of the geopolitical situation in the region”
Słowa kluczowe: middle east, konferencja, UMK
W dniach 27–28 marca 2015 roku na Wydziale Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu odbyła się Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Is there a New Middle East? Reshaping of the geopolitical situation in the region”, którą zorganizowa-ło Kozorganizowa-ło Naukowe Stosunków Międzynarodowych UMK, Wydział Poli-tologii i Studiów Międzynarodowych oraz Pracownia Języka i Kultury Arabskiej UMK. Program konferencji bogaty był w liczne wystąpienia zagranicznych oraz rodzimych ekspertów. Podczas tych dni przy ulicy ul. Gagarina 13 spotkali się pracownicy i studenci krajowych oraz zagra-nicznych ośrodków naukowych, eksperci instytutów badawczych, a tak-że przedstawiciele dyplomacji oraz władz lokalnych.
W trakcie uroczystego otwarcia konferencji głos zabrał konsul ZEA w Polsce, Pan Ahmed Abdalla Burhaima, który reprezentował Ambasa-dę Zjednoczonych Emiratów Arabskich w czasie spotkania. Uczestników powitali także Prezydent Miasta Torunia Michał Zaleski, Marszałek Wo-jewództwa Kujawsko-Pomorskiego Piotr Całbecki, Rektor UMK prof. dr
hab. Andrzej Tretyn, Dziekan WPiSM prof. dr hab. Roman Bäcker oraz Dziekan WNEiZ prof. dr hab. Józef Stawicki.
Podczas spotkania naukowego starano się uzyskać odpowiedź na py-tanie, czy możemy już mówić o tzw. „Nowym Bliskim Wschodzie” oraz jakie implikacje dla Polski, Europy i świata niosą gwałtowne przeobraże-nia w tym regionie. W Auli WNEiZ UMK obradowano w 5 panelach związanych z przemianami zachodzącymi w regionie Bliskiego Wschodu: polityka, gospodarka, bezpieczeństwo, społeczeństwo, kultura. Z uwagi na obecność zagranicznych gości, językiem pierwszego panelu był język angielski. W pozostałych przypadkach prelegentom pozostawiono możli-wość wyboru języka polskiego lub angielskiego.
Pierwszego dnia konferencji obradowano głównie nad sytuacją poli-tyczną i prawną państw Bliskiego Wschodu. Celem pierwszego panelu było przedstawienie sytuacji politycznej z najróżniejszych perspektyw. Pierwszy prelegent, dr Davis Jervis (prof. UMCS) w swoim wystąpieniu
„The United States and the New Middle East: Largely Unchanged
Poli-cies in a Changing Region”, poruszył m.in. kwestie polityki prezyden-ta B. Obamy wobec Iraku oraz Guanprezyden-tanamo. Doktor Agnieszka Bryc z UMK przedstawiła referat pt. „Russia – to be or not to be in the Mid-dle East”. Opowiedziała dlaczego Rosja może być traktowana jako re-gion Bliskiego Wschodu. Po pierwsze poprzez bliskość i sąsiedztwo Rosji z krajami Middle East, a także przez wywieranie wrażenia, że kraj ten jest raczej głównie przyjacielem niż wrogiem, ponieważ strategicznie Rosja bardziej obawia się Stanów Zjednoczonych niż innych krajów. Po drugie Rosja jest niejako „tarczą bezpieczeństwa” z punktu widzenia ataków ter-rorystycznych. W ujęciu politycznym terroryzm dla Rosji jest systemem, zaś dla USA to indywidualne zjawisko. Dlatego też Rosja poprzez swoje położenie geograficzne staje się kluczem do bezpieczeństwa oraz jest istot-nym państwem na tym obszarze. W ramach bezpieczeństwa Rosja swoje „to be or not to be” rozgrywa za pomocą zasobów naturalnych jakie po-siada (np. gaz, który może stać się dla tego kraju albo przyczyną sukcesu albo porażki). Prelegentka podkreśliła, że Rosja spogląda na kraje Bli-skiego Wschodu z ogólnoświatowej perspektywy, a nie regionalnej. Jest najważniejszym partnerem na Wschodzie i zmierza strategicznie ku po-głębianiu tej relacji. Obecnie sytuacja polityczna jest otwarta, a kluczowe zmiany podejścia do przyszłej polityki wykreują się po tegorocznych wy-borach prezydenckich w USA – podkreśliła prelegentka. Kolejne wystą-pienie należało do dra Bartosza Bojarczyka (UMCS). Zaprezentował on
Sprawozdaniez Międzynarodowej Konferencji nauKowej „iStherea new Middle eaSt?... 295 problematykę „Power and recognition – the roles of Iran in shaping the Middle East security”. Z kolei dr Adam Szymański z Uniwersytetu War-szawskiego1 przedstawił chłodną analizę polityczną Turcji. Podkreślił, że podczas gdy trwał przetarg sił politycznych i ekonomicznych o domina-cję, aż jeden milion obywateli zginął w tym czasie w Syrii, zaś 7.5 milio-na osób żyło lub 7.5 milio-nadal żyje w skrajnej nędzy przez ciągłe kształtowanie się i zmienianie się sił politycznych w tym regionie. „Nic o nas, bez nas” – taką maksymą skonstatował swoją analizę prelegent, podkreślając rolę Turcji w stosunkach geopolitycznych krajów Bliskiego Wschodu.
