Synonimia w obrębie przymiotników potencjalnych

Opisując czeskie przymiotniki na -telný/-itelný, nie można nie wspomnieć o znaczeniowo i słowotwórczo bliskich im przymiotnikach na -ný, których pro-duktywność, jako formacji o znaczeniu potencjalnym, jest mała.

W SSJČ synonimia przymiotników potencjalnych reprezentowana jest licz-nymi przykładami. W relacje synonimiczne wchodzi ponad 60 przymiotników odczasownikowych na -telný/-itelný tworzących pary synomiczne (szeregi) z de-rywatami na -ný utworzonymi od tej samej podstawy słowotwórczej⁴⁰. Sufi ks -ný jest polisemiczny, związek znaczeniowy między derywatem z formantem -ný a podstawą jest często luźny, co powoduje, że liczne derywaty z formantem -ný nie są synonimami całkowitymi derywatów z formantem -telný/-itelný. U derywatów z formantem -ný nieraz dochodzi do utraty znaczenia potencjalnego, np. sestavitel-ný nábytek ‘takový, který je možno sestavit’ a sestavsestavitel-ný nábytek ‘určesestavitel-ný k sestave-ní’. Derywaty z formantem -ný przybierają znaczenie ‘účelové’– celowe. Derywa-ty z formantem -ný często też nazywają cechy bardziej trwałe, stałe, np. otočný jeřáb ‘způsobilý k otáčení’ a otočitelný – oboustranně otočitelný o 90° podvozek s hydraulikou ‘takový, který může být otáčen’. Zdarza się również, że derywaty z formantem -ný motywowane są czasownikami i rzeczownikami odczasowni-kowymi, np. nenavratitelný ← navrátit a nenávratný ← 1. navrátit, 2. návrat, nahraditelný ← nahradit a náhradný ← 1. nahradit, 2. náhrada.

40 Przedstawiona tu charakterystyka synonimicznych przymiotników z sufi ksem -telný/-itelný oraz sufi ksem -ný odzwierciedla tylko stan zarejestrowany w SSJČ.

Slavica151-01-TG.indd 69

Slavica151-01-TG.indd 69 2010-02-23 12:03:302010-02-23 12:03:30

Slavica Wratislaviensia 151, 2009

© for this edition by CNS

Należy dodać, że liczne pary synonimów mają w składzie derywaty opa-trzone kwalifi katorami chronologicznymi oraz frekwencyjnymi, wskazujący-mi, które z derywatów należą do słownictwa ogólnie używanego oraz te, które mają ograniczony zakres użycia lub są tworami jednostkowymi. Częściej takimi kwalifi katorami opatrzone są derywaty z formantem -ný. Oto wybrane przykła-dy par synonimicznych, w których przymiotniki z formantem sufi ksalnym -telný/

-itelný scharakteryzowane zostały jako wyrazy rzadkie lub przestarzałe: nedoby-telný przest. // nedobytný, neměřinedoby-telný rzad. // neměrný przest., nenasytinedoby-telný rzad.

// nenasytný, nenavratitelný rzad. // nenávratný, *neodmluvitelný // neodmluvný, neodvratitelný rzad. // neodvratný, nerozlučitelný rzad. książk. // nerozlučný, ne-spočitatelný rzad. // nespočetný, nestižitelný rzad. książk. // nestižný, neumořitelný rzad. // neúmorný, neunavitelný rzad. // neúnavný, neunesitelný rzad. // neúnosný, neuplatitelný rzad. // neúplatný, *neuprositelný // neúprosný, nezhubitelný // *ne-zhubný, nezvratitelný rzad. // nezvratný.

Niekiedy zarówno derywaty z formantem -telný, jak i derywaty z formantem -ný opatrzone są kwalifi katorem ‘řídký’, np. *nepodvratitelný // *nepodvratný,

*nepojatelný // *nepojatný, *nezhostitelný // *nezhostný, *nezkojitelný // * nezkoj-ný, *nezmýlitelnezkoj-ný, *nezmylitelný // *nezmylný.

