Św. Paweł Apostoł tak pisał do św. Tymoteusza: „Zaklinam cię wobec Boga i Chrystusa Jezusa, który będzie sądził żywych i umarłych i na Jego pojawie‑
nie się i na Jego królestwo: głoś naukę, nastawaj w porę i nie w porę [w razie potrzeby] wykaż błąd, poucz, podnieś na duchu z całą cierpliwością, ilekroć nauczasz” (2 Tm 4, 1–2). Te właśnie słowa dobrze oddają sens „ojcowskiej troski” – paternae sollicitudinis – Wojciecha Jastrzębca o Kościół krakowski, która szczególny wyraz znalazła w statutach ogłoszonych przezeń na synodzie diecezjalnym w 1420 roku1.
Poprzednicy Jastrzębca na stolicy biskupiej w Krakowie podejmowali wiele wysiłków, aby poprzez ustawodawstwo synodalne uporządkować oraz zreformo‑
wać życie moralne duchowieństwa i wiernych, pogłębić intelektualną i duchową formację kleru w zakresie sakramentów oraz liturgii, wyplenić nadużycia i błędy w wierze, a także uregulować sprawy dziesięcin, majątku kościelnego, patronatu oraz sądownictwa. Statuty synodalne podnosiły też kwestię katechezy wiernych, kaznodziejstwa i szkolnictwa. Dużą rolę odegrały w tym zakresie statuty biskupa Nankera z 1320 roku, a potem również Jana Grotowica (1331),
1 Problematykę statutów synodalnych Wojciecha Jastrzębca podejmowałem już w następu‑
jących pracach: Kleine Pastoralkompendien in den spätmittelalterlichen Synodalstatuten Polens.
In: Partikularsynoden im späten Mittelalter. Hrsg. von N. Kruppa, L. Zygner. Göttingen 2006 (Veröffentlichungen des Max ‑Planck ‑Institut für Geschichte, Bd. 219; Studien zur Germania Sac‑
ra, Bd. 29), s. 227–233; Duszpasterskie zabiegi biskupów krakowskich w późnym średniowieczu.
„Rocznik Krakowski” 2005, T. 71, s. 47–51; Formacja umysłowa duchowieństwa parafialnego w Polsce XV wieku. W: 600 ‑lecie Grzegorza z Sanoka. Studia o Grzegorzu z Sanoka i jego czasach. Red. L. Puchała, S.A. Sroka. Sanok 2008, s. 28–32; Małżeństwo w polskim usta-wodawstwie synodalnym wieków średnich. V: Manželství v pozdním středověku: rituály a oby-čeje. K vydání připravili P. Kras a M. Nodl. Praha 2014 (Colloquia medievalia Pragensia, 14), s. 26–27.
Krzysztof Ożóg
146
Floriana Mokrskiego (1373) i Piotra Wysza (1394, 1395 i 1408)2. Po 100 latach funkcjonowania w diecezji krakowskiej pastoralnego kompendium biskupa Nankera, zawierającego zwięzły i przystępny dla duchowieństwa parafialnego wykład o sakramentach i służbie Bożej, Wojciech Jastrzębiec zauważył potrzebę ponownego opracowania takiego kompendium3. W zamyśle biskupa miało ono dopełniać i poszerzać podręcznik Nankera4.
