wieku. Dotychczas analizowaliśmy strukturę przestępczości nieletnich traktując ich
jako jedną grupę, z której wyróżnialiśmy tylko sprawców poszczególnych kategorii przestępstw. Nie znaczy to jednak, aby spośród nieletnich nie można było wyodrębnić pewnych podgrup różniących się, i to nawet znacznie, pod względem rodzaju po- pełnianych przestępstw. Jedną z takich swoistych podgrup są dziewczęta, które — jak pamiętamy — stanowią zaledwie 7—8% wszystkich skazywanych rocznie nie- letnich. Porównaniu struktury ich przestępczości i przestępczości chłopców służy tablica 14.
O cechach charakteryzujących strukturę przestępczości chłopców nie ma potrzeby szerzej mówić — zostały one już bowiem dokładnie przedstawione w pierwszym punkcie tego rozdziału; wyniki analizy informacji odnoszących się do ogółu nie- letnich mają praktycznie pełne zastosowanie do chłopców wobec ich druzgocącej przewagi liczbowej nad dziewczętami. Niewielka liczba tych ostatnich sprawia
44 Chociaż tutaj — gdy chodzi o skazanych zestawienia nasze nie są dostatecznie ścisłe. 45 Jeszcze bardziej wymowne jest zestawienie danych o skazanych (ogółem 100 478, w tym tylko 1389 nieletnich).
Tablica 14. Struktura przestępczości chłopców i dziewcząt skazanych w latach 1961, 1963, 1965, 1967
Przestępstwa
19 6 1 19 6 3 19 6 5 19 6 7
chłopcy dziewczęta chłopcy dziewczęta chłopcy dziewczęta chłopcy dziewczęta
l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. %
Ogółem 23 801 100 1801 100 24 852 100 2061 100 27 445 100 2285 100 34 146 100 2524 100
Przeciwko mieniu indywidu-
alnemu 11 894 50,0 1168 64,9 12 015 48,3 1313 63,7 13 175 48,0 1530 67,0 16 818 49,2 1731 68,6 Przeciwko mieniu społecznemu 9 289 39,0 431 23,9 9 355 37,6 523 25,4 10 829 39,4 537 23,6 12 690 37,1 558 22,0 Przeciwko życiu i zdrowiu 1 310 5,5 53 2,9 1 693 6,8 58 2,8 1 834 6,7 83 3,6 2 482 7,3 84 3,3 Sprowadzające niebezpie- czeństwo powszechne 328 1,4 28 1,6 469 1,9 47 2,3 401 1,5 35 1,5 431 1,3 24 1,0 Przeciwko dokumentom 134 0,6 30 1,7 127 0,5 23 1,1 114 0,4 21 0,9 117 0,3 27 1,1 Przeciwko moralności 207 0,9 13 0,7 279 1,1 7 0,3 332 1,2 7 0,3 609 1,8 5 0,2 Przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu 142 0,6 4 0,2 189 0,8 2 0,1 139 0,5 7 0,3 193 0,6 5 0,2
Przeciwko władzom i urzędom 101 0,4 8 0,4 127 0,4 10 0,5 131 0,5 12 0,5 198 0,6 18 0,7
natomiast, że odrębności struktury przestępczości dziewcząt w minimalnym tylko stopniu odbijają się na strukturze przestępczości ogółu skazanych nieletnich.
Najbardziej rzucającym się w oczy elementem odróżniającym strukturę przestęp- czości chłopców i dziewcząt jest fakt, iż u tych ostatnich aż 2/3 skazań następuje w związku z popełnieniem przestępstw przeciwko mieniu indywidualnemu (z któ- rych 94—95% stanowiły kradzieże); za czyny te skazano 1/2 ogółu chłopców (w tym za kradzieże 88—92%).
