Społeczna odpowiedzialność biznesu nie jest pojęciem jednoznacznie definiowa-nym, trwają też spory, co do określenia czasu podjęcia tej problematyki. Współcze-sne rozumienie społecznej odpowiedzialności biznesu jest wynikiem ewolucji po-jęcia. Już w 1776 r. Adam Smith zauważył, że pomimo iż przedsiębiorca dąży do zysku, niejako mimo woli zaspokaja potrzeby społeczne. Działania określane dziś jako przejaw społecznego zaangażowania przedsiębiorstw były realizowane również w czasach rewolucji przemysłowej w postaci działań filantropijnych. W 1974 r.
P. Drucker zauważył, że „wolne przedsiębiorstwo działające w warunkach wolności ekonomicznej nie może istnieć tylko dlatego, że jest dobre dla biznesu: sens jego ist-nienia polega na tym, że jest potrzebne społeczeństwu” [Roszkowska 2012: 18]. Jak podaje B. Rok, rozwój pojęcia przebiegał w trzech płaszczyznach: teoretycznej, roz-woju i samoregulacji biznesu oraz nacisku obywatelskiego [Rok 2004: 8]. Pierwsza z nich to wydarzenia, które były przyczynkiem do baczniejszego spojrzenia na pro-blematykę nierówności społeczno-gospodarczych oraz skutków drapieżnej eksplo-atacji środowiska. A. Carnegie społeczną odpowiedzialność opierał o dwie zasady:
włodarstwa i miłosierdzia. Miłosierdzie to działania filantropijne realizowane przez przedsiębiorców, włodarstwo natomiast to rola jaką pełnią przedsiębiorcy wobec społeczeństwa. Nie wszyscy tak idealistycznie podchodzili do omawianej koncepcji, m.in. M. Friedman twierdził, że jedynym obowiązkiem wobec społeczeństwa jaki pełnią przedsiębiorstwa to ich zaangażowanie w pomnażanie zysku. Według Fried-mana działania społecznie odpowiedzialne to te, które mają na celu zwiększenie ren-towności przedsiębiorstw (np. działania filantropijne, których głównym celem jest wizerunek firmy lub pozyskanie nowych pracowników). W rezultacie nie kwestio-Realizacja wolontariatu pracowniczego w firmach społecznie odpowiedzialnych
nował on zasadności społecznej odpowiedzialności biznesu, ale przede wszystkim intencyjność podejmowanych działań, której celem jest zysk. Rola społecznej od-powiedzialności jest ograniczona tylko to jej narzędziowego wymiaru [Sokołowska http://www.e-mentor.edu. pl/artykul/index/numer/32/id/691:14.05.2015].
W 1972 r. podczas konferencji ONZ uznano kartę praw człowieka, a w 1982 r. ogłoszono raport „Nasza Wspólna Ziemia”, w którym przestrzega się przed działaniami mającymi destrukcyjny wpływ na środowisko i życie człowieka.
W 1991 r. ogłoszono Kartę na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju, która określa zasady zarządzania środowiskowego. Na kolejnej konferencji ONZ w Rio de Ja-neiro podjęto kroki związane m.in. z obowiązkiem państw względem środowiska, wprowadzenia międzynarodowej strategii zrównoważonego rozwoju wraz z pla-nem w sprawie zmian klimatu. W 2002r. na Szczycie Ziemi w Johanesburgu wska-zano na znaczenie odpowiedzialności za dokonanie postępu oraz jego skutków środowiskowo-społecznych. Dalszy rozwój idei został ukierunkowany w stronę standaryzacji poprzez normy jakościowe ISO 9000 oraz ISO 14000, których zada-niem jest regulowanie oddziaływania środowiskowego. W 2010 roku została za-twierdzona norma ISO 26000, która w postaci „przewodnika” opisuje najważniej-sze kwestie związane ze społeczną odpowiedzialnością biznesu oraz propozycje wdrożenia do przedsiębiorstw [Norma ISO 26000, 2012]. Droga formalna CSR, wywodzi się z problemów środowiskowych i zagrożeń, jakie płyną z intensywne-go rozwoju przemysłu i eksploatacji środowiska, wpływających na kompleksowe, odpowiedzialne zarządzanie. Istotną rolę odgrywa nacisk obywatelski dotyczący:
praw człowieka, praw zwierząt, środowiska i praw konsumenta. Działania w tych grupach są wynikiem wzrostu świadomości obywateli oraz możliwości, jakie dają nowe media. Wpływ takich ruchów ma istotne znaczenie dla wizerunku przedsię-biorstw. Działania obywatelskie bez względu na obszar mogą dla firm mieć bardzo negatywne lub pozytywne skutki. Zwiększenie świadomości obywateli daje im siłę nacisku społecznego. Ostatnim źródłem działań społecznie odpowiedzialnych jest samorealizacja biznesu. Proces ten jest wynikiem społecznego nacisku, jak również wynika z potrzeby znormalizowania najważniejszych kwestii związanych z przestrzeganiem praw człowieka. W wyniku afer korporacyjnych związanych z ujawnieniem skandali finansowych oraz środowiskowych, przedsiębiorstwa za-częły wprowadzać zarówno kodeksy etyczne, jak również podnosić standardy ja-kościowe [Rok 2004: 9].
