Centrum miasta w literaturze geograficznej i urbanistycznej definiowane jest zazwy-czaj jako ośrodek usługowy najwyższego stopnia w danej jednostce lub zespole jedno-stek osadniczych. Dlatego za synonim centrum miasta przyjmuje się m.in. określenie „centralny ośrodek usługowy” (Nowakowski, 1990; Maik, 1997). Koncentrują się w nim obiekty usługowe i dyspozycyjne, tj. handlowe, gastronomiczne, rzemieślnicze, kultu-ralne, rozrywkowe i administracyjne. Obiekty te znajdują się na stosunkowo niedużej powierzchni, na obszarze zwartym i wyodrębnionym z terenów o wyraźnie innym sposobie użytkowania (np. mieszkaniowym lub przemysłowym), położonym w pobli-żu głównego węzła komunikacyjnego danej jednostki osadniczej (Maliszowa, 1974).
97 Centrum miasta charakteryzuje wysoka aktywność gospodarcza i kulturalna użytkow-ników miasta i tutaj notuje się największą ich liczbę, wraz z natężonym ruchem pieszym (Mydel, 1991). To tutaj dochodzi też do najczęstszych kontaktów społecznych w prze-strzeni miejskiej oraz intensywnej wymiany dóbr, usług i informacji, a także koordyno-wania pozostałych zdecentralizowanych funkcji miejskich (Nowakowski, 1990).
Pojęcie centrum miasta lub centralnego ośrodka usługowego utożsamiane jest czę-sto ze śródmieściem, definiowanym jako „hiczę-storycznie wykształcona, centralna część miasta, charakteryzująca się przemieszaniem zwartej i intensywnej zabudowy miesz-kaniowej (o wysokim na ogół standardzie) z obiektami usługowymi i administracyjny-mi, występującymi najliczniej w tej części miasta, a często także z obiektami przemysło-wymi” (Nowakowski, 1990: 8). Choć tak rozumiane śródmieście wydaje się pojęciem znaczeniowo szerszym niż centrum miasta.
W literaturze amerykańskiej centrum miasta (dużego ośrodka miejskiego delimi-towanego jako funkcjonalny region miejski lub obszar metropolitalny) określane jest jako central business district (CBD) lub core, w literaturze brytyjskiej używa się wy-miennie terminów: city, central area, city center, town center, natomiast w literaturze niemieckiej: Stadt-Kern i Kern (Boustedt, 1970 za: Zborowski, 2005; Holzner, 1972 za: Zborowski, 2005; Holzner, 1990 za: Zborowski, 2005; Maik, 1997).
Atrakcyjność centrum miasta jest zjawiskiem złożonym. Składa się na nią wiele elementów decydujących o sile przyciągania centrum w kontekście społeczno-kulturo-wym, ekonomicznym i użytkowym (tab. 1).
Tab. 1. Czynniki atrakcyjności centrum miasta
Lp. Czynnik atrakcyjności Rola w rozwoju centrum miasta 1.
Wielkość koncentracji funkcji dyspozycyjno--usługowych (centrotwórczych), mierzona np. za pomocą m2 powierzchni całkowitej obiektów – zależy od rangi miasta w systemie sieci osadniczej i liczby mieszkańców
Zjawisku towarzyszy skupienie się
użytkowników tych funkcji. Jest to podstawowy składnik wartości siły przyciągania centrum 2. Różnorodność funkcji dyspozycyjno-usługowych (wielofunkcyjność) Sprzyja możliwości załatwiania wielu spraw w jednym miejscu
3. Unikatowość funkcji oraz związany z tym niepowtarzalny charakter lub standard obiektów
Wywołuje przeświadczenie użytkownika, że dana potrzeba może zostać zaspokojona (w ogóle lub na odpowiednim poziomie) tylko w tym miejscu
4.
Stopień przestrzennej koncentracji funkcji i stopień nasycenia przestrzeni funkcjami dyspozycyjno-usługowymi, wyrażony intensywnością zabudowy administracyjno- -usługowej brutto
Wpływa na stopień minimalizacji komunikacji na obszarze centrum – im większa
intensywność, tym krótsze drogi użytkowników
5.
Wartości formy przestrzennej (użytkowe, estetyczne, historyczne) – czynnik trudno wymierny, zależny w dużym stopniu od społeczno-kulturalnego poziomu użytkowników
Tworząc odpowiedni klimat społeczny, odgrywa rolę przyciągającą użytkowników
6.
Wartość biourbanistycznego środowiska człowieka – poczucie bezpieczeństwa, stopień ciszy lub hałasu, zabezpieczenie przed opadami lub zmianami temperatury
Tworząc odpowiedni komfort użytkowania, odgrywa rolę przyciągającą użytkowników Źródło: opracowanie na podstawie: Nowakowski (1990)
W kategoriach społeczno-kulturowych centrum miasta stanowi obszar, na którym zachodzą podstawowe procesy społeczne: przekaz informacji, procesy poznawcze, re-alizacji społecznego prestiżu, selekcji, podejmowania decyzji, społecznej identyfikacji i integracji (Wallis, 1979).
