3. Specyfika sytuacji demograficznej Podkarpacia na tle Polski
3.2. Stan, dynamika i struktura ludności Podkarpacia
Specyfiką województwa podkarpackiego jest jego peryferyjne i przygraniczne położenie na południowym-wschodzie Polski, gdzie od południa graniczy ze
Słowacją (przez Karpaty), a na wschodzie z Ukrainą. Województwo należy do Euroregionu Karpaty instytucjonalizującego i ułatwiającego współpracę trans-graniczną. Względem wielkości powierzchni (17844 tys. km²) zajmuje 11. miej-sce w kraju. W 2016 roku ludność województwa podkarpackiego wynosiła 2127,7 tys. osób, co stanowiło 5,5% populacji kraju. Pod względem liczby lud-ności województwo podkarpackie zajęło 9. miejsce w kraju. Średnia gęstość zaludnienia stanowiła 119 osób na 1 km² powierzchni województwa, nie prze-kraczając średniej krajowej, która wynosiła 123 osoby na km² (por. wyk. 3.1).
Wykres 3.1. Gęstość zaludnienia w woj. podkarpackim na tle pozostałych województw i kraju w 2015 r.
Źródło: Ludność, ruch naturalny i migracje w województwie dolnośląskim w 2015 r., (2016), Urząd Statystyczny we Wrocławiu, Wrocław 2016, s.56
Wskaźnik ten wykazuje znaczne zróżnicowanie przestrzenne w województwie ze względu na nierównomierne rozmieszczenie ludności regionu, które odznacza się znaczną koncentracją przestrzenną populacji w północnej i środkowej części
oraz jej dekoncentracją i rozproszeniem na południowych peryferyjnych obsza-rach przygranicznych. Najbardziej zaludniony podregion rzeszowski, zlokalizo-wany w centrum regionu, o najwyższej gęstości zaludnienia wynoszącej średnio 1591 osób/km², skupiał 29,6% ogółu populacji. Zmienność wartości wskaźnika w regionie wahała się od najwyższych w miastach Rzeszowie i Przemyślu (od-powiednio 1611 i 1346 osób/km²), do najniższych w najmniej zaludnionych po-wiatach górskich (leskim i bieszczadzkim – odpowiednio 32 i 19 osób/km², gdzie w niektórych gminach wynosiła poniżej 5 osób na km²)1. Górski charakter woje-wództwa warunkuje rozmieszczenie ludności i wpływa na strukturę gospodarki.
Podkarpackie jest jednym z najbiedniejszych regionów Polski oraz Unii Europej-skiej. Przeważająca część ludności (58,8%) zamieszkuje na wsi, co świadczy o tradycyjnym, rolniczym charakterze regionu. W końcu 2016 r. w 51 miastach mieszkało 876,1 tys. osób, tj. o 1523 osoby mniej niż przed rokiem. Spadek licz-by ludności miejskiej jest kontynuacją obserwowanego od lat trendu ulicz-bytku lud-ności w miastach Podkarpacia i wzrostu ludlud-ności na obszarach wiejskich. Specy-fiką województwa podkarpackiego jest najniższy w kraju stopień urbanizacji, a współczynnik urbanizacji wyniósł 41,2% w 2016 r i był najniższy wśród woje-wództw (dla Polski wynosił 60,2%)2. Najwyższym wskaźnikiem urbanizacji w regionie charakteryzowały się powiat stalowowolski (60,8%) i mielecki (48,0%) na północy województwa, najniższym natomiast przygraniczne powia-ty krośnieński (12,0%) i bieszczadzki (11,4%), położone peryferyjnie na połu-dniu. Stolicą regionu jest Rzeszów (159 tys. mieszkańców). Inne większe mia-sta to: Stalowa Wola, Przemyśl, Mielec, Krosno, Tarnobrzeg, Dębica (wszyst-kie mają poniżej 100 tys. mieszkańców).
Należy podkreślić, że w perspektywie do 2050 r. zgodnie z prognozą ludno-ściową Głównego Urzędu Statystycznego 2014–2050 (2014), procesy urbaniza-cji w regionie ulegną spowolnieniu, a współczynniki urbanizaurbaniza-cji osiągną niepo-żądany poziom 39% w 2030 r. i 37% w 2050 r. Przewiduje się, że w całym okresie prognozy liczba ludności miejskiej zmniejszy się o 190,1 tys. osób, czy-li o 21,6%. Na terenach wiejskich natomiast do 2025 roku wystąpi wzrost czy- licz-by ludności do 1252,8 tys. osób (o 0,4%), zaś od 2030 r. prognozuje się jej po-wolny spadek do 1179,1 tys. osób w 2050 r., czyli o 5,5%. Liczba ludności ogó-łem województwa podkarpackiego zmniejszy się w prognozowanym okresie o 259,0 tys. osób, tj. o 12,2% i w 2050 r. wyniesie 1870,3 tys. mieszkańców.
