Straty w walkach pod Szpetalami i we Włocławku

Ostrzał artyleryjski Włocławka od strony dobrzyńskiej spowodował duże zniszczenia w samym mieście. Najbardziej ucierpiały: pałac biskupi wraz z konsystorzem, włocławska katedra, kościół farny św. Jana, gmach

135 Bitwa Warszawska..., cz. 2, s. 346.

W błąd zatem wprowadzają czytelnika P. Gałkowski, R. Piotrowski, Rogowo i okolice..., s. 194, gdy piszą, że „20 sierpnia bolszewicy wycofali się z powiatu rypińskiego w kierunku Brodnicy”. Brodnica już w dniu 18 sierpnia była wolna od bolszewików, więc marsz w tym kierunku nie miał żadnego sensu. Autorzy pomyli te ruchy z datą 16 sierpnia.

136 M. Pawlak, „Od powietrza…, s. 144.

137 Ibid., s. 364-365.

138 J. Szczepański, Wojna 1920 r...., s. 316.

Tablica informacyjna na Cmentarzu Wojskowym w Brodnicy

gimnazjum im. ks. J. Długosza, seminarium duchowne oraz domy na linii Wisły. Straty byłyby znaczenie większe, ale szereg pocisków, spadających na miasto okazało się niewypałami. W obronie przed atakami artyleryjskimi najbardziej zasłużył się major saperów, Jędrzej Moraczewski¹³⁹. Po ataku obraz miasta był smutny i ponury, „ulice zasypane gruzem, szkłem, drzaz-gami splątanymi drutami, gałęźmi. Poszczerbione mury kamienne (katedry – dop. M. K.), zieją głębokimi ranami, okna powybijane, dach nad prezbite-rium jak rzeszoto, seminaprezbite-rium pokaleczone, pałac biskupi w gruzach…”¹⁴⁰.

Jeszcze większe od strat materialnych okazały się straty ludzkie. Mimo upływu lat jednoznacznie nie zostały one ustalone. W tej sprawie jest chyba najwięcej rozbieżności. G. D. Gaj w swoim pamiętniku podał, że w oblęże-niu miasta, na pozycjach obronnych, pod ciosami szabel, pocisków zginęło 600 żołnierzy, a 700 dostało się do niewoli. Dotychczasowi badacze polscy jednoznacznie stwierdzają, że te liczby są mocno przesadzone. J. Szczepań-ski, powołując się na Archiwum w Moskwie oraz – co należy podkreślić – na pamiętnik Gaja – podał, że „po walce na włocławskim przedmościu było ok.

250 zabitych i rannych polskich żołnierzy. Rosjanie wzięli do niewoli ponad 500 jeńców”¹⁴¹. Wydaje się, że i tam podana liczba zabitych jest również za-wyżona. Wiarę dać trzeba, tym, którzy już następnego dnia byli świadkami zbierania ofiar z przedmościa i linii jego obrony:

„Bolszewicy przerwali most ponad Wisłą, gdy okopy nie były jeszcze dokoń-czone, a potem zaszli tyły innym odcinkom frontu. Wielu, znacznie więcej, niż było poległych, wpadło do niewoli. Wielu ratowało się wpław przez Wisłę, niejeden utonął. Garści szczęśliwszych udało się zbić tratewkę i tak pod kula-mi się przeprawić. Wielu poległych, których po stronie szpetalskiej było około 50, mieli odcięte czaszki. Wszyscy byli odarci z odzieży, nieraz literalnie do naga”¹⁴². Po latach taką właśnie liczbę przyjął ks. prałat Teodor Lenkiewicz, proboszcz parafii w Szpetalu Dolnym (obecnie dzielnicy Włocławka, zwanej Zawiśle), zajmujący się przez szereg lat najazdem bolszewickim, pisząc, że

„na wzgórzu szpetalskim jest pochowanych przeszło 50 obrońców Włocław-ka”¹⁴³.

