3.1 Libri status animarum i spisy cywilno-wojskowe.
ŹRÓDŁEM NAJCZĘŚCIEJ WYKORZYSTYWANYM do badania gospodarstw domowych są
Parafialne spisy mieszkańców. Tego rodzaju dokumenty były podstawą dla badaczy kupionych wokół Cambridge Group. Przez demografów historycznych są one uznawa ne za drugie, po księgach metrykalnych, główne źródło do badań historyczno-demo-graficznych. Spisy parafialne, jako źródła w zasadzie nie powstałe w związku z poborem podatków, są par excellence źródłami o charakterze statystycznym, a więc bardziej wiary
godnymi (co nie znaczy, idealnymi) niż źródła pochodzenia fiskalnego.1
Wzorem dla spisów cywilno-wojskowych były kościelne księgi status animarum. Oba typy spisów, choć sporządzane w różnych celach, łączą zarówno osoby autorów (duchowni), jak i sposób sporządzenia. Dlatego też celowe wydaje się poświęcenie kilku uwag spisom typu status animarum. Genezę libri status animarum w Kościele
powszech-nym i polskim przedstawił wyczerpująco Bolesław Kumor.2 Pierwszy formularz pol
skich libri status animarum wprowadzony został w konstytucjach synodu prymacjalne-go biskupa Maciejowskieprymacjalne-go w 1607 roku. Przewidywał on uwzględnianie następujących informacji: nazwa wsi należących do parafii i liczba domów w poszczególnych wsiach Wraz z wyliczeniem ich mieszkańców. Formularz ten rozszerzono w 1621 roku. Odtąd proboszczowie mieli w księgach stanu dusz odnotowywać dodatkowo imiona i nazwi ska mieszkańców oraz ich rodziców, wiek, stopień pokrewieństwa i funkcje pełnione przez poszczególne osoby w gospodarstwie. Ponadto należało zaznaczać bierzmowa
nych i komunikujących oraz uwzględniać informacje o zmianie miejsca zamieszkania.3
Ze znanych nam przypadków formularz ten zastosowano w spisie dobromiejskim
1 Zob. klasyfikację źródeł statystycznych Kula 1983C, s. 347 nn. 2 Kumor 1967, zob. też Gieysztorowa 1975, s. 123 nn.
3 Kumor 1967, s. 96 n.
(1695) oraz pępowskim (1777) i szubińskim (1766).4 Dalsze poszerzenia formularza spi sowego nastąpiło dopiero pod wpływem rozporządzeń władz zaborczych.5
Spisy cywilno-wojskowe sporządzali proboszczowie na polecenie komisji cywil-no-wojskowych powołanych do życia konstytucją Sejmu Czteroletniego z 25 XII 1789. Są one uboższe treściowo od spisów status animarum, bowiem ustawodawca nie potrze bował danych na temat życia religijnego mieszkańców. Brak w omawianych spisach in formacji o rodzicach utrudnia identyfikację występujących w nich osób. Braki te tylko w części rekompensuje fakt, że spisy cywilno-wojskowe obejmują duże tereny i mogą stać się dzięki temu podstawą do badań statystycznych. Fakt, iż zawierają one dane o wieku poszczególnych osób pozwala wyjść poza analizę statyczną i uwzględnić zarów no cykl rozwojowy rodziny, jak i cykl życia jednostki.