Pary synonimiczne przymiotników na -telný/-itelný// -ný motywowane są naj-częściej czasownikami z sufi ksem tematycznym -i(t), rzadziej -nou(t) i -a(t).

Jako synonimy całkowite w SSJČ odnotowaliśmy ponad 30 par derywatów z formantem -telný/-itelný // -ný, wśród których najliczniej reprezentowane są pary synonimiczne występujące w formie zaprzeczonej. Kwalifi katorem chrono-logicznym lub frekwencyjnym częściej opatrzone są derywaty z formantem -ný (podajemy przykłady w wyborze):

dobytelný // dobytný – np. snadno dobytelný // dobytný hrad ‘takový, jehož je možno dobýt’,

neotřesitelný // neotřesný – np. pevná a neotřesitelná lub neotřesná vůle, neslyšitelný // neslyšný – np. neslyšitelný, neslyšný krok ‘takový, který nemů-že být slyšen’,

nezkrotitelný // nezkrotný – np. nezkrotitelná, nezkrotná síla ‘taková, která nemůže být zkrocena, která se nedá zkrotit’,

podplatitelný // podplatný rzad. – np. podplatitelní, podplatní policisté, stráž-ci, vojáci ‘takoví, které je možno podplatit’,

rozbitelný rzad. // rozbitný – np. snadno rozbitelné // rozbitné sklo ‘takové, které může být rozbito’,

slyšitelný // slyšný przest. – np. sotva slyšitelný, slyšný hlas (Rais) ‘takový, který může být slyšen’,

zaměnitelný // záměnný – np. zaměnitelné, záměnné pojmy ‘takové, které mů-žou být zaměněny’,

pochopitelný // pochopný przest., postižitelný // postižný przest.

Slavica151-01-TG.indd 70

Slavica151-01-TG.indd 70 2010-02-23 12:03:312010-02-23 12:03:31

Slavica Wratislaviensia 151, 2009

© for this edition by CNS

W materiale wyekscerpowanym z SSJČ występują także pary, w których tyl-ko jedno znaczenie przymiotnika z formantem -ný jest synonimem przymiotnika z formantem -telný/-itelný, przy czym derywaty z formantem -ný często opatrzone są kwalifi katorem rzadki. Podajemy przykłady w wyborze:

o dosažitelný ‘takový, jehož lze dosáhnout’ // dosažný 1. rzad. ‘takový, jehož lze dosáhnout’; *2. mající nějaký dosah, významný, důležitý;

o vyměnitelný ‘takový, který může být vyměněn’ // výměnný 1. týkající se výměny; 2. tech. výměnné součásti stroje ‘takový, který může být vyměněn’;

3. výměnkářský.

W SSJČ odnotowaliśmy również takie pary synonimów, które częściej wystę-pują w formie zaprzeczonej niż niezaprzeczonej, np.:

nerozbitelný // nerozbitný, rozbitelný rzad. // rozbitný rzad.

Uwagę zwraca także fakt, że chociaż niektóre derywaty w formie zaprzeczo-nej tworzą pary synonimiczne, nie musi tak być z ich odpowiednikami w formie niezaprzeczonej. I tak dla pary synonimicznej neodvratitelný rzad. // neodvrat-ný można zbudować parafrazę ‘takový, který není možno odvrátit’, a derywaty odvratitelný oraz odvratný są tylko częściowymi synonimami, przy czym dery-wat odvratný w znaczeniu wyrażającym możliwość opatrzony jest kwalifi katorem rzadki (osud těžko odvratný), derywat ten oznacza po prostu ‘týkající se odvratu’.

Do podobnej sytuacji dochodzi przy derywatach:

nedostižitelný // nedostižný – dostižitelný // dostižný przest., neodlučitelný // neodlučný – odlučitelný // Ø (?odlučný), neotřesitelný // neotřesný – otřesitelný // Ø (?otřesný),

nerozlučitelný // nerozlučný – rozlučitelný rzad. // *rozlučný nie jest synoni-mem rozlučitelný,

nespočitatelný rzad. // nespočetný – spočitatelný // Ø (?spočetný),

neukojitelný // neúkojný książk. – ukojitelný rzad. książk. // úkojný nie jest synonimem ukojitelný.