Po tychże wystąpieniach zaczęła się zagorzała dyskusja. Pytań było wiele. W tym miejscu przytoczone zostaną tylko niektóre z odpowiedzi. Pierwsze pytanie w kierunku Agnieszki Bryc wystosował Pan dr Bar-tosz Bojarczyk. Bojarczyk właściwie skomentował, że Iran jest realnym przyjacielem Rosji i podkreślił, że kraj ten nie jest malowanym diabłem jako postrzega się go, ale buduje on swoją pozycję, zaś Rosja jest elemen-tem polityki zagranicznej i kraje te mają wspólne powiązania militar-ne. W tym momencie wywiązała się dłuższa dyskusja, ponieważ swój głos podniósł dr D. Jervis. Panowie zauważyli, że obecnie pozycja Iranu wzmacnia się, ale nie na tyle by zagrozić Rosji. Rangę Iranu należy zaak-ceptować, jednakże o przyszłości roli tego kraju zdecyduje Arabia Sau-dyjska i Stany Zjednoczone. Bojarczyk podkreślił, że Stany Zjednoczone mają podwójne standardy w traktowaniu różnych krajów, ponieważ USA zawsze próbuje prowadzić tak swoją politykę by grać pierwsze skrzypce. W dyskusję włączył się dr Hayssam Obeidat, który przedstawił własne obserwacje na temat graczy Bliskiego Wschodu. Stwierdził, że USA pró-bują pacyfikować Arabską Wiosnę i ciągle kształtują się koalicje. Pierw-szą z nich jest irańsko-rosyjska. Egipt jest rozdarty (sunnici), zaś Arabia Saudyjska jest największym graczem od strony sunnitów, z kolei Stany Zjednoczone usiłują wmówić oraz forsować swoje poglądy i działania. Słuchacz panelu podkreślił również, że w Iranie głównym instrumentem polityki są media, czyli retoryka przedstawicieli sił religijnych, nie jak się powszechnie mówi, że jest to broń. A. Bryc podkreśliła zaś, że działania USA nie są pomyłkowe, aczkolwiek na koniec rzuciła pytanie retoryczne czy w ogóle zbalansowana polityka USA ma sens. W tym momencie mo-derator panelu dr. hab. Radosław Bania (UŁ) zakończył długą dyskusję przed rozpoczęciem II panelu.