Do chwili obecnej opublikowano kilka spisów status animarum z terenu ziem pol skich powstałych przed ostatnią ćwiercią XVIII wieku.7 Zasób ten systematycznie się powiększa dzięki kwerendzie archiwalnej wytrwale prowadzonej przez Marka Górnego. Kilka spisów tego rodzaju ukazało się drukiem.8 Zachowało się również około dwustu spisów sporządzonych na polecenie komisji cywilno-wojskowych w latach 1790 i 179I z terenu ziemi wieluńskiej i powiatu ostrzeszowskiego oraz powiatów tadziejowskiego i podgórskiego na Kujawach.9 Bogaty, częściowo tylko wykorzystany zasób spisów z te go okresu znajduje się w archiwum w Lublinie, natomiast spisy przechowywane w Ar chiwum Państwowym w Krakowie stały się ostatnio przedmiotem zainteresowania ucz niów Alicji Falniowskiej-Gradowskiej. Wyniki ich badań nie zostały jednak dotąd przedstawione drukiem w pełniejszej formie.10
Ocena stopnia dokładności spisów parafialnych - zarówno status animarum, jak i spisów komisji cywilno-wojskowych — jest rzeczą sporną. Tadeusz Ładogórski szacuje, że pomijano w nich około 22-27% ludności, co zrównuje polskie spisy z ówczesną reje stracją pruską. Z kolei Alicja Falniowska-Gradowska podaje, że w 155 parafiach północ nej Małopolski w latach 1790-1792 spis objął ponad 83, a niekiedy nawet ponad 95%
4 W spisie szaradowskim (1766) (zob. Górny 1984) jedynie 119 z 311 osób zostało
przyporządkowanych według domów. Spis zawiera natomiast dane o rodzicach, których brak w spisie parafii Zabartowo.
5 Kumor 1967, s. 101 nn.
6 Kommissye porządkowe cywilno-woyskowe, woiewództw, ziem i powiatów, Volumina Legum IX, s. 146-156.
7 Zob. Wilkens 1931, Matuszewski 1960, Głowacki 1967, Kumor 1975, Górny 1984, 1989, I990a, 1990b, 1994. Najstarszy tego rodzaju znany spis z Ostroga z 1622 roku -opublikował Hoffman 1934. Spis ten pomija jednak większą część ludności prawosławnej i przez to nie nadaje się do wykorzystania.
8 Informacje o odnalezieniu dalszych ksiąg podaje Górny I986a, zob. też analizę spisu parafii Pępowo z 1777, Górny 1992, 1994.
9 Siłuch 1984 i Siłuch-Błaszczeć 1985, zob. też Obraniak 1968a; Gieysztorowa 1975, s. 125, przypis 74. Wydane drukiem spisy: cywilno-wojskowe Weiss 1984, Kędelski 1985a Gieysztorowa 1987.
10 Przebadano w sumie 155 spisów z terenu województwa krakowskiego z lat 1790-1792, zob. Falniowska-Gradowska 1993.
ludności (powiat lelowski).11 Główną wadą spisów parafialnych są opuszczenia. Doty czy to nie tylko spisów status animarum, lecz także cywilno-wojskowych. Pomimo ich świeckiego charakteru, że niektórzy duchowni nie uwzględniali niekatolików.12
Przykładem takiego postępowania jest proboszcz parafii Sadlno na Kujawach, Michał sokołowski, który napisał w rejestrze: «dysydentów nie podaję, bo ich nie chrzczę, ślu bów nie daję, nie grzebię, ale podać powinien ich pastor, który te obrządki odprawuje». Pastor widocznie nie kwapił się do wypełnienia obowiązku i w konsekwencji spis ewan gelików sporządził podstarości Józef Karski.13 Postawa księdza Sokołowskiego była ty-Powa, w każdym razie na terenie powiatu radziejowskiego i w ziemi wieluńskiej.