139 Gazeta Wystawowa…, s. 2; Pomnik poległych Obrońców Wisły 1920 r.., (oprac. tekstu A. Kowalewska), Włocławek 1990, s. 6; J. Szczepański, Wojna 1920 r...., s. 284; M. Krajew-ski, Społeczeństwo ziemi dobrzyńskiej..., s. 146.

140 I. Ch., Kartka z dziejów najazdu bolszewickiego. Szpetal Górny i okolice, Kurier Płocki 1920, nr 259, s. 3.

141 J. Szczepański, Wojna 1920 roku…, s. 284.

142 I. Ch., Kartka z dziejów najazdu bolszewickiego. Szpetal Górny i okolice, Kurier Płocki 1920, nr 271. R. Juszkiewicz, Działania militarne na Mazowszu…, s. 290, przywołując kro-nikarski zapis ks. Ignacego Charszewskiego, a także „Gazetę Wystawową”, pisze, że „liczba ta jest stanowczo zaniżona, tak jak zawyżał straty polskie Gaj”. Z tą pierwszą opinią nie można się zgodzić. Ks. I. Charszewski (notabene R. Juszkiewicz myli jego imię) swoją kro-nikę zamieszczał na łamach „Kuriera Płockiego”, który w tym czasie docierał nie tylko na ziemię dobrzyńską, ale również do Włocławka, w kilka tygodni po inwazji, stąd niemożliwe byłoby podawanie zaniżonych liczb. Polemika R. Juszkiewicza wydaje się tym bardziej ry-zykowna, iż zaraz za tym, pisze: „Dość przekonująco brzmi relacja ks. Charszewskiego”.

143 T. Lenkiewicz, Refleksje wokół budowy Pomnika Obrońców Wisły 1920 roku, (w:) Wojna

Unikalne zdjęcie ilustrujące grób poległych-ofiar najazdu bolszewickiego na wzgórzu szpetalskim, (z błędnym podpisem, zamiast 1914-1918, powinno być: 1920)

Tak więc, nie są dokładnie okre-ślone straty oddziałów bolszewickich w bitwie o zdobycie mostu pod Włoc-ławkiem. R. Juszkiewicz, który sta-rał się kilkanaście lat temu szacować straty po obydwu stronach, podał, że „z uwagi na przebieg walk, należy określić je jako znaczne, szczególnie 16 sierpnia”¹⁴⁴. Do uszczegółowienia liczby poległych lub rannych nie ma źródeł. Potwierdzenia tych szacunków możemy jedynie szukać w opowieści J. Pietrkiewicza, o tyle wiarygodnej, że wydarzenia te rozgrywały się w jego domu, bowiem jego część stanowiła siedzibę urzędu gminnego:

„Skąciś przywożono rannych bolszewi-ków. Dużą salę do zebrań gromadzkich (w Fabiankach – dop. M. K.) kazał Gaj zamienić na szpital. Leżeli ranni z

roz-polsko-bolszewicka..., s. 161.

144 R. Juszkiewicz, Działania militarne na Mazowszu…, s. 287.

Pomnik ku czci poległych w obronie Wło-cławka w 1920 r., na pierwszym planie

wspólna mogiła, zdjęcie z 1932 r.

walonymi brzuchami, krwawiąc okropnie na słomę. Jęki rozdzierały dom, uszy trzeba było zatykać, żeby nie dostać szału. Doktór Żyd, smarkający poza siebie na dogorywających, grzebał grubymi łapami w cielskach bolesnych, krajał nożem porwane mięso i seplenił do komunistki w skórzanej kurtce, która mu pomagała w pracy i zaspakajaniu potrzeb męskich. – Niech towa-rzyszka każe umarłych wyrzuć gdzie bądź, bo miejsca nie ma! Wozy jęczą-ce zajeżdżały przed dom i ociekłe krwią koła wycierały w trawę. Czerwony szlak prowadził od szosy do gminy. Urząd śmierci – tak go można było na-zwać”¹⁴⁵.