O tyle o ile wyższa była u dziewcząt niż u chłopców proporcja skazanych za przestępstwa przeciwko mieniu indywidualnemu, o tyle z kolei niższa była ona w przypadku przestępstwa przeciwko mieniu społecznemu. Wśród skazanych za te ostatnie czyny dziewczęta, które odpowiadały za zwykłe zagarnięcia mienia (kwali- fikowane z art. 1 ustawy czerwcowej), stanowiły aż 82—86%; u chłopców skazani za te przestępstwa tworzyli stosunkowo znacznie mniejszą grupę (48—65%). Te ostatnie różnice wiążą się oczywiście z tym, że tylko mniej niż 10% dziewcząt z tej grupy odpowiadało za dopuszczenie się kradzieży z włamaniem, a ok. 1 % — za uszko- dzenie mienia.
Odsetek skazań za przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu był ponad dwukrotnie mniejszy u dziewcząt niż u chłopców; stosunkowo znacznie mniej dziewcząt niż chłopców mieliśmy także wśród skazanych za przestępstwa przeciwko moralności i przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu, więcej natomiast wśród skazanych za przestępstwa przeciwko dokumentom oraz inne. Liczebności skazań dziewcząt za wszystkie te kategorie przestępstw były nieznaczne — stąd łatwo oczy- wiście o przypadkowe skoki w odsetkach. Pomimo to mamy podstawy do uważania, że oddawały one jednak pewne istotnie występujące odrębności struktury przestępczo- ści dziewcząt, występowały stale, i to nie tylko w analizowanym 7-leciu, ale także w latach 1954—1960.
Jak widzimy, zarówno u chłopców, jak i u dziewcząt przestępstwa przeciwko mieniu decydują o obrazie struktury ich przestępczości. Statystyka sądowa pozwalała nam na wyodrębnienie ich rodzajów (zgodnie z przyjętą kwalifikacją prawną czynów skazanych nieletnich) i w ten sposób dawała nam możność zorientowania się po- bieżnie, na czym konkretne czyny te polegały. Jest rzeczą nader pomyślną, że w sta- tystyce milicyjnej gromadzi się i inne informacje, które rzucają dodatkowe światło na przestępstwa popełniane przez nieletnich (tablica 15).
Pewnym zaskoczeniem dla zapoznających się z tym zestawieniem może być spora liczba (346 nieletnich) podejrzanych o dokonanie przestępstw, które spowodowały straty przekraczające 50 000 zł. Blisko połowa spośród nich to sprawcy pożarów (uznanych zapewne przez organy ścigania za czyny podpadające pod art. 215 k.k.), dalszych zaś 100 nieletnich podejrzanych było o kradzieże mienia indywidualnego (w większości przypadków prawdopodobnie kradzieże samochodów).
Zwraca dalej uwagę spory odsetek nieletnich, których czyny nie wywołały żadnych strat materialnych; wyższy był on u chłopców niż u dziewcząt, co wiąże się ze stosunkowo większą liczbą chłopców popełniających przestępstwa przeciwko
Tablica 15. Rozmiary strat spowodowane przestępstwami nieletnich (wg statystyki milicyjnej z 1967 r.)
Straty (w zł) Ogółem Chłopcy Dziewczęta
l.b. % l.b. % l.b. % Ogółem 64 573 100 60 368 100 4205 100 Bez strat 11 281 17,5 10 860 18,0 421 10,0 do 10 708 1,1 608 1,0 100 2,4 11—50 2 704 4,2 2 397 4,0 307 7,3 51—100 3 061 4,7 2 854 4,7 207 4,9 101—300 8 236 12,7 7 744 12,8 492 11,7 301—500 7 322 11,3 6 809 11,3 513 12,2 501—1000 10 445 16,2 9 605 15,9 840 20,0 1001—5000 15 245 23,6 14 191 23,5 1054 25,1 5001—10 000 2966 4,6 2 819 4,7 147 3,5 10 001—20 000 1 533 2,4 1 460 2,4 73 1,7 20 001—50 000 726 1,1 686 1,1 40 0,9 50 001—100 000 232 0,4 225 0,4 7 0,2 Ponad 100 000 114 0,2 110 0,2 4 0,1
życiu i zdrowiu. Ogólnie biorąc, szkody materialne spowodowane przestępstwami nieletnich są bardzo niewielkie; w ponad połowie przypadków nie wywołały one ich w ogóle lub w rozmiarach ocenianych na poniżej 500 zł. Rzecz też znamienna — straty wywołane czynami dziewcząt niższe były niż spowodowane przez chłopców.