Pod adresem spisów status animarum i cywilno-wojskowych podnosi się także inne zarzuty. Najważniejsze to niedorejestrowanie najmłodszych dzieci, kobiet i młodych mężczyzn oraz błędy w podawaniu wieku. Ten pierwszy mankament staje się wyraźny przy zestawieniu ludności według wieku. Objawia się on przede wszystkim brakiem dzieci, które nie ukończyły pierwszego roku życia, niekiedy nawet dzieci przed drugim rokiem życia (np. spis z mazowieckiej parafii Szyszki). Druga z wymienionych wad ma-nifestuje się nadmierną maskulinizacją badanych populacji, trzecia nadmierną femini-zacją w grupie osób w wieku 20-30 lat, a czwarta skupieniami wieku, głównie na licz bach zakończonych cyframi o i 1.14
Przy badaniach prowadzonych nad większymi populacjami, możliwość weryfikacji indywidualnych zapisów staje się iluzoryczna, bowiem zestawienie spisów z księgami metrykalnymi przekracza siły jednego badacza, a przecież nie wszystkie księgi metrykal-ne się zachowały i nie wszystkie były prowadzometrykal-ne dokładnie.15 Zresztą nawet po uzu-pełnieniu brakujących osób dorosłych, nie sposób określić czy nie zostały one wpisane z winy sporządzającego spis proboszcza czy też ich brak wynika z migracji.'6 Badanie większych zbiorowości ma tę zaletę, że analiza populacji wedle wieku i płci pozwala choć częściowo zniwelować braki źródła.
Podstawą źródłową niniejszych rozważań są spisy sporządzone na potrzeby komisji cywilno-wojskowej powiatu radziejowskiego w 1791 r., przechowywane w Archiwum
n Ładogórski 1967, s. 15, Falniowska-Gradowska 1993, s. 500. O wyższości polskich spisów kościelnych nad rejestracją pruską Kumor 1968, s. 29, podobnie Guldon 1983, s. 139. 12 Do wyjątków należy spis szubiński uwzględniający niekatolików, zob. Matuszewski 1960 13 AGAD akta komisji porządkowej cywilno-wojskowej powiatu radziejowskiego,
nr. 1 s. 177.
14 Gieysztorowa 1975, s. 123 nn, Kuklo 1991, s. 69 nn.
15 Braki tego rodzaju sygnalizują załączone do spisów cywilno-wojskowych wyciągi z metryk, w których często zaznaczono «ceteri mensis vacant», zob. np. parana Gebice w powiecie radziejowskim, AGAD akta komisji porządkowej cywilno-wojskowej powiatu radziejowskiego, nr. 1, s. 87. Weryfikacje spisu o księgi metrykalne przeprowadzali min. Górny 1986a, Matuszewski 1960, Gieysztorowa 1987, ale dotyczyło to niewielkich populacji. Kuklo 1991, s. 69 zidentyfikował w spisie i metrykach tylko niewielką grupę mieszkańców parafii św. Krzyża w Warszawie.
16 Górny 1986a ustalił, że w spisie szaradowskim brak 10% mieszkańców. O dużej ruchliwości mieszkańców wsi Woźniak 1983.
Głównym Akt Dawnych w zespole ksiąg ziemskich i grodzkich wielkopolskich.17 Obej
mują one wsie położone na terenie powiatów radziejowskiego i podgórskiego.18 Do
tyczą one 24 parafii, z których uwzględniliśmy 23, bez parafii Służewo, w której autor
spisu nie dość konsekwentnie stosował podział na domy. 19 Z oczywistych względów po
minęliśmy ludność miast (Raciążek, Radziejów, Podgórze, Sempolno i Skulsk). Nie są to wszystkie parafie położone w obu powiatach. Nie zachował się bowiem spis z parafii Bronisław, a dla parafii Salino posiadamy jedynie nieimienny spis mieszkańców z 1789 r.2 0
W konsekwencji do rozpatrzenia mamy 23 parafie wiejskie zamieszkane przez 14 851
osób.21 Po odrzuceniu szlachty, duchowieństwa, Żydów oraz osób o nieznanym wieku
(tych ostatnich tylko 26), do analizy pozostaje 14 381 osób. Badane parafie położone były na terenie dwóch istniejących po pierwszym rozbiorze powiatów: radziejowskiego i podgórskiego (ten ostatni utworzono z pozostałych przy Rzeczypospolitej resztek wo
jewództwa inowrocławskiego).22
Wymieniane w spisach dary sięgają od 28 grudnia 1791 r. po 16 lipca 1792.^ Są to jednak daty nie samego spisu, lecz oddania go komisji. W praktyce spis sporządzano za
pewne w okresie kolędy, ewentualnie wprowadzając potem uzupełnienia.24 Jedynie
proboszcz byczyński Florian Pajewski zaznaczył, że spis sporządzono pomiędzy 1 stycz
nia 1791 a 31 grudnia 1792.25 Zgodnie z brzmieniem konstytucji sejmu, spisy parafialne
miały być sporządzane na koniec roku. Dodać do nich należało także roczne wyciągi
17 AGAD księgi grodzkie i ziemskie wielkopolskie, akta komisji porządkowej cywilno--wojskowej powiatu radziejowskiego nr 1, 4. Ich zestawienie daje Siłuch-Błaszczeć 1985. Jurysdykcji tej komisji podlegał obok powiatu radziejowskiego, także mały powiat podgórski.