Ubytek ludności w regionie nastąpi głównie kosztem ludności miast.
Jedynym obszarem na Podkarpaciu, który osiągnie niewielki wzrost liczby ludności do 2050 r. jest aglomeracja rzeszowska. Miasto Rzeszów jako rdzeń
1 Por. Stan, ruch naturalny i migracje ludności w województwie podkarpackim w 2016 r., Urząd Staty-styczny w Rzeszowie, Maj 2017 r.
2 Ibidem
aglomeracji powiększy stan ludności zaledwie o 1485 osób w 2050 r., czyli będzie w stanie stagnacji. W strefie podmiejskiej aglomeracji rzeszowskiej, a zwłaszcza w powiecie rzeszowskim, nastąpi prognozowany wzrost liczby ludności o 14 175 osób. Sytuacja ta wymaga opracowania nowej strategii re-gionalnej i polityki ludnościowej w regionie.
W 2016 r stan ludności województwa na tle kraju nie zmienił się, podczas gdy w latach poprzednich 2013–2015 występował tu ubytek ludności, podobnie jak w kraju. Na wykresie 3.2 widoczny jest również ubytek ludności w Polsce, który występuje od pięciu lat.
Rycina 3.1.Gęstość zaludnienia oraz udział ludności w miastach w ogólnej liczbie ludności według województw w 2015 r.
Źródło: Ludność, ruch naturalny i migracje w województwie dolnośląskim w 2015 r., (2016), Urząd Statystyczny we Wrocławiu, Wrocław 2016, s.56
W latach 2000–2007 występował w Polsce ubytek ludności, dopiero w latach 2008–2010 odnotowano przyrost rzeczywisty ludności kraju. Zjawisko to w la-tach 2011–2012 było w stadium zaniku, a w lala-tach 2013–2015 spadek się
pogłę-bił. Ostatnie przyrosty i ubytki liczby ludności były na poziomie znikomo małym w zestawieniu z wielkościami osiąganymi w przeszłości. Podkarpacie charakte-ryzował w tym okresie przyrost ludności, z wyjątkiem ubytku w latach 2006–
–2007 oraz 2013–2015.
W 2016 r. w kraju zanotowano o ponad 4 tys. osób mniej niż w roku poprzed-nim.
Wykres 3.2. Średnioroczne tempo przyrostu/ubytku ludności w Polsce i woj. podkarpackim, w latach 2000–2016 (w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
Współczynnik ubytku rzeczywistego ludności kraju wyniósł –0,01% w 2016 r., co oznacza, że na każde 10 tysięcy mieszkańców Polski ubyła 1 osoba ( w 2015 r.
było to –0,11%, tj. ubyło odpowiednio – 11 osób). W 2015 r. ubytek ludności na Podkarpaciu był znikomy i wynosił –0,07%, natomiast w 2016 roku wystąpił znikomy przyrost ludności, oscylujący wokół zera (+0,08%)3.
Rozkład przestrzenny przyrostu i ubytku rzeczywistego ludności w Polsce w 2015 r. w układzie województw i powiatów (na 1000 ludności) przedstawio-no na rycinie 3.2. Obserwacja przyrostu/ubytku rzeczywistego ludprzedstawio-ności pozwa-la określić obszary wyróżniające się nasileniem i kierunkiem zmian liczby za-mieszkującej je ludności.
3 Por. Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2016 roku, Główny Urząd Staty-styczny, Warszawa 2017.
-0,15 -0,1 -0,05 0 0,05 0,1 0,15
%
Lata
Polska Podkarpacie
W 2015 roku w 12 województwach odnotowano ubytek ludności, a przyrost tylko w czterech. Znaczący przyrost rzeczywisty ludności zanotowano tylko w regionach, na terenie których są zlokalizowane rozwijające się największe, wielofunkcyjne aglomeracje miejskie i obszary metropolitalne – mazowieckie, pomorskie, małopolskie i wielkopolskie. Najwyższym przyrostem ludności charakteryzowały się powiaty otaczające największe miasta Polski, w tym szczególnie ośrodki regionalne. Największy względny przyrost ludności na ob-szarach aglomeracyjnych występuje w strefach podmiejskich Warszawy, Trój-miasta, Poznania, Krakowa, aglomeracji bydgosko-toruńskiej, Wrocławia, przy czym w większości przypadków w samych stolicach województw występuje spadek lub stagnacja liczby ludności. Mniejszy przyrost wykazują powiaty ota-czające: Szczecin, Olsztyn, Białystok, Lublin, Rzeszów, Łódź i Zieloną Górę.