W XIV i na początku XV wieku sytuacja krakowskiego Kościoła uległa poważnej zmianie, rozwijał się on bowiem dynamicznie w dziedzinie struktur parafialnych i zakonnych, ponowna fundacja Uniwersytetu Krakowskiego przez Władysława Jagiełłę doprowadziła zaś do powstania dużego, międzynarodo‑
wego centrum intelektualnego w Królestwie Polskim. Krakowscy uczeni podej‑
mowali aktualne w ówczesnej Europie zagadnienia dotyczące reformy Kościoła in capite et in membris, roli soboru, likwidacji schizmy zachodniej, formacji duchowieństwa, katechezy świeckich, a także problemy pastoralne związane z liturgią mszy św. oraz sakramentami5. Począwszy od 1400 roku, coraz więcej duchownych studiowało w krakowskiej wszechnicy, gdzie stykało się z myślą oraz dziełami swych mistrzów. Już w pierwszym pokoleniu profesorów teologii i filozofii pod piórem Jana Isnera i Jana z Kluczborka powstały traktaty po‑
święcone mszy św. Pierwszy z nich napisał dwa dzieła: Expositio Missae oraz Tractatus de abusionibus missarum6, drugi zaś: De officio missae i De missa et
2 K. Ożóg: Kultura umysłowa w Krakowie w XIV wieku. Środowisko duchowieństwa świec‑
kiego. Kraków 1987, s. 100–102; Tenże: Duszpasterskie zabiegi biskupów…, s. 44–47; B. Kumor:
Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795. T. 2. Kraków 1999, s. 115–130; L. Zygner: Synody diecezjalne metropolii gnieźnieńskiej na przełomie XIV i XV wieku (Gniezno – Kraków – Płock – Poznań – Włocławek). W: Kultura prawna w Europie Środkowej. Red. A. Barciak. Katowice 2006, s. 177–192.
3 Najstarsze statuty synodalne krakowskie biskupa Nankera z 2 października 1320 r. Wyd.
J. Fijałek. Kraków 1915; K. Ożóg: Duszpasterskie zabiegi biskupów…, s. 44–47.
4 Statuta Alberti Jastrzębiec Episcopi Cracoviensis. Wyd. U. Heyzmann. W: Starodawne prawa polskiego pomniki. T. 4. Cracoviae 1875, s. 64.
5 M.T. Zahajkiewicz: Teoria duszpasterstwa. W: Dzieje teologii katolickiej w Polsce. Red.
M. Rechowicz. T. 1: Średniowiecze. Lublin 1974, s. 223–246; Z. Włodek: Tendencje doktrynal-ne na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Krakowskiego w XV wieku. W: Literatura i kultura późnego średniowiecza w Polsce. Red. T. Michałowska. Warszawa 1993, s. 17–27; K. Ożóg:
Uczeni w monarchii Jadwigi Andegaweńskiej i Władysława Jagiełły (1384–1434). Kraków 2004, s. 59–67; Tenże: Wpływ środowiska uniwersyteckiego na kształtowanie i rozwój kultury religij-nej w Polsce średniowieczreligij-nej. W: Animarum cultura. Studia nad kulturą religijną na ziemiach polskich w średniowieczu. T. 1: Struktury kościelno ‑publiczne. Red. H. Manikowska, W. Bro‑
jer. Warszawa 2008, s. 407–439.
6 Ioannis Isneri Expositio Missae. Wyd. R.M. Zawadzki. W: M.T. Zahajkiewicz: Msza święta w Polsce przed soborem trydenckim w świetle rodzimych komentarzy (expositiones mis-sae). Warszawa 1971 (Textus et Studia Historiam Theologiae in Polonia Excultae Spectantia, Vol. 1), s. 9–140; J. Isner: De abusionibus missarum. Wyd. M.T. Zahajkiewicz. „Acta Mediae‑
valia” 1974, T. 2, s. 195–209; M.T. Zahajkiewicz: Msza święta…, s. 194–198; Tenże: Teoria duszpasterstwa…, s. 227–228.
Biskupa Wojciecha Jastrzębca paterna sollicitudo o Kościół krakowski… 147 horis canonicis7. Natomiast kilkanaście lat później Andrzej z Kokorzyna przy‑
gotował Expositio canonis missae, które miało stanowić część większego dzieła pt. Speculum sacerdotum, nie zostało ono jednak w całości opracowane według pierwotnego zamysłu autora8. W krakowskiej uczelni wykształcenie i stopień doktora dekretów zdobył również Mikołaj z Błonia, późniejszy autor niezwykle popularnego wśród duchowieństwa podręcznika pt. Tractatus sacerdotalis de sacramentis9. Jednakże za pontyfikatu Wojciecha Jastrzębca na krakowskiej stolicy biskupiej brakowało wśród dzieł mistrzów uniwersyteckich zwięzłego kompendium pastoralnego, które mogłoby skutecznie zastąpić niewystarczający już podręcznik ze statutów biskupa Nankera z 1320 roku.