Kolejny panel, zatytułowany The Old/New Middle East, moderowała dr Agnieszka Bryc (UMK), czyli prelegentka poprzedniego panelu, zaś moderator poprzedniego panelu jako pierwszy wziął w niniejszym głos. Dr hab. Radosław Bania (UŁ) rozpoczął od podziękowań za zaproszenie do udziału w konferencji oraz w paru słowach przybliżył problematykę swojego wystąpienia. Podczas prezentacji tematu „Shimon Peres’ concep-tion of ‘The New Middle East’ – twenty years later. What went wrong?” R. Bania wystąpił z tezą o pokoju i wrogach Izraela. Jego zdaniem waż-nym punktem wyjścia do realizacji zmian jest ekonomia. Na tej podsta-wie można omówić problemy relacji z Palestyną oraz Izraelem. Kolejny prelegent dr Marcin Szydzisz (UWr)2 opowiedział o współczesnych rela-cjach izraelsko-palestyńskich. Omówił historię konfliktu rozpoczynając od 1967 roku (opanowanie Strefy Gazy i Zachodniego Brzegu), wspo-mniał o rozpoczęciu procesu pokojowego w 1993 roku, o Drugiej Intifa-dzie, o wyborach z 2006 roku, o rządach Hamasu. Palestyńczycy starają się podkreślać swoją podmiotowość na forum ONZ. Chcieli oni poprzez międzynarodową presję utworzyć rząd (Fatah i Hamas). Opisał wyda-rzenia z lutego 2015 roku i podkreślił, że jeśli Izrael nie będzie prowa-dzić dialogu z Palestyną to zerwą oni stosunki dyplomatyczne. Izrael nie podejmuje żadnych działań, aby kroczyć w kierunku pokoju, ponieważ doskonale zarządza konfliktem. Ważne jest dla tego państwa by obywa-tele byli bezpieczni, a samo zagrożenie zniszczone zostało w zarodku (ak-cje z 2008/9, 2012, 2014 r.). Podsumowując, prelegent nakreślił cztery kluczowe aspekty dotyczące relacji palestyńsko-izraelskich. Po pierwsze chodzi o presję ze strony USA (wsparcie ekonomiczne o charakterze mi-litarnym tj. Strefa Gazy), kolejno o akcje państw UE lub ich organów (Wielka Brytania. Hiszpania, Francja, Szwecja, które rekomendują Pale-stynę jako państwo), po trzecie kwestie związane z tzw. Państwem Islam-skim (Izrael porównuje zawsze ISIS z Hamasem).
W rzeczonym panelu bardzo interesujące wystąpienia należały rów-nież do dr Haneen Abudayeh z University of Jordan3, dra hab. Przemy-sława Osiewicza z Uniwersytetu Adama Mickiewicza4, dra Michała Mo-cha (UKW)5, który omówił kwestie Ligi Arabskiej oraz jej członków.
2 Tytuł wystąpienia:„Israeli-Palestinian relations: stagnation or a new opening?”.
3 Tytuł wystąpienia: „Narration and journalism in time of conflicts”.
4 Tytuł wystąpienia: „Iran and Its Position in the New Middle East”.
Sprawozdaniez Międzynarodowej Konferencji nauKowej „iStherea new Middle eaSt?... 297 Na końcu tego panelu głos podniósł Pan dr Hayssam Obeidat, który za-uważył jeszcze inny punkt widzenia omawianych w tym panelu tematów. Zaczął podnosił różne argumenty aby zastanowić się nad tym czym w tej sytuacji można zastąpić Islam? Stwierdził, że konflikt arabski ma być nie-rozwiązywalny i od 1967 roku wojna trwa oraz trwać będzie dalej.
Kolejny anglojęzyczny panel Challenges for the New Middle East po-prowadził dr David Jervis (prof. UMCS). Najciekawiej mówił w tym pa-nelu dr Davut Han Aslan (VISTULA). W swoim wystąpieniu „The New Middle East: An Unstable Region and Its Implications for Turkey”, wy-korzystując mapy przedstawił historyczne, ekonomiczne oraz społeczne powody wojny i rewolucji arabskiej wiosny. Wspomniał o wydarzeniach z grudnia 2011 roku oraz o sylwetce Mohamada Bouaziziniego. Następ-nie poruszył kwestię protestów w Syrii z 2011 roku, a także kwestię ak-tualnej sytuacji w Turcji i Kurdystanie. Kończąc podsumował, iż „over growing of dictators it’s not over”.
W tym panelu głos zabrali również dr Mabruk Derbesh z Tripoli Uni-versity6 oraz dr Jacek M. Raubo z UAM7. Kolejny panel rozpoczął się o godzinie 18.15 i traktował o Ramifications of the Middle Eastern
desta-bilization. Moderował go dr Bartosz Bojarczyk (UMCS). Tuż po
krót-kim przedstawieniu sylwetek prelegentów dr B. Bojarczyk oddał głos pierwszemu gościowi tego panelu tj. prof. dr hab. Bassamowi Aouilowi (UKW), który omówił islamizację wiosny arabskiej oraz ISIL. Kolejny ekspert panelu Ppłk dr Piotr Lotarski (AON) w swoim wystąpieniu zaty-tułowanym „Wojsko Polskie w misjach i operacjach pokojowych na Bli-skim Wschodzie. Doświadczenia. Stan obecny. Perspektywy.” nakreślił udział Polskiego Wojska w misjach i operacjach pokojowych na świecie ze szczególnym uwzględnieniem krajów Middle East. Wspomniał o ope-racjach w Korei, Indochinach, o zwartych oddziałach, które po raz pierw-szy zostały wysłane na Bliski Wschód w 1973 roku. W ramach zaprezen-towanych statystyk podkreślił, że liczba Polaków w misjach operacyjnych na Bliskim Wschodzie wyniosła 113 tysięcy osób w latach od 1973 do 2015 roku oraz 81 tysięcy pracowników w wojsku. Wspomniał, że udział polskich oddziałów w siłach UNEF II, był jedną z niewielu misji, która zakończyła się sukcesem. Kolejno wymienił on korzyści militarne płynące