Nie znamy nawet nazwisk poległych po stronie sowieckiej. Jedyne na-zwisko, które przewija się w źródłach, to Grigoryj Iwanowicz Kiszkin – do-wódca sotni kozackiej, „który dość długo popisywał się bezkarnie, na oczach obrońców strzelających do niego, odwagą i zręcznością, dokonując akroba-tycznych ewolucji na swoim koniu”¹⁴⁶. Bolszewicy pochowali G. I. Kiszkina, który poległ w dniu 16 sierpnia w ataku na most wiślany, na cmentarzu w Szpetalu Górnym. Na pośpiesznie wykonanej tabliczce nagrobnej napisano:

Zdies pokoitsia parw pawszawow boju

Komandir 1. oj sotni kubanskawo kawpołka stanicy Ust Dżegutinskoj Kubanskoj Obłasti Grigorij Iwanowicz Kiszkin

Ubit 16 augusta 1920 g. w boju an riekei Wiśli.

Wiecznyj pokoj pawszemu gieroju za par woje dieło¹⁴⁷.

Niestety, następnego dnia po opuszczeniu Szpetala przez kozaków, mieszkańcy wsi, wykorzystując przechodzących Żydów, dokonali samowol-nej ekshumacji zwłok i zakopania ich na pobliskim polu¹⁴⁸. (Kiedy w 1922 r.

odsłaniano i poświęcano Pomnik Obrońców Wisły, jeden z przemawiających

„porównał tę pełną chwały mogiłę polską z mogiłą rotmistrza bolszewickie-go Kiszkina, pochowanebolszewickie-go przez bolszewików na cmentarzu w Szpetalu Gór-nym, a potem przez naszych wywiezionego w pole, gdzie jego mogiła została następnie zaorana i przez szereg lat znaczyła się szczególnie bujną oziminą lub burakami”¹⁴⁹).

Mimo licznych ofiar i strat po stronie polskiej, radość z odniesionego zwycięstwa pod Włocławkiem była ogromna. Wyraził to również dowódca Grupy Operacyjnej gen. ppor. Ignacy Maciej Osikowski w rozkazie z dnia 20 VIII 1920 r.: „Żołnierze! Przez krótki czas mego dowództwa miałem kilka-krotnie sposobność przekonać się, że mimo ciężkich przejść ostatnich tygodni zdołaliście w całej pełni zachować doskonałą sprężystość bojową, że nie opuś-ciła Was ani na chwilę wiara i chęć zwycięstwa. W pełni poczucia żołnierskie-go obowiązku stawialiście skutecznie czoło kilkakroć liczniejszemu wrożołnierskie-gowi, odnosząc szereg zwycięstw i zadając nieprzyjacielowi ciężkie starty w bitwach

145 J. Pietrkiewicz, Po chłopsku…, t. 1, s. 44-45.

146 R. Juszkiewicz, Działania militarne na Mazowszu…, s. 287.

147 Ks. I. Ch., Kartki z dziejów najazdu bolszewickiego, Szpetal Górny i okolice, Kurier Płocki 1920, nr 260, s. 3.

148 Ibid., s. 4 oraz Kurier Płocki 1920, nr 286, s. 2.

149 Cyt. za: T. Lenkiewicz, Refleksje wokół budowy Pomnika..., s. 163.

pod Włocławkiem, Nowym Duninowem, Dobrzyniem i Płockiem¹⁵⁰. Złożyli-ście przed całym światem świadectwo, jak polski żołnierz bronić potrafi Oj-czyzny.

Poczuwam się do obowiązku wyrazić w imieniu służby uznanie i po-dziękowanie płk. Gromczyńskiemu i płk. Lewszeckiemu – dowódcy odcinka Włocławek, ppłk. Ścierzyńskiemu szefowi sztabu grupy, mjr. Przychockiemu d-cy artylerii, mjr. Mościckiemu dowódcy odcinka Płock i kpt. de Bure, którzy dzięki swej żelaznej energii, męstwu i doskonałemu kierownictwu przyczynili się do odniesionych zwycięstw.

Bezprzykładne męstwo cywilnej ludności Płocka i Włocławka, która osobiście brała udział w walkach i wspierała wszelkimi środkami żołnierzy, zasługuje na specjalne wyróżnienie, za co w imieniu polskiego żołnierza skła-dam im serdeczne „Bóg zapłać”.

Oddając dowództwo w ręce gen. Lasockiego, pozostaję nadal z Wami i jestem nadal głęboko przekonany, że Wasz krwawy trud doprowadzi do całkowitego oczyszczenia Ojczyzny z bolszewickiej nawały i przyniesie nam honorowy pokój. Najwyższą nagrodą dla Was będzie wdzięczność przyszłych pokoleń.

Włocławek, 20.08.1920 roku”¹⁵¹.

Do żołnierzy garnizonu włocławskiego zwrócił się także dowódca Od-cinka Włocławskiego, płk Wojciech Gromczyński: „Żołnierze Garnizonu Włocławskiego! Podając do wiadomości powyższy rozkaz, dodaję od siebie następujące słowa uznania i podzięki. W obronie linii Wisły Garnizon Włoc-ławski, skutecznie wspierany przez policję i ludność cywilną, odniósł świetne zwycięstwo, odpierając wielokroć liczniejszego wroga. W pamiętnych dniach 16-18 sierpnia 1920 r. miasto nasze przeżyło chwile ciężkiej próby i śmiało rzec można, iż bohaterska postawa wojsk garnizonu i ochotników miejsco-wych, tudzież samorzutny poryw całej ludności postawił wrogowi nieprzebytą zaporę w jego najeździe rabunkowym i uratował Włocławek, a tym samym od-wrócił od stolicy kraju – Warszawy niebezpieczeństwo okrążenia i przecięcia jedynej linii kolejowej z Gdańskiem. Wyrażając w imieniu służby i Ojczyzny moje najgłębsze uznanie całemu garnizonowi, który tak chlubnie odznaczył się w obronie linii Wisły, poczuwam się do obowiązku położyć szczególny na-cisk na zasługi poszczególnych oddziałów i ich dowódców, którzy osobistym męstwem przyczynili się do odparcia dzikich hord bolszewickich.

I tak, cześć dowódcy Baonu Zapas. 14. pp. ppłk. Buntnerowi, który wraz z por. Szymkiem, później ciężko rannym, do ostatniej chwili bronił okopów na wzgórzach za Wisłą; cześć dowódcy Szwadr. Zapas. 2. Pułku Szwoleże-rów Rok. rtm. Jakubowskiemu i poległemu ppor. Boczarskiemu, którzy na czele szwoleżerów byli wszędzie obecni, gdzie wróg najsilniej napierał; cześć naszej dzielnej artylerii 4. p.a.p. i jej dowódcom, kpt. Bigot i por.

Dancewiczo-150 W dokumencie tym wkradł się błąd. W Nowym Duninowie i Dobrzyniu nad Wisłą na pewno nie było bolszewików, skąd nie mogło tam być zwycięstw nad nimi.

151 Kurier Płocki 1920, nr 197, s. 1.

wi; cześć wreszcie oficerom Komendy Placu, a w szczególności d-cy Kozłow-skiemu, p.o. obowiązki szefa sztabu odcinka za jego gorliwość i świetne wy-wiązanie się pod każdym względem z włożonych na niego obowiązków oraz por. Dzierzbickiemu, który w krytycznej chwili porzucił sztab i z karabinem w ręku udał się na linię bojową, gdzie osobistym przykładem porwał żołnie-rza do bohaterskich wysiłków.

Ostatni hołd składam Wam, bezimienni żołnierze, którzyście krwią ser-deczną zrosili pola nadwiślańskie. Z posiewu krwi Waszej zrodził się duch zwycięstwa, który w nieprzepartym pędzie ściga uchodzące w popłochu hordy czerwonych barbarzyńców, niosąc stratowanym ziemiom i zgnębionym roda-kom wolność i ocalenie.