Biskup Jastrzębiec w chwili objęcia diecezji krakowskiej w 1412 roku miał za sobą już trzynastoletnie rządy w diecezji poznańskiej (od 1399 roku). Jednak z tego okresu nie zachowały się żadne statuty ani też informacje o zwoływanych w Poznaniu synodach diecezjalnych10. Leszek Zygner, wnikliwy badacz życia synodalnego w Polsce XIV i XV wieku, zauważył, że Wojciech Jastrzębiec brał udział we wszystkich prowincjonalnych synodach gnieźnieńskiej prowincji kościelnej, które odbyły się w latach 1402, 1406 i 1409. Dlatego wspomniany historyk słusznie stwierdził, że trudno sobie wyobrazić, aby poznański biskup nie zwoływał cyklicznie synodów, do czego był zresztą zobowiązany przez partykularne prawo metropolii gnieźnieńskiej, w tym statuty kaliskiego synodu prowincjonalnego z 1406 roku11. Najpewniej nie przetrwały do czasów współ‑
czesnych źródła odnoszące się do synodów diecezji poznańskiej z lat 1399–1412.
Działalność ustawodawcza biskupa Wojciecha Jastrzębca w diecezji kra‑
kowskiej wpisuje się w szerszy kontekst sytuacji polskiego Kościoła po soborze w Konstancji oraz rozwoju ruchu husyckiego. Po synodzie prowincjonalnym wieluńsko ‑kaliskim w 1420 roku oraz ogłoszonej na nim kodyfikacji prawa kościelnego gnieźnieńskiej metropolii biskupi sufragani dążyli w swoich die‑
cezjach do uporządkowania prawa, dlatego zwoływali synody diecezjalne12.
7 M.T. Zahajkiewicz: Msza święta…, s. 198–200; K. Wójcik: Jan z Kluczborka. Filozof i teolog Uniwersytetu Krakowskiego. Lublin 1995, s. 55–56.
8 Zachowane m.in. w dwóch rękopisach Biblioteki Jagiellońskiej: 2213, k. 147r–181r i 2600, s. 285–358; M. Markowski: Poglądy filozoficzne Andrzeja z Kokorzyna. „Studia Mediewistycz‑
ne” 1964, T. 6, s. 73–74; M.T. Zahajkiewicz: Teoria duszpasterstwa…, s. 231–232.
9 M. Zwiercan: Mikołaj z Błonia. W: Polski słownik biograficzny. T. 21. Wrocław 1976, s. 102–104; K. Ożóg: Mikołaj z Błonia zwany Pszczółka (zm. po 1442 r.). W: Profesorowie Wy-działu Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. T. 1: 1364–1780. Red. W. Uruszczak. Kraków 2015, s. 294–295; M.T. Zahajkiewicz: „Tractatus sacerdotalis” Mikołaja z Błonia na tle teologii prze-łomu wieku XIV i XV. Lublin 1979.
10 L. Zygner: Synody diecezjalne…, s. 204–206.
11 L. Zygner: Działalność synodalna arcybiskupa Wojciecha Jastrzębca (próba retrospekcji i reinterpretacji). „Studia Mazowieckie” 2015, R. 10/24, nr 3, s. 59–61.
12 L. Zygner: Działalność synodalna arcybiskupa Mikołaja Trąby. W: Piśmienność prag-matyczna – edytorstwo źródeł historycznych – archiwistyka. Red. R. Czaja, K. Kopiński. Toruń 2015, s. 218–226.
