mają miejsce raczej w tzw. państwach wielonarodowych.

SocjoLogia poLityki Sinišy maLešeVicia 113

studia socjologiczno-polityczne. seria nowa  nr 1(03)/2015  issn 0585-556X towarzyszącą teoriom modernizacji. O ile nacisk na jego wielotorowość (brak jednego uniwersalnego wzoru na modernizację) i  zasadniczą bezcelowość (modernizację napędza wyłącznie dążenie do zachowania/zdobycia władzy) mogłyby stanowić argument na rzecz neoewolucjonizmu, o tyle eksponowa-nie otwartego (czyli odwracalnego), a przede wszystkim przypadkowego cha-rakteru – bardziej komplikuje tę sprawę.

Zaistnienie nacjonalizmu na scenie politycznej – jako nowoczesnego wa-riantu odśrodkowej ideologizacji i podstawowego źródła legitymizacji pań-stwa – Malešević odczytuje jako skutek uboczny dwóch wydarzeń: upadku francuskiego ancien regime i końca dominacji korony brytyjskiej nad Stanami Zjednoczonymi (Malešević 2013a: 77), drugorzędną rolę przypisując filozo-ficznym źródłom nacjonalizmu. Konkretnie mówiąc, chociaż amerykańskim i francuskim rewolucjonistom przyświecały uniwersalistyczne ideały oświece-niowej emancypacji, praktyka sprawowania władzy wymusiła na porewolucyj-nych elitach polityczporewolucyj-nych zwrot w kierunku pragmatycznego partykularyzmu. Dla Maleševicia ideologie nacjonalistyczne są więc bezpośrednimi produk-tami organizmów państwowych w tym sensie, że proces rozpowszechniania (umasawiania) nacjonalizmu, szczególnie intensywny w drugiej połowie XIX i przez cały XX wiek12, dotyczył już koncepcji partykularystycznych.

Jednocześnie, nacjonalizm u Maleševicia z dwóch powodów stanowi his- torycznie najskuteczniejszą formę odśrodkowej ideologizacji. Po pierwsze, tajemnica jego szerokiej popularności tkwi w  odwołaniu do egalitarystycz-nych ideałów oświeceniowych równości i suwerenności ludu, zgodnie z któ-rymi każdy obywatel jest w takim samym stopniu członkiem podstawowego podmiotu politycznego – wspólnoty narodowej. Po drugie (i ważniejsze), nowoczesne państwo nie pozostawia jednostkom żadnego wyboru. Dzięki szczególnie rozbudowanej biurokratyzacji przymusu, skutecznie i  głębo-ko penetrującej rzeczywistość społeczną, państwo stwarza bezalternatywną ramę, w  którą wpisuje się cała indywidualna biografia każdego obywatela. Warto podkreślić, że nie chodzi tu tylko o uczestnictwo w tak zwanej kulturze oficjalnej – Malešević, świadomy ograniczeń tego rodzaju gellnerowskiego redukcjonizmu, docenia przede wszystkim rolę kultury popularnej jako no-śnika zróżnicowanych odmian ideologii nacjonalistycznej. W jednym z wąt-ków pracy wskazuje zresztą na kluczową rolę kultury popularnej oraz róż-nych form banalnego nacjonalizmu także we wczesnej nowoczesności. W tym sensie, za jeden z najistotniejszych wyróżników kondycji nowoczesnej autor uważa radykalne upolitycznienie populacji.

12 W XX wieku szczególnie na europejskich (pół)peryferiach, takich jak Jugosławia czy Polska.

tomaSz raWSki

114

Tajemnicy sukcesu nacjonalizmu Malešević upatruje w  zdolności do przekraczania dychotomicznego podziału na sferę publiczną i  prywatną. Parafrazując Gellnera – chodzi o przedstawienie Gesellschaft w kategoriach Gemeinschaft (Gellner 1997: 74), abstrakcyjnej wspólnoty jako rodziny,