Struktura importu

Nie tylko wielkość czy udział importu w zużyciu gazu są istotne ale, a może przede wszystkim, jego struktura. Do analizy struktury i stopnia zdywersyfikowania importu od strony dostawców²⁵ wykorzystano dwa dość popularne wskaźniki miary koncentracji danego rynku (populacji): wskaźnik Herfindahla-Hirschmana (HHI) oraz indeks Shannon-Wienera.

Wskaźnik Herfindahla-Hirschmana (ang. Herfindahl-Hirschman Index), określany również często

jako wskaźnik Herfindahla lub po prostu w skrócie jako HHI, jest miarą koncentracji rynku i określa szacunkowy poziom zagęszczenia w danej branży oraz poziom konkurencji na danym rynku. Jest to koncepcja ekonomiczna szeroko stosowana w prawie antymonopolowym. W teoretycznej ekonomii HHI jest zdefiniowany jako suma kwadratów udziałów w sprzedaży wszystkich przedsiębiorstw działających na rynku.

HHI = S1² + S2² + S3² + ... + Sn²

(gdzie Sn jest udziałem w rynku danej firmy i - tej firmy – u nas danego państwa)²⁶.

Wartość tego wskaźnika może znajdować się w zakresie od 1

/n (gdzie n to liczba przedsiębiorstw – tutaj państw - na danym rynku), w przypadku konkurencji doskonałej, do 1 w przypadku monopolu. Spadek indeksu Herfindahla-Hirschmana implikuje spadek siły producentów i wzrost konkurencyjności, a wzrost indeksu analogicznie odwrotnie.

W prawie antymonopolowym i wśród ekonomistów praktyków HHI często oblicza się jako sumę kwadratów udziałów w rynku wyrażoną w procentach. Obliczona w ten sposób wartość HHI jest 10 000 razy większa niż obliczona w tradycyjny sposób i może wahać się pomiędzy 1

/n a 10 000. W Stanach Zjednoczonych poziom HHI poniżej 1 000 wskazuje na brak koncentracji, poziom od 1 000 do 1 800 wskazuje na umiarkowanie wysoką koncentrację, zaś powyżej 1 800 na bardzo wysoką koncentrację. Przy analizie fuzji zwraca się również uwagę na spowodowany nią wzrost wskaźnika. Dodatkowej analizy wymagają zazwyczaj wyłącznie fuzje, które powodują wzrost wskaźnika o co najmniej 100 na rynkach umiarkowanie skoncentrowanych lub wzrost co najmniej o 50 na rynkach wysoce skoncentrowanych.

Natomiast Unia Europejska większą wagę przykłada do tempa wzrostu wskaźnika. Według wytycznych Unii Europejskiej, zazwyczaj nie są niepokojące fuzje na rynkach, które spełniają jeden z następujących warunków:

25

Mając na uwadze fakt, iż w większości przypadków eksporterem gazu z danego kraju jest jedna firma gazowa (najczęściej narodowy koncern np. Gazprom, Sonatrach, Qatar Gas itp.) oraz brak bardziej szczegółowych

• wskaźnik koncentracji HHI wynosi mniej niż 1 000,

• wskaźnik koncentracji HHI po fuzji wynosi od 1 000 do 2 000, przy jego wzroście nie przekraczającym 250, lub

• wskaźnik koncentracji HHI po fuzji wynosi ponad 2 000, ale jego wzrost nie przekracza 150.

Wskaźnik HHI dla importu gazu wyliczamy zastępując udział w rynku udziałem danego kraju w strukturze importu. Należy jednak pamiętać, iż indeks ten nie rozróżnia importu rurociągowego i LNG oraz nie bierze pod uwagę produkcji własnej. Mając na uwadze ograniczoną ilość krajów eksportujących gaz do i wewnątrz Europy (w latach 2008/2009 - 16 krajów pomijając reeksportującą Belgię) oraz duże dysproporcje w wielkości posiadanych rezerw gazu (ogromna dominacja Rosji, Algierii i Norwegii) wielkość tego wskaźnika będzie wykazywała zdecydowanie wyższe poziomy niż przy normalnej analizie sektorowej. Założono zatem, iż wielkości do 3 300 punktów wskazują na dobrze zdywersyfikowany import (co najmniej 3 dostawców po 33%), od 3 300 do 5 000 na umiarkowaną koncentrację, a powyżej 5 000 na wysoką koncentrację (10 000 oznacza całkowity monopol jednego dostawcy).

Rys. 19. Indeks HHI dla importu gazu do krajów europejskich w roku 2008.

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych BP Statistical Review of World Energy, czerwiec 2009.[5] 0 2 000 4 000 6 000 8 000 10 000 12 000

Rys. 20. Indeks HHI dla importu gazu do krajów europejskich w roku 2009.

