przed-miotów, jak też całego programu) są w istocie osiągane w realizowanym pro-cesie kształcenia. Mechanizmy sprawdzające obejmują odpowiednio
zapro-63 Wówczas gdy pewne efekty kształcenia zdefiniowane dla programu studiów nie mają odpowied-nika w efektach związanych z przedmiotami tworzącymi ten program.
64 Wówczas gdy w wielu przedmiotach zakładane jest osiągnięcie tych samych efektów kształcenia.
R y s u n e k 3. Różnice między tradycyjną metodyką opracowywania programów studiów a nowym podejściem
Źródło: A. Kraśniewski, Proces Boloński..., op. cit., Warszawa, 2004, s. 18.
jektowane procedury oceniania studentów, tzn. przede wszystkim sprawdziany skonstruowane w sposób zapewniający pomiar osiągnięć odpowiadających za-kładanym efektom kształcenia65.
Programy studiów prowadzące do uzyskania dyplomu ukończenia studiów na danym kierunku, opracowane zgodnie z powyższą procedurą, w różnych uczelniach mogą się znacznie różnić. Także efekty kształcenia związane z tymi programami mogą być różne (jest to konsekwencją zróżnicowania misji uczelni, ich zasobów ma-terialnych, kadry, stosowanych technik nauczania itp.), lecz muszą pozostawać w zgo-dzie z efektami zdefiniowanymi „centralnie” w postaci Krajowych Ram Kwalifikacji i ewentualnie dodatkowych regulacji dotyczących efektów dziedzinowych66.
4.6.2. Określenie szczegółowych efektów kształcenia na kierunku zarządzanie prowadzonym na WZiKS UJ
Proces określania szczegółowych efektów kształcenia (w kategoriach: wiedza, umiejętności, kompetencje społeczne) odpowiadających dyplomowi ukończenia stu-diów na kierunku zarządzanie prowadzonym na WZiKS UJ powinien uwzględniać (Rysunek 4):
– określone centralnie ogólne i „dziedzinowe” efekty kształcenia wynikające z Krajowych Ram Kwalifikacji oraz wzorcowe efekty kształcenia dla kierun-ku zarządzanie,
– misję, posiadane zasoby kadrowe i materialne, regulacje wewnętrzne uczelni i wydziału,
– opinie interesariuszy (m.in. pracodawców, studentów),
– wzorce i punkty odniesienia (taksonomia B. Blooma, Deskryptory Dublińskie, efekty kształcenia zaproponowane w projekcie TUNING) oraz przykłady z innych uczelni (krajowych, zagranicznych).
Opisy ogólnych i „dziedzinowych” (dla nauk społecznych) efektów kształce-nia wynikających z Krajowych Ram Kwalifikacji wraz z wzorcowymi efektami kształcenia dla poszczególnych kierunków studiów (w tym dla zarządzania) zosta-ną określone w drodze rozporządzeń przez ministra właściwego do spraw szkolnic- twa wyższego67.
65 Np. badanie, czy student posiadł w odpowiednim stopniu umiejętność skutecznego porozu-miewania się, może być realizowane:
– w przypadku umiejętności pisania: pod względem poprawności językowej przez ocenę prac domowych, wykonanych projektów,
– w przypadku umiejętności wysławiania się: przez ocenę prezentacji i dyskusji na seminariach, obron prac dyplomowych itp.
66 A. Kraśniewski, Proces Boloński – to już 10 lat, op. cit., s. 42.
67 Ustawa z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, Ustawy o stop-niach naukowych i tytule naukowym oraz o stopstop-niach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. 2011, nr 84, poz. 455, s. 5113–5114.
Misja, posiadane zasoby kadrowe i materialne, regulacje wewnętrzne uczelni i wydziału są czynnikami różnicującymi programy studiów w poszczególnych szko-łach wyższych.
Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej UJ nie posiada sformułowanej mi-sji, zatem opracowując efekty kształcenia, warto się odwołać do misji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Warunkiem wstępnym realizacji programu studiów jest dostępność zasobów. Zasoby to zarówno dostępność, jak i jakość kadry akademickiej i osób nie-będących nauczycielami akademickimi. Ważne są również warunki środowiskowe i dostępne zaplecze związane z nauczaniem i prowadzeniem badań naukowych.