18 W dalszej części pracy odwołując do tych spisów będziemy używać terminu Kujawy, choć naturalnie spisy nie obejmują ich w całości.
19 Są to następujące parafie (w nawiasie rok oddania spisu urzędnikom komisji): Broniewo (1791), Broniszewo (1791), Byczyna (1791), Bytoń (1791), Gębice (1791), Kaczewo (1791), Kobielice (1791), Krzywosądza (1791), Mąkoszyn (1791), Orle (1791), Ostrowąs (1791), Piotrkowo (1791), Podgórze (1791, tylko wsie, bez miasta), Połajewo (1791), Raciążek (1791, wsie bez miasta), Radziejów (1791, wsie bez miasta), Sadlno (1791), Sędzino (1791), Sępolno (1791, wsie bez miasta), Skulsk (1791, wsie bez miasta), Słońsk (1791), Warzymowo (1791), Witowo (1791). Dla parafii Salino brak spisów cywilno-wojskowych.
20 Dalsze 5 parafii wymienianych w Guldon 1978 po 1772 odpadło od powiatu radziejowskiego na rzecz Prus.
21 Zaznaczmy, że na ogólną liczbę (tzw. ze szlachtą itp.) 14 851 osób, znamy wiek 14 825 (99.8%).
22 Guldon 1978,1983, Guldon, Guldon 1981.
23 Najpóźniejsza data dotyczy parafii Gębice (AGAD, akta komisji porządkowej cywilno-wojskowej powiatu radziejowskiego, nr 1, s. 87-95), przy czym wyraźnie zaznaczono, że chodzi tu o datę oddania komisji. Sam spis został zapewne dokonany w 1791 r., o czym świadczy datacja załączonych wyciągów z metryk.
24 Uzupełnienia te były wyjątkiem czego dowiodła Gieysztorowa 1987, s. 322. W spisach kujawskich uzupełnień takich nie znaleźliśmy, ale nie można wykluczyć, że sporządzając ostateczną wersję spisu, proboszczowie wprowadzać mogli poprawki aktualizujące tekst. 25 AGAD Akta komisji porządkowej cywilno-wojskowej pow. radziejowskiego, nr 1, s. 46.
z ksiąg metrykalnych. Wyciągi te nie były tylko sumą urodzin, zgonów i małżeństw, lecz wymieniano w nich imiona i czasem nazwiska opisywanych osób. Przeprowadzona w kilku parafiach próba identyfikacji nie przyniosła zadowalających rezultatów z uwagi na dużą różnorodność przy określaniu osób (raz z imienia, raz z nazwiska, innym razem przydomkiem).
Dane kujawskie będziemy konfrontować odwołując się do wydanych drukiem
spi-sów parafialnych oraz spispi-sów cywilno-wojskowych z trzech parafii ziemi wieluńskiej.26
wybrane przez nas spisy wieluńskie górują nad kujawskimi tym, iż konsekwentnie od notowują pozycję społeczną poszczególnych gospodarzy.