Rycina 3.2. Przyrost i ubytek rzeczywisty ludności w 2015 r. – według województw i powiatów (na 1000 ludności)
Źródło: Sytuacja demograficzna Polski, Raport 2015-2016, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa 2016
Przyrost rzeczywisty ludności niemal niezmiennie występuje w strefach podmiejskich dużych miast (stolice regionów, największe ośrodki subregional-ne), co świadczy o rozwoju obserwowanego od lat procesu suburbanizacji i tzw. „rozprzestrzeniania” się miast (urban sprawl). Z kolei, zdecydowana większość zwłaszcza położonych peryferyjnie powiatów północno-wschodniej,
wschodniej, południowo-zachodniej, zachodniej oraz centralnej Polski odnosiła w 2015 r. znaczący ubytek rzeczywisty ludności, głównie w tzw. regionach pro-blemowych, tj. opolskim, świętokrzyskim, łódzkim, lubelskim, śląskim, warmiń-sko-mazurskim, zachodniopomorskim i podlaskim. Są to przede wszystkim re-giony rolnicze Polski wschodniej i północnej oraz stare rere-giony przemysłowe Polski południowej i centralnej. Odmiennie niż w latach poprzednich nie zwięk-szała się już liczba ludności województw charakteryzujących się tradycyjnie młodszą populacją (północnych, północno-zachodnich oraz południowo-wschod- nich), do których należy m.in. województwo podkarpackie.
Rozkład terytorialny przyrostu/ubytku rzeczywistego ludności w wojewódz-twie podkarpackim można zaliczyć do typu koncentrycznego. W centralnej czę-ści tego układu mieczę-ści się miasto Rzeszów i powiat rzeszowski oraz miasto Przemyśl wraz z powiatem przemyskim, odznaczające się najwyższym przyro-stem ludności w regionie (3–5‰), jak również sąsiadujące z powiatem rzeszow-skim od zachodu powiaty ropczycko-sędziszowski i dębicki oraz przyległy od wschodu powiat łańcucki, w których występował mniejszy przyrost ludności w przedziale wielkości 1–3‰. Na zewnątrz tego układu, na peryferiach woje-wództwa występuje stagnacja lub ubytek ludności w pozostałych powiatach (najsilniejszy ubytek w przygranicznych powiatach: lubaczowskim, biesz-czadzkim, jasielskim, a także stalowowolskim), który świadczy o procesie de-populacji obszarów peryferyjnych, a nawet jego ostrzejszej fazie wyludniania wskutek odpływu i emigracji ich mieszkańców.
Przyrost lub ubytek rzeczywisty liczby ludności w regionie to wynik korzyst-nych lub niekorzystkorzyst-nych tendencji w zakresie ruchu naturalnego (głównie przy-rostu naturalnego) oraz ruchu wędrówkowego (salda migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały).
Główną składową przyrostu rzeczywistego ludności w województwie pod-karpackim jest przyrost naturalny, który pozytywnie wpływał na stan i wzrost potencjału ludności w okresie 2000–2016 (wyk. 3.3).
Drugim czynnikiem determinującym rozwój ludności regionu i jego dynami-kę jest ujemne saldo migracji wewnętrznych, które w decydującym stopniu wpływało negatywnie na poziom przyrostu i ubytku rzeczywistego w analizo-wanym okresie 2000–2016. Podobnie wielkość salda migracji zagranicznych miała ujemny wpływ na stan ludności w województwie podkarpackim i jego dynamikę w latach 2000–2015. Dodać należy, że w 2016 r. po raz pierwszy zanotowano na Podkarpaciu dodatnie saldo migracji zagranicznych z powodu przeważającej imigracji ludności z Ukrainy.
W rezultacie obu procesów ogólne saldo migracji w regionie (w przeciwień-stwie do przyrostu naturalnego) ujemnie wpływało na rozwój potencjału ludno-ściowego w województwie podkarpackim w okresie 2000–2016.
Wykres 3.3 Determinanty przyrostu i ubytku rzeczywistego ludności (w tys. osób) w województwie podkarpackim w latach 2000–2016
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS