1. We wskazanym wyżej orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego
powołano się na szereg ustawodawstw obcych, które w nowy sposób
uregulowały kwestie ubezwłasnowolnienia i, szerzej, instytucji praw-nych służących ochronie dorosłych. Jako pierwszą odnotować należy tutaj nowelizację francuskiego k.c. z 1968 r. wprowadzającą
insty-tucję la sauvegarde de justice – pieczy prawnej nie powodującej ograni-3 L. Kociucki, Zdolność do czynności prawnych osób dorosłych i jej ograniczenia, Warszawa 2011.
NIEKTÓRE PROBLEMY NOWELIZACJI POLSKIEGO PRAWA O UBEZWŁASNOWOLNIENIU czenia zdolności do czynności prawnych. Następne były nowelizacje
prawa angielskiego (Mental Health Act 1983 dotyczący leczenia
chorych psychicznie, oraz uchwalony w 1985 r. Enduring Powers of
Attorney Act 1985, pierwszy akt prawny dający możliwość udzielenia
pełnomocnictwa opiekuńczego). W roku 1992 weszła w życie cało-ściowa nowelizacja niemieckiego prawa opiekuńczego5, w której wprowadzono zasadę pomocniczości opieki, uniezależniając ustanowienie opieki od posiadania albo nieposiadania przez podopiecznego zdolności do czynności prawnych, sąd opie-kuńczy uzyskał pełną swobodę w dostosowywaniu zakresu obowiązków opiekuna do potrzeb podopiecznego.
2. Za punkt przełomowy dla wprowadzania w krajach europejskich nowych norm dotyczących prawa ochrony dorosłych uznać można uchwalenie Rekomendacji (1999) 4 z 23 lutego 1999 r. Komitetu
Ministrów Rady Europy w sprawie zasad dotyczących prawnej ochrony dorosłych niemogących samodzielnie prowadzić swych
spraw (dalej – Rekomendacja (99) 4).
Rekomendacja (99) 4 uwzględnia dorobek wielu wcześniejszych aktów prawa międzynarodowego dotyczących praw człowieka i prak-tyki ich stosowania. Przy jej redagowaniu uwzględniono bowiem nor-my Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopa-da 1950 r., (szczególnie art. 5, 6, i 8 Konwencji oraz art. 1 protokołu nr 1 do Konwencji), normy tzw. Konwencji bioetycznej z 4 kwietnia 1997 r.6, a także case law Europejskiej Komisji Praw Człowieka i Euro-pejskiego Trybunału Praw Człowieka.
Dodać należy, że w roku 2011 przyjęta została Rekomendacja (2009) 11 Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie zasad dotyczących pełnomocnictwa opiekuńczego [continuing powers of attorney] i dys-pozycji na wypadek niezdolności do czynności prawnych [advance
directives for incapacity]. Rekomendacja ta jest istotna dla instytucji
prawnych służących czynnościom ochrony podejmowanym we włas-nym zakresie przez zainteresowanego dorosłego.
3. Po pojawieniu się Rekomendacji (99) 4 w krajach członkowskich Rady Europy uchwalono wiele całościowych nowelizacji przepisów o ochronie dorosłych, respektujących zasady wskazane w Rekomendacji7. 5 Betreuungsgesetz, ustawa z 12 września 1990 r.
6 Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w odniesieniu do zastosowań biologii i medycyny, Oviedo, 4.04.1997 r.
czynno-Wskazać tu należy między innymi Estonię8, Austrię9,Anglię i Walię10, Francję11, Szwajcarię12, Węgry13 i Czechy14.
4. W dniu dnia 13 grudnia 2006 r. uchwalona została przez Organizację Narodów Zjednoczonych Konwencja o prawach osób niepełnospraw-nych. W Polsce została ona ratyfi kowana w roku 201215. Jej walorem jest wiążący dla państwa, które ją ratyfi kowało, charakter oraz proce-dury pozwalające kontrolować jej implementację. Zarówno zaletą, jak i wadą jest jej bardzo ogólny, zwłaszcza w porównaniu ze wspomnia-nymi wyżej Rekomendacjami, charakter. Przygotowania do ratyfi ka-cji Konwenka-cji były ważnym impulsem dla podjęcia w Polsce prac nad uchyleniem przepisów o ubezwłasnowolnieniu w prawie polskim oraz wprowadzeniem nowych uregulowań dotyczących prawnej ochrony dorosłych.
5. Dla prac nad nowelizacją przepisów o ubezwłasnowolnieniu spośród przepisów Konwencji najistotniejsza jest treść jej art. 12 ust. 2–516. Przepisy te nakazują państwom-stronom Konwencji w szczególno-ści: (1) zapewnienie osobom niepełnosprawnym dostępu do wspar-cia, którego mogą potrzebować przy korzystaniu ze zdolności do czynności prawnych, (2) zapewnienie tym osobom odpowiednich i skutecznych zabezpieczeń w celu zapobiegania nadużyciom przy ko-rzystaniu i stosowaniu instytucji prawnych służących wsparciu osób ści prawnych i o ochronie prawnej osób dorosłych w świetle standardów prawa między-narodowego i wybranych ustawodawstw europejskich, „Studia prawa prywatnego”, 2013, w druku.
8 Przepisy ogólne Kodeksu cywilnego (obowiązujące od 1 lipca 2002 r.).
9 Daleko idąca nowelizacja przepisów austriackiego Kodeksu cywilnego o ochro-nie dorosłych, obowiązująca od 1 lipca 2007 r.
10 Mental Capacity Act 2005, obowiązujący od 1 stycznia 2007 r.
11 Przepisy francuskiego Kodeksu cywilnego o ochronie dorosłych obowiązujące od 1 stycznia 2009 r.
12 Przepisy szwajcarskiego Kodeksu cywilnego o ochronie dorosłych obowiązujące od 1 stycznia 2013 r.
13 Przepisy o ochronie dorosłych zawarte w uchwalonym 11 lutego 2013 r. nowym węgierskim Kodeksie cywilnym, który wejdzie w życie 15 marca 2014 r.
14 Przepisy o ochronie dorosłych zawarte w uchwalonym 3 lutego 2012 r., a mają-cym wejść w życie 1 lutego 2014 r. nowym czeskim Kodeksie cywilnym.
15 Po wyrażeniu zgody przez parlament w ustawie z dnia 15 czerwca 2012 r. (Dz. U. z 2012 r. poz. 882); sama konwencja została zamieszczona w Dz. U. z 2012 r. poz. 1169. W dniu 25 września 2012 r. wydano też Oświadczenie Rządowe w sprawie mocy obowiązującej Konwencji (Dz. U. z 2012 r. poz., 1170).
16 Pomijam tu dyskutowane w innych miejscach kwestie poprawności tłumacze-nia art. 12 Konwencji z języków oryginalnych na język polski.
NIEKTÓRE PROBLEMY NOWELIZACJI POLSKIEGO PRAWA O UBEZWŁASNOWOLNIENIU niepełnosprawnych w zakresie zdolności do czynności prawnej, oraz (3) zagwarantowanie tym osobom równego prawa osób niepełno-sprawnych do posiadania i dziedziczenia własności, kontroli włas-nych spraw fi nansowych oraz do jednakowego dostępu do pożyczek bankowych, hipotecznych i innych form kredytów.
6. Standard wyznaczony przez Konwencję jest, przynajmniej dotych-czas, bardzo ogólny. W szczególności nieliczne jest jeszcze orzecz-nictwo Komitetu do spraw praw osób niepełnosprawnych. Dlatego w pracach nad nowelizacją warto w moim przekonaniu uwzględniać też inne źródła, w tym Rekomendację (99) 4 oraz Rekomendację (2011) 9 w sprawie zasad dotyczących pełnomocnictwa opiekuńcze-go i dyspozycji na wypadek niezdolności do czynności prawnych. Do podstawowych zasad wskazanych w Rekomendacji (99) 4 należą17:
1) poszanowanie praw człowieka (osoby dorosłej korzystającej z ochrony), przejawiające się m.in. w maksymalnej ochronie zdol-ności do czynzdol-ności prawnych tej osoby;
2) elastyczność ingerencji prawnej w sferę prawną podopiecznego oraz subsydiarność i niezbędność oraz proporcjonalność tej inge-rencji,
3) jawność środków ochrony, ale tylko w takim zakresie, w jakim jest ona niesprzeczna z dobrem osoby dorosłej korzystającej z ochrony, 4) proceduralna uczciwość i sprawność środków ochrony,
5) pierwszeństwo dobra osoby dorosłej korzystającej z ochrony przy wyborze metod ochrony; oraz respektowanie życzeń i uczuć pod-opiecznego,
6) konsultacja w trakcie stosowania środków ochrony dorosłych z ro-dziną i osobami bliskimi osobie dorosłej i włączanie tych osób do stosowania tych środków.
Można więc powiedzieć, że cele Rekomendacji są zbieżne z celami Kon-wencji. Co więcej, obie Rekomendacje i ustawodawstwa krajów członkowskich Rady Europy, które implementowały Rekomendacje, zawierają wiele rozwiązań szczegółowych sprawdzonych w praktyce. Zaznaczyć należy, że nie wszystkie nowe rozwiązania zostały wprowadzone z sukcesem. W wielu wypadkach nowe rozwiązania zostały okupione nadmiernymi kosztami czy spowodowały inne, nieznane wcześniej problemy. Zwłaszcza te nieudane czy nie w pełni udane roz-wiązania legislacyjne winny być przedmiotem uwagi i namysłu w trakcie prac nad nowelizacją polskich przepisów, tak by nie powtórzyć cudzych błędów.