Jednym z ujęć rozwoju społecznej odpowiedzialności biznesu jest model Carrol-la, który dzieli społeczną odpowiedzialność na cztery obszary. Podział ten podob-nie, jak w piramidzie Maslowa rozpoczyna się podstawowych potrzeb. Obszary te to w kolejności:
115
● ekonomiczna odpowiedzialność względem pracowników, jak i prowadzonej dzia-łalności;
● odpowiedzialność prawna, wynikająca z przestrzegania obowiązków oraz prawa jakie narzuca społeczeństwo;
● odpowiedzialność etyczna, oznaczająca działania z poszanowaniem obowiązują-cych norm społecznych oraz etycznych;
● odpowiedzialność filantropijna, traktowana jako najwyższy poziom zaangażowa-nia w działazaangażowa-nia społeczne, które nie wynikają z nacisku zewnętrznego, ani oczeki-wań etycznych, zawierają się we wszystkich formach działań woluntarystycznych [Skwiercz 2012: 299, Zieliński 2014: 557].
Rys. 1. Model Carrolla
Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Roszkowska 2011: 34]
Intensywny rozwój idei CSR na przełomie XX i XXI jest niewątpliwie zjawi-skiem ściśle związanym z bogaceniem się społeczeństwa, intensywnym wzrostem gospodarczym oraz wzrostem oddziaływania informatyzacji zarówno w świecie go-spodarczym, jak i społecznym, gdzie negatywne informacje o działaniach firm mają swoje odzwierciedlenie w odpowiedzialnej konsumpcji.
Z perspektywy europejskiej należy wspomnieć o ważnym wydarzeniu związa-nym ze społeczną odpowiedzialnością biznesu, którym jest zatwierdzenie przez Radę Europejską dyrektywy zobowiązującej największe firmy do sporządzania raportów społecznych, które tworzone wraz z raportami finansowymi będą miały za zadanie ukazać, jak przedsiębiorstwo wpływa na społeczeństwo i czy jest w pełni odpowie-dzialne zarówno za swe działania, jak i za ich skutki [Forbes 2014]. Działania przed-siębiorców wchodzące poza te normy ukazują, iż społeczna odpowiedzialność bizne-su jest procesem ciągłym.
Realizacja wolontariatu pracowniczego w firmach społecznie odpowiedzialnych
3. FILANTROPIA PRZEDSIĘBIORCÓW A WOLONTARIAT PRACOWNICZY
Ewolucja społecznej odpowiedzialności biznesu ma swoje korzenie w ogólnym tego słowa znaczeniu dobroczynności skierowanej do ludzi oraz w działaniach pro-ekologicznych. Początków rozwoju filantropii przedsiębiorców należy szukać już w etyce protestanckiej, która zakładała, że czynnikiem sukcesu jest pracowitość, rze-telność i dotrzymywanie umów handlowych, a przedsiębiorca powinien zachowywać ascetyczny styl życia. Zachęta do pomocy ubogim znajduje się już dużo wcześniej, w Starym Testamencie, gdzie rozwój jest elementem człowieczeństwa a „tworzenie ziemi poddaną” ma służyć człowiekowi. Nowotestamentowe przesłanie wzmacnia dobroczynność względem ubogich, jednocześnie nie negując posiadania dóbr. Jan Chryzostom w swojej wizji określił, że bogactwa „należą do niektórych po to, aby oni mogli nabyć zasługi przez dzielenie się tymi dobrami z bliźnimi” [Kompendium Nauki Społecznej Kościoła 2005: 2015].