Krzysztof Ożóg
148
Jeszcze w 1420 roku takie synody odbyły się w Krakowie, Poznaniu, Płocku i we Wrocławiu. Ich owocem były ogłoszone w tych diecezjach statuty syno‑
dalne: w Krakowie i Poznaniu w 1420 roku, w Płocku i we Wrocławiu zaś – w 1423 roku13.
Biskup Jastrzębiec zwołał synod w 1420 roku. Jego data dzienna nie jest nam znana, choć można przypuszczać, że nastąpiło to pod koniec tego roku14. Na synodzie podjęto nie tylko sprawy uporządkowania prawa, ale przede wszystkim formacji duchowieństwa i zagrożenia husyckiego. Kazania synodalne głosił zapewne Stanisław ze Skarbimierza, wikariusz generalny in spiritualibus biskupa Wojciecha Jastrzębca15. W najważniejszym z nich (Ad subducendum errores ex falsis hereticorum dogmatibus) mistrz Stanisław szeroko omówił kwestię husyckiego utrakwizmu, wykazując błędy husytów w tej sprawie16. Na tym synodzie biskup Wojciech Jastrzębiec ogłosił nowe statuty wraz z podręcz‑
nikiem pastoralnym. Pierwsza część statutów ma charakter pastoralny (artykuły 1–18), druga zaś ustawodawczy (artykuły 19–25)17. Nie wiadomo dokładnie, kto opracował według wskazówek biskupa Jastrzębca część pastoralną, a kto usta‑
wodawczą. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że w przygotowa‑
niu podręcznika pastoralnego oraz siedmiu pozostałych statutów uczestniczyli mistrzowie z krakowskiej wszechnicy. Wojciech Jastrzębiec miał dobre relacje z Uniwersytetem Krakowskim jako jego kanclerz, o czym świadczy także powoływanie wybitnych profesorów prawa kanonicznego na wikariuszy gene‑
ralnych in spiritualibus i oficjałów krakowskich: Adama z Będkowa, Stanisława ze Skarbimierza i Jakuba z Zaborowa18.
13 L. Zygner: Synody diecezjalne…, s. 187–192, 199–200, 207–212; Tenże: Wkład Kościoła płockiego i wrocławskiego w życie synodalne metropolii gnieźnieńskiej końca XIV i pierwszej połowy XV wieku. „Studia Mazowieckie” 2015, R. 10/24, nr 3, s. 91–96, 104–105.
14 J. Sawicki: Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne. [T.] 4: Najdawniejsze statuty synodalne diecezji chełmskiej z XV w. Lublin 1948, s. 68–72; L. Zygner: Działalność synodalna arcybiskupa Wojciecha Jastrzębca…, s. 61–62. W starszej literaturze przedmiotu synod ten błęd‑
nie datowany był na 1423 r. w ślad za mechaniczną omyłką w dacie występującą w niektórych przekazach rękopiśmiennych statutów i edycją Udalryka Heyzmanna: Statuta Alberti Jastrzę-biec…, s. 63–86.
15 R.M. Zawadzki: Spuścizna pisarska Stanisława ze Skarbimierza. Studium źródłoznaw-cze. Kraków 1979, s. 121–122; L. Zygner: Działalność synodalna arcybiskupa Wojciecha Ja-strzębca…, s. 62.
16 Edycja kazania: Z. Włodek: Stanislas de Skalbmierz, un court traité contre les hussites sur la vision spirituelle. Introduction et texte. W: Taż: Z dziejów filozofii i teologii na Uniwersy-tecie Krakowskim w XV wieku. Sylwetki, teksty, studia. Red. D. Wójcik ‑Zega, W. Zega. Kraków 2011 (Historia et Monumenta Universitatis Jagellonicae, 2), s. 431–450; Z. Włodek: Stanisław ze Skarbimierza i utrakwizm husycki. W: Taż: Z dziejów filozofii i teologii…, s. 462–472; L. Zyg‑
ner: Działalność synodalna arcybiskupa Wojciecha Jastrzębca…, s. 62.