Wysokość strat rzuca też interesujące światło na niektóre przestępstwa nieletnich, tak np. prawie 20% podejrzanych o uszkodzenie mienia nie spowodowało swoimi
Tablica 16. Struktura przestępczości
Przestępstwa Ogółem Poniżej 10 lat 10-letni l.b. % l.b. % l.b. % Ogółem 36 670 100 226 100 1410 100 Przeciwko mieniu 31 797 86,7 199 88,1 1289 91,4
Przeciwko życiu i zdrowiu 2 566 7,0 9 4,0 56 4,0
Sprowadzające niebezpieczeństwo powszechne 455 1,2 10 4,4 50 3,5 Przeciwko dokumentom 144 0,4 — — — Przeciwko moralności 614 1,7 3 1,3 1 0,1 Przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu 198 0,5 1 0,4 — —
Przeciwko władzom i urzędom 216 0,6 — 1 0,1
Inne 680 1,9 4 1,8 13 0,9
czynami żadnych strat, a następnych 40% — straty nie przekraczające 1000 zł. Warto też zwrócić uwagę na rozbój i kradzież rozbójniczą; podejrzani o popełnienie tych czynów nie wywołali strat w 21,2% przypadków, a straty do 100 zł w dalszych 22,7%; takich podejrzanych, którym organy ścigania przypisywały spowodowanie strat w wysokości 101 — 500 zł, było 20%, a powyżej 5000 zł zaledwie 3,1%. Tak więc przestępstwa te, o groźnie brzmiącej nazwie, gdy popełniane są przez nieletnich mają specyficzny niewątpliwie charakter.
Innym od przedstawianego dotychczas sposobem wydzielenia spośród ogółu nieletnich podgrup o różnej strukturze przestępczości jest rozbicie ich według poszczególnych roczników wieku. Odpowiedni materiał liczbowy umożliwiający zorientowanie się w rodzajach przestępstw popełnianych przez starszych i młodszych nieletnich podaje tablica 16.
W odróżnieniu od przedstawionych poprzednio tablic, zawierających informacje o strukturze przestępczości nieletnich, w tablicy 16 zamieściliśmy dane pochodzące tylko z jednego roku; została w niej też zredukowana liczba grup przestępstw — połączono przestępstwa przeciwko mieniu indywidualnemu i społecznemu, brak było bowiem odpowiednio szczegółowych informacji umożliwiających ich wy- odrębnienie w ten sam sposób, jak to zostało dokonane poprzednio (tablice 12 i 14). Możemy jednak powiedzieć, że struktura przestępczości nieletnich w poszczególnych rocznikach wieku wykazywała takie same cechy charakterystyczne jak w 1967 r., w pozostałych latach analizowanego 7-lecia, a także w poprzedzającym je okresie 1955 — 1960. I tak podobnie jak w tamtych latach zaznaczyła się w 1967 r. wyraźna tendencja stopniowego zmniejszania się wraz z przechodzeniem od młodszych do starszych nieletnich odsetka skazań za przestępstwa przeciwko mieniu i za sprowa- dzenie niebezpieczeństwa powszechnego. Pewne odstępstwo od niej widać tylko
nieletnich skazanych w 1967 r. a ich wiek
11-letni 12-1etni 13-1etni 14-1etni 15-letni 16-letni
l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % 2532 100 3820 100 5679 100 7063 100 8339 100 7601 100 2380 94,0 3531 92,4 5221 91,9 6308 89,3 7024 84,2 5845 76,9 72 2,9 158 4,2 224 4,0 380 5,4 668 8,0 999 13,1 46 1,8 71 1,9 74 1,3 65 0,9 82 1,0 57 0,7 — 3 0,1 5 0,1 28 0,4 58 0,7 50 0,7 6 0,2 21 0,5 63 1,1 105 1,5 198 2,4 217 2,9 5 0,2 4 0,1 14 0,2 45 0,6 58 0,7 71 0,9 — — 1 0,0 6 0,1 12 0,2 52 0,6 144 1,9 23 0,9 31 0,8 72 1,3 120 1,7 199 2,4 218 2,9 — 191 —
u najmłodszych nieletnich, zwłaszcza w wieku poniżej 10 lat. Niewielka ogólna liczba ich skazań sprawia, że nawet pojedyncze przypadki odpowiadania za przestęp- stwa przeciwko moralności, życiu i zdrowiu oraz za sprowadzenie niebezpieczeństwa powszechnego zmniejszają odsetek skazań za przestępstwa przeciwko mieniu do poniżej 90.