Korzyści ekonomiczne, będące wynikiem przestrzennej koncentracji oraz cen-tralnego położenia w systemie osadniczym usług i instytucji obsługujących ludność, można rozpatrywać z trzech punktów widzenia: 1) gospodarki miejskiej, 2) punktów usługowych i instytucji oraz 3) użytkowników. Miasto odnosi korzyści z ograniczenia liczby przejazdów i możliwości efektywniejszego systemu komunikacji, jak również z oszczędności w naziemnym i podziemnym wyposażeniu terenu oraz z możliwości wykorzystania tych samych obiektów do różnych celów. Korzyści placówek usługo-wych i instytucji wiążą się m.in. z możliwościami wspólnego użytkowania urządzeń komunalnych, transportu towarów i pracowników, utrzymania czystości, zabezpiecze-nia miezabezpiecze-nia, urządzeń socjalnych. Natomiast użytkownicy czerpią korzyści z ułatwione-go dojazdu do punktów zlokalizowanych w pobliżu główneułatwione-go węzła transportoweułatwione-go oraz dzięki bliskości usytuowania różnorodnych usług i instytucji. Korzyści te polegają zwłaszcza na oszczędności czasu, kosztów transportu i wydatkowanej energii (Nowa-kowski, 1990).
W sensie użytkowym korzyści, jakie daje centrum użytkownikowi, można okre-ślić w szerokim znaczeniu jako wygoda w eksploatacji. Wiąże się ona zwłaszcza z kon-centracją odpowiednich urządzeń, co pozwala na załatwienie wielu spraw „w jednym miejscu i za jednym razem”. Jak pisze M. Nowakowski (1990), w centrum powinny znajdować się urządzenia i obiekty: 1) unikatowe (niepodzielne), wysoce wyspecjali-zowane i często użytkowane przez dużą liczbę ludności oraz 2) niezajmujące dużych powierzchni i nieuciążliwe dla sąsiedztwa. Należy zaznaczyć, że urządzenia i obiekty unikatowe (niepodzielne) to takie, które występują jednostkowo w skali danego sys-temu osadniczego (np. ratusz, filharmonia), albo też zespół urządzeń lub obiektów po-dobnych, stwarzający szczególną wartość polegającą na możliwości wyboru (np. kilka kin zlokalizowanych w pobliżu, sklepy tej samej branży). Choć oczywiście w centrum powinny znaleźć się też urządzenia i obiekty codziennego wykorzystania, zapewnia-jące zaspokojenie podstawowych potrzeb (sklepy spożywcze, usługi gastronomiczne, służba zdrowia itp.).
W zachodnich modelach funkcjonalnego regionu miejskiego, ze względu na sto-pień koncentracji działalności centralnych, wyróżnia się zazwyczaj kilka centralnych ośrodków hierarchicznych: 1) centralny ośrodek usługowy, 2) ośrodki dzielnicowe, 3) ośrodki osiedlowe, 4) ośrodki sąsiedzkie, 5) ośrodki lokalne (Maik, 1997).
O ile centralny ośrodek usługowy odgrywa największą rolę w systemie usług miej-skich ze względu na liczbę funkcji i rodzajów działalności – jest to swojego rodzaju węzeł miasta, w którym splatają się wszystkie widoczne i niewidoczne nici kontaktów lokalnych i ponadlokalnych – o tyle ośrodki dzielnicowe (subcentra miast) – zlokali-zowane zazwyczaj na skrzyżowaniu głównych ulic dzielnicy – scalają życie społeczno-ści dzielnicy, umożliwiając korzystanie z pewnych urządzeń i obiektów kulturalnych, handlowych i społeczno-rekreacyjnych. Oprócz sklepów branżowych znajduje się tutaj jeden lub kilka większych domów towarowych. Obszar wpływu ośrodka dzielnicowe-go obejmuje do około 100 tys. mieszkańców, a maksymalna odległość czasowa wynosi około 25 minut pieszo, co odpowiada 1,5 km (Vresk, 1977 za: Maik, 1997).
99 Znaczenie centrum Nowej Huty, będącego przedmiotem niniejszego opracowania, można porównać do znaczenia centralnego ośrodka dzielnicowego w przytoczonej po-wyżej pięciostopniowej hierarchii centrów według W. Maika (1997). Jednakże wśród osiemnastu dzielnic administracyjnych Krakowa, oprócz centrum miasta znajdującego się w granicach Starego Miasta, zdecydowanie jednoznacznie można wskazać jedynie jedno centrum dzielnicowe – centrum Nowej Huty (w mniejszym stopniu również roz-poznawalne centrum Podgórza w postaci Rynku Podgórskiego) (Chmielewski, Węcła-wowicz, Degórska, Bartoszczuk, Brzosko-Sermak, 2013).
Istnienie centrum Nowej Huty można przyrównać także do nowego centrum miej-skiego nakreślonego w niektórych modelach regionu miejmiej-skiego dla Europy Środkowo--Wschodniej. Modele te, uwzględniając charakterystyczne dla miast tej części Europy strefy wielkich osiedli mieszkaniowych, zaznaczają istnienie nowego centrum miejskie-go, położonego poza obszarem przedsocjalistycznej zabudowy, związanego z obsługą nowych osiedli (French, Hamilton, 1979 za: Zborowski, 2005; Werner, 1985 za: Zbo-rowski 2005).
Niezależnie od tego, w jakie ramy modelowe spróbujemy wpisać centrum Nowej Huty, z całą pewnością jest to miejsce, które zaznaczyło się w historii nie tylko dzielni-cy, ale i całego miasta. Odgrywało w przeszłości ważną rolę integrującą mieszkańców Nowej Huty, stając się jej symbolem. Jednak współcześnie zdecydowanie straciło na znaczeniu, w związku z licznymi przemianami, które zostaną omówione dalej.