17 Statuta Alberti Jastrzębiec…, s. 63–86; S. Zachorowski: Synody diecezjalne w latach 1423–1427. W: Tenże: Studia z historii prawa kościelnego i polskiego. Kraków 1917, s. 83–94.
18 G. Lichończak ‑Nurek: Wojciech herbu Jastrzębiec. Arcybiskup i mąż stanu (ok. 1362–
1436). Kraków 1996, s. 124–131; E. Knapek: Akta oficjalatu i wikariatu generalnego krakowskie-go do połowy XVI wieku. Kraków 2010, s. 196, 205.
Biskupa Wojciecha Jastrzębca paterna sollicitudo o Kościół krakowski… 149 We wstępie do statutów synodalnych krakowskich z 1420 roku została naj‑
pierw zarysowana historia zbawienia od stworzenia Adama i Ewy, ich grzechu pierworodnego oraz jego skutków w postaci słabości i grzechów całego ich po‑
tomstwa19. Potem ukazane zostało miłosierdzie Boga, który zesłał swego Syna, aby zbawił ludzi. Dopełnieniem zaś była myśl o ustanowieniu sakramentów, podkreślająca, że Jezus Chrystus, dokonawszy zbawienia i odnowienia czło‑
wieka instituit sacramenta, albowiem chociaż człowiek z natury naznaczony jest słabością i łatwo upada, to jednak w skarbcu Kościoła walczącego znajduje to, co go podnosi i odradza20. W ten sposób redaktor kompendium nawiązał do najważniejszego tematu statutów, tj. wykładu o sakramentach i ich roli w życiu wiernych. Biskup Jastrzębiec, kierując się paterna sollicitudine, pragnął przeka‑
zać duchownym użyteczną naukę na temat sakramentów oraz jak należycie ich udzielać. Dodał przy tym, że dawne statuty Nankera pozostają w mocy, nowe zaś w pewien sposób je dopełniają21. Z tej deklaracji wynika, że Jastrzębiec miał na celu podniesienie poziomu duszpasterstwa i formacji kleru z wykorzy‑
staniem również statutów z 1320 roku. W zakończeniu wstępu podano dokładny plan kompendium pastoralnego. Składało się ono z czterech części zwanych traktatami. Pierwszy z nich omawiał sakramenty, drugi – szczególne przypadki związane z szafarstwem sakramentów, trzeci dotyczył kaznodziejstwa, czwarty z kolei kar kościelnych i zasad postępowania w czasie interdyktu22.
Zgodnie z tym zamysłem podana została treść artykułów każdej z czterech części. W pierwszej z nich (art. 2–8) znajduje się wykład poświęcony poszcze‑
gólnym sakramentom w następującej kolejności: chrzest św., eucharystia, bierz‑
mowanie, namaszczenie chorych, kapłaństwo, pokuta i małżeństwo23. Objaśnie‑
nie każdego z nich zawiera trzy zasadnicze elementy dotyczące materii, formy oraz szafarza sakramentu i z reguły opiera się na fundamencie teologicznym, a także biblijnym.
W artykule drugim omówiono chrzest św. Na samym początku wywodu podkreślono jego podstawowe znaczenie dla chrześcijanina24. Obok teologicz‑
nych i biblijnych aspektów tego najważniejszego sakramentu autor podręcznika podał praktyczne wskazówki co do należytego udzielania chrztu św., jak rów‑
19 Statuta Alberti Jastrzębiec…, s. 63.
20 Tamże.
21 „Ideo obmissis illis, que pro magna parte felicis recordacionis Nankerus, noster predeces‑
sor, in suis statutis posuit, que volumus haberi pro ratis et utiliter provisis, ne videamur provisa pulcre iterum sine causa refricare” – tamże, s. 64.
22 „Dividemus autem nostras presentes constituciones in quatuor tractatus. Primus erit de sacramentis, secundus de cautelis ministrancium, tertius de predicacionibus et doctoribus verbi, quartus de censura ecclesiastica et cautelis tempore interdicto observandis” – tamże.
23 Tamże, s. 64–74. Autor tego kompendium omówił sakramenty w innej kolejności niż to było w statutach biskupa Nankera. Zob. Najstarsze statuty synodalne…, s. 3–16.
24 „Prima thabula post naufragium est baptismus. Est enim sacramentum neccessitatis, quo non recepto, nichil alicui proficit ad salutem, et est fundamentum et ianua omnium sacramento‑
rum” – Statuta Alberti Jastrzębiec…, s. 64.
Krzysztof Ożóg
150
nież wymienił niewłaściwe praktyki pojawiające się przy sprawowaniu tego sakramentu25.
Następnym sakramentem obszerniej objaśnionym w kompendium była eu‑
charystia (art. 3)26. Została ona określona jako najgodniejsza spośród wszystkich sakramentów, zawiera bowiem w sobie całą świętość Boga („sacramentum Cor‑
poris Christi est in se dignissimum omnium sacramentorum, eo, quod continet tocius sanctitatis Auctorem”)27. Na początku podano i wyjaśniono formuły kon‑
sekracji, a potem, powołując się na autorytet teologów, kwestię pełnej obecności Chrystusa w obu postaciach: chleba i wina („sub utraque specie est Christus totus”)28. Omówione zostały pewne przypadki dotyczące postu eucharystycznego i warunków godnego przyjęcia Najświętszego Sakramentu oraz problem spra‑
wowania mszy św. przez kapłana chorego na trąd. W tym artykule wyjaśniono też zagadnienie transsubstancjacji, ze wskazaniem błędnych poglądów heretyc‑
kich o symbolicznej tylko obecności Chrystusa pod postaciami chleba i wina29. Ponadto autor podręcznika ukazał kwestię osób wykluczonych (np. histrioni, schizmatycy, heretycy, publiczni grzesznicy) i dopuszczonych do przyjmowania eucharystii (osoby w wieku co najmniej od 10 lub 12 lat, potrafiące odróżniać pokarm duchowy od cielesnego). W odniesieniu do histrionów stwierdził za De-kretem Gracjana, że mogą oni przystępować do komunii świętej po nawróceniu się, czyli po porzuceniu swojej profesji30. Następnie autor poruszył zagadnienie hostii i wina (nie mogły być uszkodzone czy zepsute), potrzebnych do ważnego sprawowania sakramentu, a zakończył uwagami o porannej porze odprawiania mszy św., z wyjątkiem nocnych celebracji mszy pasterskiej i rezurekcyjnej31.
W artykule czwartym zwięźle objaśniono bierzmowanie; dodano, że ten sakrament nie jest konieczny do zbawienia32. Co do aspektów duchowych autor kompendium podkreślił, że bierzmowanie daje katolikowi siłę do walki z wrogami, oczyszcza z grzechu i jego skutków oraz uzdalnia do wyznawania
25 Tamże, s. 64–65.
26 Tamże, s. 65–67.
27 Tamże, s. 65.
28 Tamże.
29 „Credendum autem est, quod sub speciebus panis et vini Christus non est in figura, ut quidam heretici dicunt, sed secundum rei veritatem idem Christus est, qui natus est de virgine, qui passus in cruce est, sub sua quantitate, non modo quantitativo; quia non utitur sua quantitate occupando locum, sicut eciam non utitur sua claritate illuminando aerem; nec repugnat, quum possit esse simul in multis locis, in quantum plura individua, id est plures panes et vina in ipsum transsubstanciantur. Tam diu vero corpus est, quam diu possunt discerni forme sacramentales, id est species panis et vini” – tamże, s. 66. Por. D.R. Holeton: The Bohemian Eucharistic Movement in its European Context. “The Bohemian Reformation and Religious Practice” 1996, 1, s. 41–43; P. Kras: Husyci w piętnastowiecznej Polsce. Lublin 1998, s. 174–178, 185–186.
