S k a ły p o c h o d z e n ia m ec h a n ic z n e g o .
Przy om aw ianiu różnych zjawisk geologicznych widzieliśmy, że w pew nych miejscach nagrom a dzają się potężne masy otocza
ków, żw irów i piasków, które jakkolwiek nie są zespolone, m u
simy traktować jako odpow iadające pojęciu skały. Dla celów systematyki pożyteczną będzie rzeczą ustalić terminologję tych ele
mentów, opartą na średnicy ziarna.
Średnica ziarna > 10 mm otoczaki 5 — 10 >ł gruby żwir
W » 2 — 5 V średni żwir
>» n 1 — 2 >» drobny żwir r> » 0.5 — 1 » gruby piasek
W 0.25 — 0.5 w średni piasek
0.1 — 0.25 V d robny piasek r> » 0.05 — 0.1 r> muł gruby
» » 0.025— 0.05 V muł średni 0.005— 0.025 muł drobny Poniżej tej granicy koloidalny ił.
Złoża otoczaków i żw irów spotykam y na wybrzeżach mórz, w dzisiejszych i starych korytach rzecznych.
Piaski zajm ują olbrzymie przestrzenie na powierzchni kuli ziemskiej. Ziarna piasków są albo zaokrąglone albo kanciaste. E kspe
rymentalnie stwierdzono, że ziarna piasku o średnicy 0.1 mm nie tracą w wodzie swoich ostrych konturów. Ziarna piasku niesione wiatrem posiadają przeważnie kontury zaokrąglone. W piaskach i żwirach można często o b serw o w ać nagrom adzenie w wiekszej ilości minerałów takich, które, w skale macierzystej w ystępują rzadko. N agrom adzają się one dzięki swojej wielkiej odporności chemicznej i mechanicznej i sw em u większemu ciężarowi
gatun-— 69 —
kowemu. W o d a czy to płynącą, czy, morska dokonuje naturalnej selekcji, nagrom adzając je czasem w takiej ilości, że mogą być Spożytkowane technicznie.
N. p. na brzegach Bałtyku, koło wyspy Rugji, piasek składa się z 6 4 % m a g n e ty tu 1) i tytanitu obok 16% kwarcu. Na połud
niowych bhzegach Ceylonu leżą piaski wydm owe, składające się w 8 0 % z granatu, korundu, spinelu, cyrkonu i topazu.
Fig. 23. P o ł ą g a . W yd m y z a H o le n d e rsk ą C zapką.
Piaski występujące n a powierzchni ziemi są utworami rzecz- nemi, morskiemi, względnie fluwioglacjalnemi, to znaczy powsta- łemi na skutek działalności w ody z utworów morenowych.
Złoża piasku znamy pozatem z ubiegłych epok geologicznych.
Przykładem tego w ystępow ania są piaski wieku mioceńskiego, znane ze Wschodniej Małopolski (Lwów i okolice), piaski wieku cenom ań- skiego, odsłaniające się w jarach Dniestru i jego dopływów, piaski średnio-jurajskie okolic Krzeszowic, charakterystyczne pięknem, wichrowatem ułożeniem.
Piaski w stanie czystym przerabiane b y w a ją na szkło, np. w oko-0 Magnetyt FeCh, ro z p u s z c z a ln y w k w a sie so ln y m i flu o ro w o d o ro w y m . W ietrzeje n a lim o n it lub h em aty t. T w . 5, ćw , w y so k i 4.9—5.2. B a rw a czarn a, m ag n ety czn y , ry s a czarn a. C zęsty w s k a ła c h m a g m aty czn y ch i o sad o w y c h .
— 70
licach Paryża, w północnych Czechach, w Polsce koło Żółkwi i w Smardzewicach, w Opoczyńskiem etc. Pozatem piasku używa się do zapraw y murarskiej, do szlifowania etc.
Okruchy skalne, zlepione lepiszczem, tw orzą skały różnego rodzaju. Stosownie do kształtu i wielkości okruchów wchodzących w skład skał osadowych, rozróżniamy: brekcje (okruchowce), kon
glomeraty (zlepieńce), piaskowce, iły i muły.
Fig. 24. P ia rg z le p ia ją c y się w b re k c ję (T a try ).
Brekcje.
B rekcją albo okruchowcem nazyw am y skałę z b u d o w a n ą z d u żych, kanciastych okruchów, zlepionych jakiemkolwiek lepiszczem.
Okruchy, tworzące piargi górskie, zlepiają się często w brekcje.