W procesie określania szczegółowych efektów kształcenia na kierunku zarzą-dzanie prowadzonym na WZiKS UJ istotne jest wzięcie pod uwagę licznych wzor-ców i punktów odniesienia (taksonomia B. Blooma, Deskryptory Dublińskie, efekty kształcenia zaproponowane w projekcie TUNING) oraz przykładów z innych uczel-ni (krajowych, zagrauczel-nicznych) przedstawionych w uczel-niuczel-niejszej pracy.
Ważne są również opinie interesariuszy (m.in. pracodawców, studentów). Aby zaprojektować odpowiadający potrzebom rynku pracy program studiów, niezbędny jest zakrojony na szeroką skalę proces konsultacji. Proces ten powinien obejmować nie tylko środowisko akademickie, ale również przedstawicieli danego zawodu, pra-codawców oraz innych zaangażowanych uczestników.
Obecnie udział osób zewnętrznych w pracach programowych nie jest zjawiskiem zbyt powszechnym. Jedynie w 29% uczelni stowarzyszenia zawodowe lub praco-dawcy mają istotny wpływ na przebieg projektowania programów studiów (dla po-równania, w 20% uczelni wpływ ten jest znikomy lub żaden)68.
68 A. Kraśniewski, Proces Boloński – to już 10 lat, op. cit., s. 42.
R y s u n e k 4. Proces określania szczegółowych efektów kształcenia na kierunku zarządzanie prowadzonym na WZiKS UJ
Źródło: opracowanie własne.
4.6.3. Opracowanie wstępnego projektu programu studiów na kierunku zarządzanie prowadzonym na WZiKS UJ
Wstępny projekt programu studiów powinien zawierać: zbiór przedmiotów, ich szczegółową zawartość treściową i zamierzone efekty kształcenia, a także odpo-wiadające im formy prowadzenia zajęć i techniki nauczania (wykłady, ćwiczenia, zajęcia w laboratorium, konsultacje związane z realizacją projektów itp.), sposoby sprawdzania i oceny (osiągniętych efektów kształcenia) oraz liczbę punktów ECTS (nakład pracy studenta).
M. Próchnicka proponuje następujące działania, które powinny się składać na część koncepcyjną, dotyczącą projektowania programu69:
– rozpoznanie potrzeb związanych z utworzeniem planowanego programu, – sformułowanie przewidywań odnoszących się do zainteresowania
kandyda-tów programem kształcenia,
– wstępne rozpoznanie rynku pracy dla absolwentów programu,
– rozpoznanie gotowości uczelni do finansowania planowanego programu; po-szukiwanie innych źródeł finansowania.
4.6.4. Weryfikacja i korekta wstępnego projektu programu studiów na kierunku zarządzanie prowadzonym na WZiKS UJ
Weryfikacja dokonywana jest m.in. przez porównanie efektów kształcenia związa-nych z programem studiów z założonymi efektami kształcenia zdefiniowanymi dla poszczególnych przedmiotów (które są określane w sylabusach przedmiotów). Może być to realizowane m.in. przy użyciu tzw. tabeli (macierzy) efektów kształcenia.
Proces weryfikacji przedstawiony został na Rysunku 5.
Macierz efektów kształcenia pozwala na sprawdzenie relacji między efektami kształcenia sformułowanymi dla całego programu studiów a efektami kształcenia zdefiniowanymi dla poszczególnych przedmiotów. Przykładową macierz efektów kształcenia dla programu studiów na kierunku zarządzanie na WZiKS UJ przedsta-wiono w Tabeli 6.
W przypadku wykrycia w programie luk lub nadmiarowości następuje odpo-wiednia korekta zestawu przedmiotów, ich zawartości treściowej lub metod prowa-dzenia zajęć. Dzięki takim działaniom możliwe jest opracowanie zmodyfikowanego programu studiów. Działanie takie zostało zilustrowane na Rysunku 6.
69 M. Próchnicka, Projektowanie programów studiów w oparciu o efekty kształcenia zdefiniowane dla obszarów kształcenia, Prezentacja przedstawiona podczas seminarium Krajowe Ramy Kwalifikacji.
Budowa programów studiów na bazie efektów kształcenia, Politechnika Gdańska, Gdańsk 2010, za:
http://www.nauka.gov.pl/fileadmin/user_upload/Finansowanie/fundusze_europejskie/PO_KL/KRK/
20101018_PG_sesja_plenarna_M_Prochnicka_20102010.pdf (dostęp: 9.11.2010).