30 Decretum Gratiani. In: Corpus iuris canonici. Ed. 2. Instruxit Ae. Friedberg. Pars 1. Lip‑
siae 1879, szp. 1351–1352 (c. 95, D. II, de consecratione; c. 96, D. II, de consecratione); I. Skier‑
ska: Obowiązek mszalny w średniowiecznej Polsce. Warszawa 2003, s. 268–269.
31 Statuta Alberti Jastrzębiec…, s. 67; I. Skierska: Obowiązek mszalny…, s. 136–146.
32 Statuta Alberti Jastrzębiec…, s. 67–68.
Biskupa Wojciecha Jastrzębca paterna sollicitudo o Kościół krakowski… 151 Chrystusa. Ten sakrament może zostać udzielony każdemu wiernemu (dzieciom, starcom, kobietom i mężczyznom, także niemym osobom), a nawet umierającym:
„qui licet subtrahuntur pugne, quia tamen pugnant ad premium militancium, ideo convenienter accipiunt milicie christiane signum”33. Jednakże w artykule zastrze‑
żono wyraźnie, że bierzmowanie można przyjąć tylko jeden raz i nie wolno go powtarzać. Na koniec autor omówił sprawę postu przed przyjęciem sakramentu, świadków bierzmowania i wynikające z tego pokrewieństwo duchowe. Nato‑
miast nic nie wspomniał o konieczności noszenia na czole do wieczora opaski po namaszczeniu przez biskupa, jak to było nakazane w statutach Nankera34.
Kolejnym sakramentem ukazanym w kompendium było ostatnie namaszcze‑
nie (art. 5)35. Autor najpierw przedstawił informacje o materii (oleum olyvarum) i dwóch formułach używanych w czasie udzielania sakramentu36 oraz o jego skutkach duchowych i fizycznych. Ponadto omówił ważniejsze przypadki zwią‑
zane z osobą szafarza i wiernymi, którzy mogli otrzymać ostatnie namaszczenie (m.in. zakazywał udzielania go idącym na wojnę, żeglarzom, dzieciom oraz chorym umysłowo, chyba że byli poczytalni). W końcu wskazane zostały miej‑
sca na ciele podlegające namaszczeniu: „unguntur vero instrumenta quinque sensuum, tamquam prime radices peccandi”37.
W artykule szóstym podano zwięzłe informacje o kapłaństwie38. Autor podręcznika nie dał wykładu o stopniach hierarchii święceń39, ale ukazał tylko duchowe i moralne aspekty kapłaństwa oraz posługi kapłańskiej. Zaznaczył przy tym, że duchowa władza jest udzielana święconemu kapłanowi dla peł‑
nienia posługi. Potem zaś mocno podkreślił, że „presbyter in mortali peccato existens, si in aliquo actu exhibit se ut minister Ecclesie, mortaliter peccat, eciam quociens huiusmodi actum facit”40. Autor dodał także, że sakramenty sprawowane przez takiego kapłana są ważne, a on sam osobiście nie grzeszy, jeśli ich udziela w przypadkach koniecznych, np. chrzci in articulo mortis lub podnosi z ziemi porzucone Ciało Chrystusa. Ponadto w artykule znajdowało się ostrzeżenie pod adresem duchownych, aby, wedle słów Chrystusa, nie szli w życiu szeroką drogą, która prowadzi do piekła. W zakończeniu autor napisał, że bez zgody biskupa nie wolno im przyjmować gdzie indziej święceń.