6 Tytuł wystąpienia: „Islamic State, Bible State: religion or politics”.
7 Tytuł wystąpienia: „On a way to collapse of the Yemeni state in 2015?” Definitions, Similarities, Differences”.
z uczestnictwa polskich wojsk w misjach tj. interoperacyjność, rozwój zdolności systemów łączności i wymiany informacji, wysoka efektywność działań, zdolność do szybkiej reakcji oraz zdolność do swobodnego prze-mieszczania się. Polskie wojsko działa według procedur o najwyższym poziomie (tj. wymagań ONZ), zaś nabyte doświadczenie ułatwiło wejście do NATO, gdyż wojsko polskie było doskonale przygotowane, zaś pokło-siem tego jest to, że armia polska stała się armią zawodową. Prelegent mó-wił również o perspektywach stojących przed polskim wojskiem. Jedną z nich jest ewentualny powrót wojska do udziału w misjach, a także inne aspekty, które dotyczą doskonalenia nowej strategii bezpieczeństwa naro-dowego. Zaznaczył, że współcześnie długoterminowe strategie rozwoju bardzo szybko mogą ulec zmianom z powodu nagłych konfliktów np. po wydarzeniach na Ukrainie strategia została zmieniona i nacisk poło-żono głównie na ochronę państwa. Niestety kolejny prelegent dr Ali Abi Issa8 z Muzułmańskiego Centrum Kulturalno-Oświatowego we Wrocła-wiu, reprezentujący Instytut Studiów nad Islamem, nie przybył na kon-ferencję. Stąd też kolejne wystąpienie należało do dra Hayssam Obeidata z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Nakreślił on determinanty systemu bez-pieczeństwa Afryki Północnej w zakresie strategii wobec Zachodu. Jego zdaniem po 2011 i Arabskiej Wiośnie sytuacja zaczęła się zmieniać, a tak-że logika myślenia podlegała zmianom. Arabska Wiosna, która była za-skoczeniem w oczach Zachodu, jest rewolucją która wciąż trwa. Tunezja w oczach zachodu to kraj stabilny. Największe zagrożenie stanowi jednak ruch terrorystyczny oraz nielegalna emigracja. Takie same obawy wystę-pują w Afryce.
Moderatorem Panelu V, który traktował o problematyce polityki i bezpieczeństwa, był Michał Dahl (UMK). Pierwsze wystąpienie nale-żało do mgr Marcina Błońskiego (AON), który analizował temat „Nowy Bliski Wschód?”. Kolejne wystąpienie należało do mgr Kamila Sygidusa z UWM. Sygidus przedstawił referat pt. „The Arab Spring as a factor de-termining the formation of new order in the Middle East”. Kolejny pre-legent mgr Karol Wasilewski (UW, Academic Security Forum) opowie-dział o polityce „Nowej Turcji” wobec współczesnego Bliskiego Wschodu. Pozostając w tematyce Turcji mgr Michał Alagierski (UŁ) opowiedział o „Turkish Foreign Policy Towards the Participation of the Republic of
8 Tytuł wystąpienia: „Muzułmanie w Europie jako element bezpieczeństwa czy też zagrożenia?”.
Sprawozdaniez Międzynarodowej Konferencji nauKowej „iStherea new Middle eaSt?... 299 Cyprus in the European Union”. W tym samym panelu o Turcji mówiły również Emilia Mrozińska oraz Patrycja Rutkowska – studentki UMK, które omówiły problematykę akcesji Turcji do Unii Europejskiej w ra-mach kwestii bezpieczeństwa. Panel zakończyło wystąpienie kolejnej stu-dentki UMK, Zuzanny Melerskiej, która mówiła o wzroście znaczenia państw arabskich na arenie międzynarodowej po kryzysie ekonomicz-nym w 2008 roku. Panel VI był kontynuacją panelu V, który traktował o polityce i bezpieczeństwie w krajach Bliskiego Wschodu. Moderował go mgr Karol Wasilewski (UW). Panel rozpoczęło wystąpienie Michała Dahla (UMK)9, kolejno głos zabrał mgr Daniel Gołębiowski (UJ)10, mgr Beata Belica (UG)11, mgr Natalia A. Hapek (UW)12, mgr Michał Hyra (UO)13 oraz mgr Marcin Krzyżanowski (UJ)14.