Przymiotniki potencjalne na -telný/-itelný mogą wchodzić w relacje synoni-miczne również z derywatami utworzonymi od tej samej podstawy słowotwórczej za pomocą formantu -lý, -ivý, -ací, -avý. Formanty te, podobnie jak formant -ný, oznaczają cechy bardziej stałe, przeznaczeniowe. W SSJČ odnotowano nieliczne przykłady takich par synonimów, w większości derywaty te są synonimami tylko w pewnym znaczeniu:

 -telný // -ací (4):

częściowymi synonimami są:

o posunovatelný // posunovací, np. posunovatelný ‘takový, který může být posunován’, np. lehce posunovatelné okno; posunovací 1. provádějící posunování,

Slavica151-01-TG.indd 71

Slavica151-01-TG.indd 71 2010-02-23 12:03:312010-02-23 12:03:31

Slavica Wratislaviensia 151, 2009

© for this edition by CNS

sloužící k posunování; 2. posunovatelný: posunovatelné dveře, okno; 3. týkající se nějaké změny,

o rozbíratelný, rozebíratelný rzad. // rozbírací, rozebírací rzad., np. rozbí-ratelný: snadno rozbíratelné trubkové konstrukce ‘takové, které může být roze-bráno’; rozbírací 1. určený, zařízený na rozbíraní; rozbírací lešení ‘takové, které může být rozebráno’ *2. analyzující: bystré rozbírací kapitolky,

o rozkládatelný, rozkladatelný // rozkládací, np. rozkládatelný, rozkladatelný

‘schopný rozkládání’; rozkládací ‘určený k rozkládaní’; rozkládací gauč ‘schopný rozkládání’,

o zasunovatelný // zasunovací, np. zasunovací ‘určený k zasunování’; zasu-novací okenice ‘takové, které mohou být zasunovány’;

 -telný // -lý (7):

o nedostižitelný // nedostihlý, np. nedostižitelný, nedostižný vzor, cíl, ideál

‘takový, který nemůže být dostižen’,

o nevystižitelný // nevystihlý książk., np. nevystižitelná, nevystihlá krása ‘ta-ková, která se nedá slovy vystihnout’, nepostřehnutelný // *nepostřehlý.

Niżej przedstawiamy pary synomimiczne, w których derywaty z formantem -lý opatrzone są kwalifi katorem chronologicznym:

nedosažitelný // nedosáhlý przest. książk., nepostižitelný // nepostihlý przest., neproniknutelný // neproniklý przest.,

nestižitelný przest. książk. // nestihlý przest. książk.;

 -telný // -ivý (1):

o netříštitelný // netříštivý, np. netříštitelné, netříštivé sklo ‘takový, který ne-může být roztříštěn’ pomíjitelný przest. // pomíjivý;

 -telný // -avý (1):

o otvíratelný // otvíravý, np. otvíratelný ‘takové, které mohou být otvírány’, np. otvíratelné stěny kabiny, otvíravý np. otvíravá okna ‘taková, která mohou být otvírána’.

SSJČ notuje również przymiotniki, które można zgrupować w trójki forman-towe -itelný // -ný // -lý, np.:

nepostižitelný // nepostižný // nepostihlý, nestižitelný // nestižný // nestihlý,

nevystižitelný // nevýstižný rzad. // nevystihlý książk.

Warto zwrócić uwagę, że obecność w słowniku trzech derywatów utworzonych od jednolitej podstawy za pomocą różnych formantów nie oznacza bynajmniej ich faktycznego używania w praktyce językowej. Zdarza się bowiem, że w praktyce językowej pozostaje tylko jeden z derywatów odnotowanych w SSJČ.

Slavica151-01-TG.indd 72

Slavica151-01-TG.indd 72 2010-02-23 12:03:312010-02-23 12:03:31

Slavica Wratislaviensia 151, 2009

© for this edition by CNS