Gromczyński, pułkownik D-ca Garnizonu”¹⁵².

W tym miejscu słów kilka wypada poświęcić dowódcy Odcinka Włoc-ławskiego, płk. Gromczyńskiemu. Wojciech Józef Gromczyński wstąpił do wojska rosyjskiego jako ochotnik i w 1880 r. ukończył szkołę junkierską.

W 1883 r. został awansowany do stopnia podporucznika, a po 1885 r. awan-sował na dalsze stopnie oficerskie. Brał udział w wojnie rosyjsko-japońskiej, a potem w pierwszej wojnie światowej. Po rewolucji 1917 r., w 1918 r. po-wrócił do kraju i 28 grudnia tego samego roku wstąpił do Wojska Polskiego

i służbę wojskową rozpoczął właśnie we Włocławku. W czasie zagrożenia najazdem bolszewickim, w krótkim czasie, stosunkowo nieliczny Gar-nizon Włocławski, doprowadził do takiej sprawności, że 12 sierpnia 1920 r. obsadził przyczółek mosto-wy o obwodzie 12 km i lemosto-wy brzeg Wisły na długości 60 km, dając sku-teczny odpór nacierającemu nie-przyjacielowi. Najpierw skutecznie odparł Rosjan, którzy chcieli prze-prawić się przez Wisłę w okolicach Bobrownik.

W krytycznym dniu 16 sierp-nia, kiedy rozbita załoga przyczół-ka mostowego cofnęła się na lewy brzeg Wisły, płk J. Gromczyński wyjechał konnicą na nadbrzeżny bulwar i organizował obronę mostu na lewym brzegu Wisły. Za bohater-ską postawę w czasie sierpniowych działań na przyczółku mostowym we Włocławku i ostatecznie obronę

152 Ibid., Rozkaz nr 26 płka W. Gromczyńskiego. Zob. także: Pomnik poległych…, s. 6-7.

Grób płk. Wojciecha Gromczyńskiego na włocławskim cmentarzu

Wisły został odznaczony Krzyżem Walecznym, mimo że wniosek dotyczył Orderu Virtuti Militari¹⁵³.

W związku z atakiem rosyjskim, zmierzającym do przejścia Wisły w okolicach Włocławka, należy wyjaśnić, że nie doszłoby do niego, gdyby dowództwo 4. Armii i 3. Korpusu otrzymało rozkaz głównodowodzącego Michaiła Tuchaczewskiego. Ten bowiem, powziąwszy wiadomość o polskiej kontrofensywie pod Warszawą, rozkazał swoim armiom znajdującym się na północy, tj. 3. i 15. uderzyć na 5. Armię polską, a 4. Armii z korpusem Gaja dał rozkaz do zawrócenia z kierunku Włocławek-Toruń i uderzyć na 5. Ar-mię polską w pobliżu Modlina.

Rozkaz gen. Tuchaczewskiego nie dotarł, bowiem 8. Brygada Kawalerii gen. Aleksandra Kranickiego weszła znienacka do Ciechanowa, rozproszyła znajdujący się tam sztab 4. Armii sowieckiej, niszcząc przy tym radiostację.

W ten sposób rozkaz o przegrupowaniu nie dotarł do dowództwa 4. Armii.

Sytuacja ta z jednej strony uchroniła 5. Armię polską od natarcia, a z drugiej zaś doprowadziła do przedstawionych tu walk pod Włocławkiem¹⁵⁴.

153 Pułkownik W. J. Gromczyński w 1892 r. zawarł związek małżeński ze Szwajcarką, Marią Anną Elżbietą Marauet. Po osiedleniu się we Włocławku, Gromczyńscy mieszkali przy ul.

Łaziennej 7. Dom ten stoi do dziś i nosi ten sam numer.

154 F. A. Arciszewski, Cud nad Wisłą, Londyn 1958, s. 93 i n.; Z. M. Musialik, Wojna polska-bolszewicka..., s.113.

Rozdział III