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych BP Statistical Review of World Energy, czerwiec 2010 [5]

Analiza wskaźnika wskazuje na istotny podział pomiędzy zupełnie dobrze zdywersyfikowaną strukturę importu dla krajów Europy Zachodniej: Francja, Włochy, Hiszpania, Belgia, Niemcy, Szwajcaria i będąca de facto eksporterem (ale też importująca gaz) Holandia wykazują wskaźniki poniżej 3 300 punktów. Powyżej 3 300 punktów, ale poniżej 5 000 znajdują się takie kraje jak Grecja, Portugalia, Turcja i Luksemburg. Wszystkie kraje Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej oraz kilka państw z Europy Zachodniej ma wysoki lub bardzo wysoki poziom koncentracji importu (monopol) z reguły pochodzącego z Rosji. Dane z 2009 roku pokazują na wzrost dywersyfikacji krajów Europy Zachodniej (Niemcy!) i Południowej (Włochy!) (w obu przypadkach zwiększony import LNG) i utrzymanie monopolistycznej struktury dla Europy Wschodniej (zależność od GAZPROMu i Rosji).

Warto także zwrócić uwagę na wyliczenia zrobione dla Polski. Wskaźnik w roku 2008 wynosi 5785, a w 2009 kiedy zablokowane zostały dostawy przez Ukrainę firmy RosUkrEnergo wzrósł do 6405 co wskazuje na wysoką koncentrację i znaczące uzależnienie się od jednego kierunku (kraju) dostaw. Podobny wskaźnik 5654 w Czechach czy nawet 10000 na Słowacji nie jest niepokojący ze względu na nadmiarowe moce tranzytowe istniejące w tych państwach oraz fizycznie udowodnioną możliwością wprowadzenia przepływu rewresyjnego na Słowacji - (por. kryzys Rosja – Ukraina styczeń 2009 r.). Dla kolejnego sąsiada Polski – Niemiec wskaźnik ten w latach 2008 i 2009 wynosi

0 2 000 4 000 6 000 8 000 10 000 12 000

Indeks Shannon-Wienera (SWI)

Dobra strategia dywersyfikacji dostawców jest wyraźną przesłanką do zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego danego kraju. Indeks zróżnicowania Shannon-Wienera przypisujący większą wagę do mniejszych dostawców daje lepsze wyobrażenie poziomu zróżnicowania dostaw gazu, a tym samym także stopnia bezpieczeństwa dostaw. Niektórzy autorzy twierdzą nawet, iż indeks ten jest najbardziej atrakcyjną miarą zróżnicowania dostaw odzwierciedlającą zarówno różnorodność, jak i zbilansowanie danego portfela dostaw.

Podstawowy wzór dla portfela dostawców gazu ziemnego do danego kraju jest następujący:

Gdzie: xi - podobnie jak dla indeksu HHI oznacza udział importu z danego kraju n do kraju (państwa) będącego przedmiotem analizy²¹.

Ponieważ logarytm naturalny jest zawsze ujemy, znak minusa przez sumą oznacza, iż indeks jest zawsze dodatni. Przyjąwszy 16 potencjalnych dostawców (krajów) o równym udziale w imporcie maksymalna wartość indeksu przyjmie wielkość 2,77 - [16 * 1

/16 * ln(¹/16)].

Minimalna wartość wskaźnika dla kraju uzależnionego od jednego dostawcy to zero (ln(1)=0). Wartość wskaźnika wzrasta wraz ze wzrostem i równomierną dywersyfikacją źródeł importu. Stąd, inaczej niż w przypadku HHI, niższa wartość oznacza gorszą sytuację niż wyższa.

Podobnie jak w przypadku indeksu HHI podstawowy wzór na SWI nie odnosi się do produkcji własnej, która dla niektórych krajów (np. Holandia, Wielka Brytania) oznacza, iż pożądany poziom dywersyfikacji jest znacząco niższy niż dla krajów w 100% uzależnionych od importu.

Z drugiej strony import z krajów (regionów) cechujących się dużą niestabilnością zdecydowanie obniża bezpieczeństwo. Dlatego pierwotny wzór na SWI zmodyfikowano wprowadzając kategoryzację (własny rating) politycznego ryzyka dla dostawców (krajów) – bi. Wartość 1 oznacza stabilnego przewidywalnego dostawcę (np. Norwegia, Holandia, Wielka Brytania), niższe wartości oznaczają mniej wiarygodnych lub politycznie niestabilnych dostawców (np. Rosja, Nigeria). Drugą modyfikacją jest wprowadzenie współczynnika samowystarczalności (gi) – udziału własnej produkcji w całkowitej konsumpcji.

Rys. 21. Zmodyfikowany indeks SW dla krajów europejskich – dane dla 2008 roku.

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych BP Statistical Review of World Energy, czerwiec 2009. [5]

Rys. 22. Zmodyfikowany indeks SW dla krajów europejskich – dane dla 2009 roku.

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych BP Statistical Review of World Energy, czerwiec 2010.[5] 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00 3,50 4,00 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00 3,50 4,00

Poziom powyżej 1 oznacza dobrze zdywersyfikowany import gazu, głównie od wiarygodnych i stabilnych dostawców lub duży udział własnej produkcji. Poziom od 0,5 do 1 oznacza gorszą dywersyfikację, ale modyfikowaną albo bardziej wiarygodnymi dostawcami albo własną produkcją (np. Polska). Poziom poniżej 0,5 świadczy albo o dużym uzależnieniu od jednego dostawcy, albo o niskiej wiarygodności partnerów (albo jednym i drugim).

Wartości wskaźnika SW wskazują na podobną dychotomię jak w przypadku indeksu HHI: dobrze zdywersyfikowane kraje Europy Zachodniej i słabo lub całkowicie niedostatecznie Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej.