Socjologiczny kontekst badań

Wydarzenia takie jak ŚDM określane są często mianem „festiwali religijnych” lub „masowych imprez religijnych”. W ciągu ostatnich dzie-sięcioleci w zachodniej socjologii religii (Wielka Brytania, Niemcy) szero-ką akceptację zyskało pojęcie religijnego eventu^2, którym obecnie posłu-gują się również polscy socjologowie³. Event (z ang. wydarzenie) to charakterystyczna dla współczesnego społeczeństwa forma zachowań zbiorowych, prowadząca do powstawania tymczasowej, monotematycznej wspólnoty komunikacji o charakterze inkluzywnym. Wyróżnia go: cha-rakter masowy, profesjonalna organizacja, interaktywność, niepowtarzal-ność, monotematyczność i synkretyzm. Charakterystyczny jest również wysoki poziom emocjonalnego zaangażowania uczestników, wywołany współobecnością wielu osób oraz zastosowaniem różnych metod oddziały-wania na zmysły i emocje, co sprzyja zintensyfikowaniu poczucia wspól-noty z innymi oraz postrzeganiu wydarzenia jako przeżycia jedynego w swoim rodzaju⁴.

Tego typu sytuacje społeczne zyskują coraz większe znaczenie w róż-nych sferach życia społecznego (eventy marketingowe, muzyczne, sporto-we, polityczne, religijne), nawet w tych, które, jak sfera religii, dotych-czas potrafiły się niemal całkowicie bez nich obejść. Eventy religijne, adresowane głównie do młodzieży, łączą w sobie elementy zarówno tradycyjnego święta, jak i formy oraz środki wyrazu zaczerpnięte z kultu-ry popularnej. Takie połączenie sprawia, że spotykają się z bardzo różny-mi reakcjaróżny-mi zarówno świeckich członków Kościoła, jak i duchownych, budząc sprzeczne emocje.

Zwolennicy organizowania tego typu wydarzeń zwracają uwagę na to, że mogą one stanowić ważny impuls do odnowy i ożywienia duszpa-sterstwa, szczególnie w krajach, które są ich gospodarzami. Może przy-czynić się do tego zarówno mobilizacja organizacyjna oraz duchowa nastę-pująca podczas przygotowań do wydarzenia, jak również samo wydarzenie będące momentem niezwykłym i pozostającym na długo w pamięci. Even-ty zbliżają Kościół do kultury młodzieżowej, ponieważ uwzględniają jej orientację na rozrywkę, doznania i przeżycia. W ten sposób są odpowie-dzią na potrzeby i oczekiwania młodych ludzi jako sytuacje dopasowane

2 Terminem tym posługuje się np. grupa socjologów religii wchodzących w skład konsorcjum badawczego prowadzącego zakrojone na szeroką skalę badania nad Światowymi Dniami Młodzieży w Kolonii w roku 2005, zob. np. A. Hepp, V. Krönert, Medien – Event – Religion, Wiesbaden 2009.

3 Np. J. Mariański, Megatrendy religijne w społeczeństwach ponowoczesnych. Studium socjo-logiczne, Toruń 2016, s. 282.

4 A. Zduniak, Event w życiu społecznym i religijnym. Perspektywa socjologiczna [w druku].

do ich sposobu myślenia i odczuwania. Zachowując w sobie to, co konsty-tutywne dla charakteru chrześcijaństwa, nadają temu jednak nową strukturę, bardziej dostosowaną do nowoczesnych tendencji kulturo-wych⁵. Ich dostępność dla wszystkich sprawia, że jest to szansa na dotar-cie z przesłaniem Kościoła do wszystkich tych, w odniesieniu do których tradycyjne formy duszpasterstwa nie okazały się skuteczne. Eventy mogą stać się okazją do doświadczenia religijnego dla ludzi zniechęconych do instytucjonalnego Kościoła bądź zachowujących wobec niego dystans z powodu braku zrozumienia określonych elementów jego nauczania.

Krytycy religijnych eventów są natomiast zdania, że mieszanie tra-dycyjnych rytuałów z elementami rozrywkowymi zaczerpniętymi z kul-tury popularnej to wyraz zbytniego dopasowywania się Kościoła do współczesnej kultury i mody. Podejrzewają, że wielu uczestników poszu-kuje w nich przede wszystkim przeżyć, emocji, które z natury rzeczy mają charakter nietrwały i nie prowadzą do zbliżenia do Boga i osobistej przemiany życia. Nastawienie na eventowe formy religijności może za-stąpić faktyczne zaangażowanie w życie Kościoła, a zamiast aktywnego i regularnego uczestnictwa w życiu religijnym może pojawić się tenden-cja do poszukiwania coraz to nowszych i atrakcyjniejszych wspólnot⁶.