Współcześnie pomoc innym można określić w ramach trzech wymiarów: dzia-łań filantropijnych, dziadzia-łań charytatywnych oraz wolontariatu. Pierwsze określenie wywodzące się z języka greckiego philantropos – umiłowanie człowieka, ma swoje korzenie w kulturze starożytnych Greków i Rzymian. Dobroczynność – to termin wywodzący się z języka łacińskiego charitas i związany jest z chrześcijaństwem.
Wolontariat natomiast wychodzi poza te dwa określenia i związany jest z ogólnym oddziaływaniem społecznym nie tylko skierowanym na człowieka, ale całe środowi-sko naturalne [Górecki 2013: 81].
Współczesna definicja wolontariatu mówi, że „wolontariat to bezpłatne, świa-dome i dobrowolne działania na rzecz innych, wykraczające poza więzi rodzinno--przyjacielsko-koleżeńskie” [Gulak 2012: 14]. Działania wolontariatu pracownicze-go przyrównać można do „czynów społecznych” poprzedniepracownicze-go ustroju, które zpracownicze-godnie z Uchwałą Rady Ministrów z 1984r. definiowane były jako „dobrowolna działalność ludności, polegająca na świadczeniu własnych środków finansowych, materialnych i robocizny w celu realizacji określonych zadań w obiektach i na terenach stano-wiących własność społeczną służących zaspokojeniu potrzeb społecznych” [Bana-siewicz 2011: 160]. Jak widać, pomimo różnic społeczno-politycznych, określenie to idealnie wpisuje się w charakterystykę wolontariatu korporacyjnego.
Działania wolontariatu pracowniczego wchodzą w trójstronną relację: pracownik – pracodawca – beneficjent wolontariatu. Wolontariat pracowniczy jest w dużej mie-rze realizowany pmie-rzez organizacje odpowiedzialne społecznie, w których te działania są ustandaryzowane. Klasyfikacje działań wolontariatu można określić ze względu na czas trwania na: jednorazowe wydarzenia lub długofalowe plany pomocowe; ze względu na sposób zaangażowania na: indywidualne i grupowe; natomiast ze
wzglę-117 du na zakres na: kompetencyjne (w ramach prowadzonej działalności np. pomoc księgowa oferowana przez biuro rachunkowe) oraz ogólnospołeczne (wynikające z zaangażowania pracowników, ich pasji lub zainteresowań) [Górecki 2013: 95].
Podział ten daje możliwość sklasyfikowania działań związanych z wolontariatem.
Wolontariat pracowniczy należy odróżnić od działań filantropijnych, które skupiają się głównie na darowiznach i wspomaganiu finansowym, nie będzie nim także uczest-nictwo w grupach społecznych np. zespołach ludowych. Wspomniana w poprzednim podrozdziale piramida Carrolla wskazuje, że działania filantropijne są wynikiem za-spokojenia potrzeb (które można określić jako podstawowe), w najniższym stopniu dotyczą zarówno przestrzegania prawa, przepisów BHP, oraz prowadzenia działalno-ści o określanych dochodach, pozwalając na zabezpieczenie najważniejszych potrzeb pracowniczych oraz funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Kolejnym szczeblem drabiny jest określenie ładu korporacyjnego, strategii rozwoju, aby w najwyższym poziomie realizować działania filantropijne [Skiercz 2011: 299]. Ostatni szczebel piramidy rozwoju można poszerzyć o działania wolontariatu. Filantropia jest z uogólnieniem pojęciowym formy pomocy zarówno w formie rzeczowej, jak również osobowej.
Korzyści płynące z wolontariatu pracowniczego odczuwalne są zarówno ze strony przedsiębiorstwa, jak i pracowników. Jest to „kształtowanie etosu i wartości prospo-łecznych, w których ważne jest zaangażowanie pracowników w problemy społeczne”
[Wachowiak 2012: 57]. Działania filantropijne przedsiębiorców mogą wypływać z kilku przesłanek: etycznej (związanej z chęcią czynienia dobra), ekonomicznej (np. reklama, public relations), altruistycznej (chęć przekazania części zysku) oraz mieszanej (związa-nej z działaniami strategicznymi firmy). O ile podjęcie działań związanych z filantropią korporacyjną jest czynem związanym z przekazaniem środków, wolontariat pracowniczy jest działaniem wynikającym z aktu dobrowolności pracowników, ich zaangażowanie i pozwolenia na te działanie przy wykorzystaniu zasobów firmy. Filantropia natomiast to przekazanie środków finansowych bez zaangażowania zasobów ludzkich.