33 Tamże, s. 68.
34 Najstarsze statuty synodalne…, s. 6–7.
35 Statuta Alberti Jastrzębiec…, s. 68–69.
36 „Forma vero quam instituit Gregorius est: ‘per istam unccionem et suam pijssimam mi‑
sericordiam indulgeat tibi dominus quidquid deliquisti per visum et tactum’; et hoc est de neces‑
sitate sacramenti. Alia est indicativa, quam dicitur Ambrosius instituisse, videlicet: ‘ungo oculos istos oleo sanctificato, in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti’; et est de bene esse, et non de necessitate sacramenti” – tamże, s. 68; por. W. Schenk: Liturgia sakramentów świętych. Cz. 2.
Lublin 1964, s. 75.
37 Statuta Alberti Jastrzębiec…, s. 69.
38 Tamże.
39 Por. W. Schenk: Liturgia sakramentów świętych…, s. 86–98.
40 Statuta Alberti Jastrzębiec…, s. 69.
Krzysztof Ożóg
152
Najobszerniej w podręczniku został omówiony sakrament pokuty (De penitencia)41. Na początku artykułu siódmego autor podkreślił, że spowiedź sakramentalna pochodzi z Bożego prawa („est autem confessio sacramentalis de iure divino”) i podał na dowód dwa cytaty biblijne z: Księgi Joela (2, 13:
„scindite corda vestra”) i Listu św. Jakuba (5, 16: „Confitemini alterutris”).
Następnie skupił się na władzy odpuszczania grzechów przez kapłanów, udzielanej im przez biskupa lub papieża, a także obowiązku spowiadania się przez wiernych swojemu kapłanowi42. W szczegółach przedstawił też sprawę wyznawania grzechów w trakcie spowiedzi i kwestię udzielania rozgrzeszenia z grzechów, których absolucja była zarezerwowana dla biskupa. Ponadto autor nakreślił przebieg spowiedzi. Penitent powinien siedzieć u stóp spowiednika, w przypadku kobiet – z boku (ex traverso)43. Kapłan mógł słuchać spowiedzi tylko swojego parafianina – z pewnymi wyjątkami. Na początku spowiedzi rozpoznawał sprawę, a potem pouczał penitenta de forma confessionis oraz dowiadywał się o jego kondycji społecznej, rodzinnej i zawodowej. Zgodnie z omawianym artykułem spowiadający kapłan miał obowiązek nauczyć pro‑
stego człowieka modlitw Pater noster i Credo, a następnie zachęcić do wyzna‑
nia wszystkich grzechów, wskazując na miłosierdzie i sprawiedliwość Bożą.
W trakcie wyznawania grzechów przez wiernego spowiednik w zależności od potrzeby mógł stawiać dodatkowe pytania, ale nie powinien być nadmiernie drobiazgowy („non debet esse scrupulosus”). Po wyznaczeniu pokuty kapłan udzielał rozgrzeszenia według jednej z kilku sakramentalnych formuł, które zostały przytoczone w kompendium44. Spowiadających duchownych obowiązy‑
wał zakaz przyjmowania jakichkolwiek datków i jałmużny z tytułu spowiedzi, tego rodzaju praktyki zostały bowiem jednoznacznie uznane za symonię. Usta‑
wodawca zachęcał natomiast wiernych korzystających ze spowiedzi do dzieł miłosierdzia i ofiar na rzecz ubogich45.
W artykule De penitencia zawarto wiele praktycznych wskazówek – pouczał on szczegółowo kapłanów o wszystkich warunkach i etapach spowiedzi usznej, umożliwiając zindywidualizowane i pogłębione traktowanie poszczególnych wiernych w zależności od stanu, wieku, zawodu i wykształcenia oraz doświad‑
W artykule De penitencia zawarto wiele praktycznych wskazówek – pouczał on szczegółowo kapłanów o wszystkich warunkach i etapach spowiedzi usznej, umożliwiając zindywidualizowane i pogłębione traktowanie poszczególnych wiernych w zależności od stanu, wieku, zawodu i wykształcenia oraz doświad‑