Masowe zgromadzenia religijne, takie jak ŚDM, spotkania wspólnoty z Taizé, Lednica czy wreszcie pielgrzymki, od dłuższego czasu stają się przedmiotem uwagi polskich badaczy, zarówno socjologów, jak i przed-stawicieli innych dziedzin wiedzy. Np. Adam Biela na podstawie badań, których ramy obejmowały pielgrzymowanie Jana Pawła II do Polski oraz wydarzeń, jakie miały miejsce po śmierci Papieża, formułuje interesują-cą z teoretyczno-socjologicznego punktu widzenia koncepcję zgromadze-nia agoralnego (agoral gathering). Ma ono być odrębną kategorią zacho-wań zbiorowych, którą zdefiniować można jako „dobrowolne, w masowej skali publiczne zgromadzenie, zainspirowane jakimiś wyższymi warto-ściami moralnymi lub społecznymi, np. godność ludzka, prawda, wolność sprawiedliwość”⁷. Zgromadzenia tego rodzaju mają charakter pokojowy i więziotwórczy, a także sprzyjają powstaniu u uczestników przekonania, że biorąc w nim udział, stają się częścią wydarzenia o wielkiej wadze

za-5 M. N. Ebertz, Transzendenz im Augenblick. Über die „Eventisierung“ des Religiösen – dar-gestellt am Beispiel der Katholischen Weltjugendtage, w: W. Gebhardt, R. Hitzler, M. Pfadenhauer (Hg.), Events. Soziologie des Außergewöhnlichen, Opladen 2000, s. 354.

6 T. Szlendak, Religijność festiwalowa, http://info.wiara.pl/doc_pr/186288.Festiwalowa-religi-jnosc-mlodziezy (12.12.2009).

7 A. Biela, Nowe zgromadzenia agoralne jako zbiorowe reakcje ludzi na świecie na wiado-mość o śmierci papieża Jana Pawła II, Roczniki Psychologiczne 9 (1) (2006), s. 84; por. idem, Pa-pieskie lato w Polsce, Londyn 1983, s. 12–13; patrz również: P. Oleś, M. Ledzińska (red.), Być z nami. Psychologowie Janowi Pawłowi, Warszawa 2015.

równo w wymiarze indywidualnym, jak i społecznym. Chociaż większość cech zgromadzeń agoralnych można odnieść również do innych rodzajów zachowań zbiorowych, to jedna z nich wydaje się unikalna: jest to szcze-gólny rodzaj motywacji uczestników, którzy biorą udział w zgromadzeniu nie z przyczyn pragmatycznych, konformistycznych, tradycjonalnych ani też pod wpływem emocji, lecz są zainspirowani wartościami, które w spo-łecznej hierarchii wartości zajmują szczególnie doniosłe miejsce (działania wartościoworacjonalne według kategoryzacji Maxa Webera). Zgromadze-nia agoralne powstają często – choć nie jest to bezwzględną regułą – wokół charyzmatycznej osobowości, która w odczuciu uczestników uosabia ważne idee moralne, religijne lub społeczne.

Tego typu wydarzenia, choć zwykle krótkotrwałe, inicjują szereg pro-cesów społecznych (agoralnych oraz postagoralnych), dzięki którym wy-darzenie oddziałuje długofalowo nie tylko na swoich uczestników, lecz często również tych, którzy bezpośrednio nie brali w nim udziału. Proce-sy agoralne to interakcje między uczestnikami oraz między uczestnikami a charyzmatycznym przywódcą, polegające w dużej mierze na ekspresji pozytywnych emocji, co prowadzi do ich wzmacniania i kumulowania, aż po nastrój radości, uniesienia, a nawet euforii. Procesy postagoralne na-tomiast, szczególnie istotne z punktu widzenia społecznego oddziaływa-nia zgromadzeoddziaływa-nia, to po pierwsze promieniowanie społeczne doświadczeń agoralnych (odwoływanie się do nich i czerpanie z nich siły w różnych sytuacjach społecznych i momentach biograficznych), po drugie zaś tzw.

grawitacja agoralna, czyli włączanie w zakres oddziaływania zgromadze-nia również tych osób, które nie brały w nim udziału. Obydwa rodzaje procesów oddziałują integrująco i mogą przekładać się na konkretne działania, które służą realizacji wartości agoralnych w życiu jednostko-wym i społecznym⁸.