Równocześnie daje się zaobserwować coraz większe różnicowanie się przestępczo- ści coraz starszych nieletnich. Pojawiają się wśród nich liczniejsze grupy skazanych za przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, przeciwko moralności i za inne przestęp- stwa. Niemal nie występujący u młodszych nieletnich skazani za czyny skierowane przeciwko władzom i urzędom tworzą już prawie 2% grupę wśród skazanych ma- jących 16 lat. Struktura przestępczości najstarszych nieletnich zaczyna się więc stopniowo zbliżać do struktury przestępczości młodocianych.
Z informacjami tymi korespondują także dane o rozmiarach strat spowodowa- nych przez nieletnich. Tak więc w miarę przechodzenia od młodszych do starszych nieletnich zwiększa się odsetek, podejrzanych, którzy nie wywołali swymi czynami żadnych strat (co niewątpliwie odpowiada większemu odsetkowi nieletnich do- puszczających się przestępstw innych niż przeciwko mieniu). Biorąc pod uwagę tylko podejrzanych, którzy wywołali swymi czynami straty — wzrastają wraz z wiekiem odsetki takich, którzy spowodowali swymi przestępstwami straty w wyso- kości przekraczającej 1000 zł.
* * *
Wszystkie informacje przedstawione w tym rozdziale, odnoszące się do struktury przestępczości nieletnich, przy omawianiu których stale podkreślaliśmy, iż jest ona mało zróżnicowana, że dominują w niej przestępstwa przeciwko mieniu (głównie kradzieże) o błahym przeważnie znaczeniu i że popełnianie poważniejszych prze- stępstw przez nieletnich jest zjawiskiem stosunkowo rzadkim — nie powinno spra- wiać wrażenia, że staramy się ją bagatelizować. Wręcz przeciwnie, uważamy, że stanowi ona rzeczywisty problem społeczny, a skutki dopuszczania się różnych drobnych nierzadko przekroczeń bywają nader często poważne, co widać jednak wówczas, gdy patrzy się na nią nie poprzez pojedyncze czyny popełniane przez nie- letnich, ale bierze się pod uwagę rozwijający się proces ich społecznego wykolejenia, którego te czyny są tylko jednym z wielu przejawów. Stąd też nie przestępstwa, ich rodzaj, kwalifikacja prawna czy rozmiary strat nimi wywołane świadczą o wadze problemu przestępczości nieletnich, ale rozmiary demoralizacji ich sprawców. Te ostatnie zaś, jak pouczają wyniki badań indywidualnych, wykazują mały albo nie wykazują żadnego związku z przedmiotowo ocenianym ciężarem gatunkowym przestępstw przypisanych nieletnim.
Rozdział III
ORZECZONE ŚRODKI WYCHOWAWCZE I POPRAWCZE