R y s u n e k 5. Weryfikacja wstępnego projektu programu studiów
Źródło: A. Kraśniewski, Prezentacja Projektowanie programu studiów w oparciu o efekty kształcenia przedstawiona podczas seminarium „Krajowe Ramy Kwalifikacji. Budowa programów studiów na ba-zie efektów kształcenia”, Warszawa 2010.
Tabela 6. Przykładowa macierz efektów kształcenia dla programu studiów na kierunku zarządzanie (dla studiów I stopnia) Efekty kształcenia na kierunku zarządzanie prowadzonym na WZiKS
UJ w kategoriach: wiedza (W), umiejętności (U), kompetencje społeczne (K); w
podziale na ogólne i kierunkowe efekty kształcenia Absolwent studiów I stopnia:
Mikroekonomia Makroekonomia Podstawy zarządzania
Zarządzanie projektami Zarządzanie zasobami
ludzkimi Zarządzanie jakością
Zachowania organizacyjne Etyka zarządzania
… Przedmiot n
CZĘŚĆ 1: Ogólne efekty kształcenia W 1: posiada podstawową wiedzę ogólną z dziedziny nauk społecznych, w tym zwłaszcza ekonomiiXX W 2: posiada wiedzę szczegółową z zakresu studiowanego kierunkuXXXXX W … n … : …………………………… U 1: komunikuje się ze specjalistami w swojej dziedzinieXXX U 2: podejmuje decyzje i organizuje pracę w zespoleXXX U …n … : …………………………… K 1: jest odpowiedzialny za pracę własną i innychXX K 2: rozumie podstawowe zasady etyki, w tym etyki zawoduX K … n … : …………………………… CZĘŚĆ 2: Kierunkowe efekty kształcenia W 1: zna podstawy teoretyczne nauk o zarządzaniuX
W 2: rozumie złożone procesy i zjawiska zachodzące w organizacjachXXX W … n … : …………………………… U 1: diagnozuje i rozwiązuje problemy związane z podstawowymi funkcjami zarządzaniaXX U 2: formułuje problemy projektowe oraz planuje i kontroluje realizację projektówX U …n … : …………………………… K 1: ma świadomość odpowiedzialności związanej z wykonywanym zawodemXX K 2: jest zdolny do skutecznego komunikowania się, negocjowania i przekonywania
X K … n … : …………………………… Źródło: opracowanie własne.
Przedstawione podejście w projektowaniu programu studiów oparte o efekty kształcenia może przynieść liczne korzyści70:
– ułatwienie identyfikacji (i eliminacji) luk lub nadmiarowości w programie studiów,
– zwiększenie możliwości eksperymentowania i wprowadzania innowacji w metodach nauczania,
– wymuszenie lepszych mechanizmów oceny osiągnięć studenta,
– wymuszenie kształcenia w zakresie umiejętności ogólnych i praktycznych (kosztem wąskiej specjalizacji teoretycznej).
70 A. Kraśniewski, Projektowanie programu studiów w oparciu o efekty kształcenia, Prezentacja przedstawiona podczas seminarium „Krajowe Ramy Kwalifikacji. Budowa programów studiów na ba-zie efektów kształcenia”, Warszawa 2010, za: http://www.nauka.gov.pl/fileadmin/user_upload/Finanso-wanie/fundusze_europejskie/PO_KL/KRK/20101015_SGH_AK.pdf (dostęp: 5.11.2010).
R y s u n e k 6. Zmodyfikowany program studiów
Źródło: A. Kraśniewski, Prezentacja Projektowanie programu studiów w oparciu o efekty kształcenia przedstawiona podczas seminarium „Krajowe Ramy Kwalifikacji. Budowa programów studiów na ba-zie efektów kształcenia”, Warszawa 2010.
4.6.5. Stworzenie mechanizmów sprawdzania na kierunku zarządzanie prowadzonym na WZiKS UJ
Mechanizmy sprawdzające, czy i w jakim stopniu zamierzone efekty kształcenia (zdefiniowane zarówno na poziomie poszczególnych przedmiotów, jak i całego pro-gramu) są w rzeczywistości osiągane w realizowanym procesie kształcenia, obej-mują procedury oceniania studentów (np. końcowe zaliczenie pisemne lub ustne, egzamin pisemny lub ustny). Metody oceniania powinny być dobierane w sposób zapewniający pomiar osiągnięć studentów. Powinny także odpowiadać zakładanym efektom kształcenia.