Kolejny panel, który dotyczył zagadnień kultury moderował prof. dr hab. Bassam Aouil (UKW) i po krótkim wstępie zaprosił pierwszego prelegenta do zabrania głosu. W tym panelu swoje obserwacje i bada-nia przedstawiła prof. dr hab. Danuta Chmielowska (UW)15, dr Michał Moch (UKW)16 oraz dr Kamila Stanek (UW)17. Na szczególną uwa-gę zasługuje wystąpienie mgr Katarzyny Sadowej z Uniwersytetu Wro-cławskiego, która omówiła prawne regulacje podstawowych praw kobiet we współczesnym Afganistanie. Przedmiotem jej wystąpienia była analiza skuteczności prawnych gwarancji w zakresie praw podstawowych, usta-nowionych na rzecz Afganek po obaleniu reżimu Talibów w 2001 roku. Przez długi okres czasu Afganki pozbawione były podstawowych praw, nagminnie padały ofiarom nie tylko dyskryminacji, ale także okrut-nych praktyk, często wynikających z tradycji. Krytyczna sytuacja kobiet w Afganistanie swe apogeum osiągnęła w okresie okupacji Talibów. Od
9 Tytuł wystąpienia: „Friends and enemies in the Middle East”.
10 Tytuł wystąpienia: „Impact of the Arab Spring on trade with the Middle East”.
11 Tytuł wystąpienia: „Międzynarodowe implikacje utworzenia państwa palestyńskie-go dla środowiska bezpieczeństwa Bliskiepalestyńskie-go Wschodu”.
12 Tytuł wystąpienia: „The National Security of Jordan – Risks and Challenges”.
13 Tytuł wystąpienia: „Działalność Arabii Saudyjskiej w obliczu irańskiego zagrożenia”.
14 Tytuł wystąpienia: „Iran jako kluczowy czynnik redefiniujący sytuację bezpieczeń-stwa w regionie – perspektywa geopolityczna”.
15 Tytuł wystąpienia: „Demokratyzacja współczenej kultury tureckiej (1923–1935)”.
16 Tytuł wystąpienia: „Contemporary Arab Music, Politics and Cultural Change. Chosen Examples and Problems”.
17 Tytuł wystąpienia: „Bóg w tureckich związkach frazeologicznych i przysłowiach – wyraz wiary i kultury”.
momentu wyzwolenia kraju, wraz z podpisaniem porozumienia w Bonn, zarówno zaangażowane podmioty międzynarodowe, jak i same Afganki były pełne entuzjazmu oraz nadziei na poprawę jakości swojego życia, a także odzyskanie przysługujących im podstawowych praw, kończących etap dyskryminacji i przemocy. Prelegentka zaznaczyła, że rzeczywiście władze afgańskie wprowadziły odpowiednie regulacje na przykład przyję-tą w 2009 roku ustawę o Eliminacji Przemocy Wobec Kobiet, czy choćby zagwarantowanie reprezentacji żeńskiej w parlamencie w nowej Konsty-tucji z 2004 roku. Niestety aktualne raporty takich organizacji jak ONZ czy Human Rights Watch wskazują, iż sytuacja Afganek daleka jest od stabilizacji. Corocznie odnotowuje się bowiem setki przypadków okrut-nych praktyk, którym padają zarówno młode dziewczęta, jak i dojrzałe kobiety. Na czoło wysuwają się takie praktyki jak: baad (ofiarowanie ko-biety drugiej rodzinie jako rekompensację wyrządzonej wcześniej krzyw-dy przez któregoś członka z rodziny kobiety – np. za zbrodnie, czy kra-dzież), badaal (wymiana dziewcząt pomiędzy dwiema rodzinami w celu wydania ich za mąż za członków tych rodzin – często w celu uniknięcia zapłaty tradycyjnego mahru), małżeństwa przymusowe, praktyka kara-nia kobiet za ‘ucieczkę’, czy w końcu problematyka tak zwanych zbrodni ‘honorowe’. Skala występowania ww. przestępstw świadczy wg Autorki o nieskuteczności i niewystarczalności podjętych dotychczasowo kroków mających na celu poprawę prawno-społecznej sytuacji Afganek. Ostatnie wystąpienia w panelu należały do pani mgr Paulina J. Warsza z Uniwer-sytetu Warszawskiego18, a po niej głos zabrała Anna Bartnik z UMCS19.