Kwestia relacji między charyzmatycznym przywódcą a uczestnikami masowych zgromadzeń religijnych stała się przedmiotem badań Józefa Makselona. Na podstawie ankiet przeprowadzonych wśród uczestników III pielgrzymki papieskiej do Polski, analizuje on motywacje skłaniające do udziału w spotkaniu z Papieżem, towarzyszące temu doznania emo-cjonalne, a także skutki takiego spotkania w wymiarze indywidualnym i społecznym. Wśród motywacji szczególnie akcentowane są: przywiąza-nie do Papieża, chęć słuchania go i uczenia się od przywiąza-niego, umocprzywiąza-nienia się w wierze. Inne wymieniane motywacje to: poszukiwanie autorytetu mo-ralnego, poczucia bezpieczeństwa, chęć uczestnictwa w niezwykłym wy-darzeniu, motywacje konformistyczne (przyłączanie się do tego, co czyni

8 A. Biela, Tłum, w: Encyklopedia socjologii. Suplement, Warszawa 2005, s. 355–356.

większość), a także ciekawość. Dominujące jednak okazują się motywacje o charakterze religijnym. Wśród skutków uczestnictwa w spotkaniu re-spondenci wskazywali zarówno te o charakterze teologicznym, jak i etycz-nym oraz społeczno-narodowym, przy czym dla młodzieży szczególnie istotne było odkrycie prawdy o religijności swoich rówieśników⁹.

Spośród współczesnych badań poświęconych masowym zgromadze-niom religijnym prowadzonych na gruncie polskim, na uwagę zasługują badania Sławomira H. Zaręby, który sporządził listę zasadniczych cech tego rodzaju sytuacji społecznych. Są to: masowość, pragnienie pogłębie-nia religijności, dobrowolne uczestnictwo, duży ładunek emocjonalny, publiczna ekspresja uczuć religijnych¹⁰. Pojawiające się w badaniach motywacje do wzięcia udziału w pielgrzymce to najczęściej: pragnienie spotkania z Bogiem, odpoczynku od codzienności, możliwość spotkania ludzi wyznających podobne wartości, tęsknota za poczuciem wspólnoty i więzi z innymi. Istotnych informacji na temat znaczenia wielkich zgro-madzeń religijnych z socjologicznego punktu widzenia dostarczają rów-nież badania Sławomira Mandesa i Marii Rogaczewskiej. Wskazują oni na rolę tego typu spotkań w tworzeniu wizji katolicyzmu jako wspólnoty globalnej, przekraczającej granice państwowe, etniczne i kulturowe¹¹.

Badania prowadzone przez Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego przed i podczas ŚDM w Krakowie w 2016 r. dowodzą, że wśród uczestni-ków spotkania dominowały motywacje o charakterze duchowo-religijnym (69% respondentów oczekiwało doświadczenia obecności Boga). Znacznie rzadziej pojawiały się motywacje o charakterze towarzysko-rekreacyjnym (nowe znajomości – 17%, rozrywka – 15%, chęć bycia częścią wielkiej im-prezy młodzieżowej – 9%). Oprócz stricte religijnych często wymieniane były także cele o charakterze wspólnotowo-religijnym (poczucie solidarno-ści z ludźmi wyznającymi podobne wartosolidarno-ści stanowiło motywację dla 43%

uczestników, dla 23% natomiast – chęć dzielenia się wiarą z innymi)¹². Kontrowersje wokół masowych zgromadzeń religijnych, a także pew-ne stereotypowe wyobrażenia na ich temat, skłaniają do zastanowienia się nad tym, czy religijne eventy spełniają zadanie, dla którego są

9 J. Makselon, Fascynacja i wezwanie. Ostatni pobyt Ojca Świętego w PRL, Marki-Struga 1992, s. 22–23, 58.

10 S. H. Zaręba, Religijność młodzieży w środowisku zurbanizowanym. Socjologiczne stu-dium teoretyczno-empiryczne, Warszawa–Rzeszów 2012, s. 198.

11 S. Mandes, M. Rogaczewska, Pokolenie Jana Pawła II: wspólnota doświadczenia i nowy wzór religijności, Znak 5 (2011), s. 61–62.

12 ISKK, Odbiór Światowych Dni Młodzieży i jego kulturowe konteksty. Raport z badania uczestników ŚDM Kraków 2016, Warszawa 2016, s. 8, por. również raport z ankiety internetowej pt. Oczekiwania i doświadczenia młodych Polaków przed i po Światowych Dniach Młodziezy w Krakowie, oprac. S. Mandes, Warszawa 2016, s. 12.

nizowane: czy przyciągają młodych ludzi z pobudek religijnych, czy wy-łącznie ludycznych? Czy wywołują tylko krótkotrwałe emocje, czy są jed-nak w stanie pozostawić trwalszy ślad w biografii swoich uczestników?

Przedstawione poniżej wyniki badań mogą pomóc w zrozumieniu tego fenomenu w wymiarze lokalnym.

2. Światowe Dni Młodzieży – motywacje uczestnictwa