Ocenianie studentów jest nie tylko podsumowaniem okresu kształcenia, lecz również elementem bezpośrednio związanym z efektami kształcenia. Dzięki pro-cesowi oceny można stwierdzić, czy studenci w rzeczywistości osiągnęli pożądane efekty kształcenia.
Stworzenie mechanizmów sprawdzania, czy i w jakim stopniu założone efekty kształcenia są osiągane przez studentów, jest zadaniem WZiKS UJ. To niezwykle ważny element w projektowaniu programów studiów w oparciu o efekty kształce-nia, ponieważ to właśnie te mechanizmy będą podlegały ocenie dokonywanej przez Państwową Komisję Akredytacyjną.
4.7. Podsumowanie
Najważniejsza zmiana, jaką przynoszą Krajowe Ramy Kwalifikacji, to budowa pro-gramów studiów rozpoczynająca się od rozpoznania i określenia efektów kształ-cenia użytecznych na rynku pracy, potrzebnych społeczeństwu oraz sprzyjających rozwojowi osobowemu studentów.
Opisane w niniejszej pracy nowe podejście do projektowania programów studiów, oparte o efekty kształcenia, może przynieść szereg korzyści, a także prowadzić do poprawy jakości kształcenia i lepszych kwalifikacji absolwentów. Beneficjentami tych korzyści są przede wszystkim studenci oraz absolwenci. Warto więc wpro-wadzać takie podejście w uczelniach, tak jak to obecnie czynią niektóre uczelnie w Polsce, wyprzedzając działania legislacyjne Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Władze WZiKS UJ planują działania mające na celu przygotowanie Wydziału do wprowadzania Krajowych Ram Kwalifikacji, które zostały określone w Programie Rozwoju Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej UJ. Kolejnym wyzwaniem będzie zaprojektowanie programów studiów w oparciu o efekty kształcenia. Na pozio-mie Wydziału rozważyć można opracowanie misji WZiKS UJ, a na szczeblu central-nym można poddać dyskusji wzór sylabusa przedmiotu na studiach wyższych.
A. Kraśniewski zwraca uwagę na fakt, że zmianie podejścia do projektowania programów studiów powinna towarzyszyć zmiana sposobu prowadzenia zajęć dy-daktycznych – wysiłek nauczycieli akademickich nie powinien być ukierunkowany
na przekazywanie informacji, lecz na skuteczne pomaganie studentom w osiąganiu zamierzonych efektów kształcenia71. Należy wziąć pod uwagę możliwość zorgani-zowania seminariów/warsztatów dla pracowników naukowo-dydaktycznych zatrud-nionych na WZiKS UJ, które będą miały na celu podniesienie ich kompetencji zawo-dowych w związku ze zmianą sposobu prowadzenia zajęć dydaktycznych.
Określenie efektów kształcenia jest zadaniem kadry nauczycielskiej. Mimo że tylko specjaliści w określonej dziedzinie będą mogli sformułować związane z nią efekty kształcenia, skonsultowanie ich z innymi uczestnikami życia społecznego (np. pracodawcami) może się okazać przydatne. Fakt ten znalazł odzwierciedlenie w Programie Rozwoju WZiKS UJ, który zakłada nie tylko zmodyfikowanie progra-mów studiów w oparciu o efekty kształcenia, ale również konsultacje prograprogra-mów z pracodawcami.
The methodology for adapting the National Framework for Qualifications to the Management courses of study in the Faculty of Management and Social
Communication at the Jagiellonian University
Key words: qualification frameworks, learning outcomes, measuring instruments of the learning outcomes, program of study development
In this paper the Faculty of Management and Social Communication at the JU and also the legal basis concerning the European and National Frameworks for Qualifications in Higher Education are presented. Furthermore, this work contains alternatives involving learning outcomes for the Management course of study, including its measurement and the procedures in study program de-sign. The new approach in the program of study design, described in this article, may introduce many advantages, as well as leading to the improvement in the quality of education and better qualifications for the graduates.
71 A. Kraśniewski, Proces Boloński – to już 10 lat, op. cit., s. 42.