Trwający w samo południe Panel VIII, dotyczący społeczeństwa i kul-tury, moderowany był przez prof. dr hab. Danutę Chmielowską z Uniwer-sytetu Warszawskiego. W tym panelu dr Magdalena Lewicka (UMK)20, która przedstawiła sylwetkę Takawakkul Karman, mówiąc że to właśnie „ona jest jak burka”, ponieważ T. Karman to po pierwsze Arabka, po drugie muzułmanka i po trzecie dziennikarka, która została uhonorowa-na uhonorowa-nagrodą Interuhonorowa-natiouhonorowa-nal Women of courage awards. Następne wystąpienie należało do dr Lidii Chylewskiej-Barakat (UMK)21. Prelegentka spędziła
18 Tytuł wystąpienia: „Tożsamość irackiego społeczeństwa post-wojennego. Aktual-ność teorii wybranych współczesnych myślicieli arabskich”.
19 Tytuł wystąpienia: „Demograficzne wyzwania Izraela – źródła i implikacje”.
20 Tytuł wystąpienia: „Wiatr przemian pod nikabem – kobieca twarz jemeńskiej rewolucji”.
Sprawozdaniez Międzynarodowej Konferencji nauKowej „iStherea new Middle eaSt?... 301 10 lat w Syrii i z tej perspektywy badawczej opowiedziała o uchodźcach oraz problemach przyjęcia uchodźców w Syrii. Wspomniała, że tak-tycznie kraje sąsiednie obostrzają granice. Za pomocą slajdów wskazała na wysoką skalę problemu ze względu na konflikt w Syrii, który zmu-sił wielu uchodźców do opuszczenia kraju (corocznie125 osób). Kolejno głos zabrała ekspertka Pracowni Badań Praw Orientalnych z Uniwersyte-tu Wrocławskiego. Pani mgr Agnieszka Kuriata opowiedziała o wpływie prawno-społecznych przemian na zwyczajowy strój muzułmanek w kra-jach Bliskiego Wschodu. Stwierdziła, iż Bliski Wschód to obszar, gdzie zwyczaje praktykowane przez muzułmanów są bardzo silnie widoczne, nie ma ku temu też większych ograniczeń. Muzułmanki nie tylko mogą, ale w wielu przypadkach wręcz muszą, podporządkowywać się zasadom szariatu, które m.in. nakazują zachowania skromności w ubiorze. Nie można jednak zgodzić się z powszechnie przyjmowanym twierdzeniem, iż Koran czy sunna bezpośrednio określają jak powinna wyglądać muzuł-manka w sferze publicznej, a zwłaszcza – czy konieczne jest zasłanianie całego swojego ciała, a w szczególności twarzy. Wszystko opiera się bo-wiem na interpretacji, czego skrajnym przykładem może być wahabicka Arabia Saudyjska, w której to kobiety muszą zasłaniać całe swoje ciało nosząc abaję oraz nikab. Co jednak ciekawe, z przeprowadzonych przeze prelegentkę analiz jasno wynika, iż takie kwestie jak prawno-społeczne przemiany, w istotny sposób wpływają na wymogi dotyczące stroju mu-zułmanki. Iran jest doskonałym przykładem kraju, w którym na prze-strzeni lat kobiety raz zakładały czadory, a zaraz potem zmuszane były je ściągnąć. Dzisiaj na ulicach Iranu, mimo istniejących zapisów w kodeksie karnym, które wskazują na fizyczne i finansowe sankcje za nieprzestrze-ganie nakazu zakrywania się, obserwuje się bunt przeciwko zastanej sy-tuacji społecznej, wyrażany właśnie za pomocą „wyzywającego” ubioru. Zgoła odmiennie sytuacja wygląda w Egipcie, kraju który po ostatnich gwałtownych przemianach, zradykalizował się, co oczywiście wpłynęło również na sytuację kobiet. Mimo iż te, od dawna zasłaniały swoje cia-ła poprzez tradycyjne stroje muzułmańskie, obecnie zascia-łaniają się jeszcze bardziej. Coraz też większa liczba kobiet jest zmuszana do podporządko-wania się temu zwyczajowi. Prelegentka przedstawiła także niepokojące dane. Zaznaczyła, że nawet 99% kobiet zgłasza iż były ofiarami