— 71
Ułamki połam anych muszli tworzą brekćję muszlową,' zaś zle
pione kawałki potrzaskanych kości brekcję kostną.
W czasie między osadzeniem się utw orów kajprow ych i baso
wych utworzyła się brekcja, złożona z zębów i kości g a d ó w oraz łusek ryb — t. zw. bonebed.
Brekcją wulkaniczną nazyw am y okruchy, zlepione lawą.
Na szczelinach uskokowych napotykamy niejednokrotnie brek- cje utworzone z ułam ków skały, powstałych przy uskoku; są to brekcje tektoniczne.
W obszarach górskich spotykam y .niejednokrotnie całe masy skalne, potrzaskane naciskiem górotwórczym na drobne ostrokan- ciaste kawałki, zlepione później krążącemi w szczelinach roztw o
rami mineralnemi, głównie kalcytem, rzadziej malachitem i limo- nitem. Skały takie noszą nazw ę mylonitów. Stanowią one niejednokrotnie cenny materjał dekoracyjny.
W apienie dolomityczne, średniotryjasowe w Tatrach mogą posłużyć jako przykład, brekcji, powstałej przy procesach górotw ór
czych. Składają się one z szeregu ostrokanciastych okruchów, zle
pionych kalcytem.
Jako piękny materjał, używ any do celów dekoracyjnych, znany jest okruchowiec w ydobyw any w St. Giron w Pirenejach, złożony z dużych okruchów czarnego wapienia, zlepionych białym kalcy
tem, dalej niebieskaw a brekcja m arm urow a z Serravezza koło Carrary, również znany powszechnie materjał zdobniczy, zwany verde antico, petrograficznie ofikalcyt, t. j. m arm ur przejęty żył
kami serpentynu.
Kong lo m e r a ty . .
Konglomeraty albo zlepieńce zbudow ane są z otoczonych okruchów skalnych, zlepionych lepiszczem.
Ostra granica między brekcjami a konglomeratami nie zawsze da się przeprowadzić. Istnieje szereg skał, któfe stanow ią przejście od brekcji do konglomeratu.
Lepiszcze konglom eratów jest bardzo różnorodne, może być ono wapienne, żelaziste, ilaste, krzem ionkowe i t. d.
Konglomeraty stanow ią bardzo często w a rs tw ę s p ą g o w ą trans- gredujących utw orów morskich, czasem stare żwirowiska lądow e m ogą również d a ć początek zlepieńcom.
Potężne masy zlepieńców wieku trzeciorzędowego; w ystępu
jące na północnych zboczach Alp, a złożone z dużych otoczaków
wapienia, granitu; kwarcu, gnejsu, noszą nazwę Nagelfiuh. Verru- canem nazyw am y permskie konglomeraty, składające się z porfiru kwarcowego, kwarcu i innych skał alpejskich. W Polsce w całym szeregu formacyj, zauważyć możemy potężne masy zlepieńców.
W górnym tryjasie (keuper) na czerwonych iłach i wśród nich występują na Śląsku i w ziemi Radomskiej zlepieńce, zbudow ane z dużych otoczaków kwarcow ych o lepiszczu żelazisto-piaszczysto- krzemionkowem.
W okolicach Krzeszowic pod Krakowem znane są zlepieńce t. zw. myślachowickie (dolny tryjas), złożone z otoczaków wapieni dew ońskich i karbońskich.
Duże masy zlepieńców utworzyła transgresja cenomańska (oko
lice Krakowa, kotlina Nidziańska, Podole).
W e fliszu karpackim częstem zjawiskiem są potężne ławice 1 zlepieńców, zbudow ane niejednokrotnie z otoczaków skał, których
I wychodni dzisiaj nie znamy.
Znajdują się one gdzieś w głębi pod pokryw ą osadów fliszo- : I wych. Elementy te, obce fliszowi, noszą nazwę egzotyków.
Konglomeraty, o ile posiadają odpow iednią odporność, byw ają używ ane do różnych celów technicznych.
Skały, składające się z kwarcu, ziarn skaleni, fragm entów łup
ków, kwarcytów, czasem diabazu, granitu, o przeważającej barwie szarej, czasem zielonawo-szarej, noszą nazw ę szarowaki. Lepiszcze b y w a krzemionkowe, ilasto-krzemionkowe, w rzadszych w ypadkach wapienne, na skutek procesów górotwórczych niejednokrotnie prze- krystalizowane.
Szarowaki są bardzo rozpowszechnione w starszych forma
cjach geologicznych, np. w dolnym karbonie (kulm). Niektóre o d miany posiadają bardzo znaczną odporność na ciśnienie, docho
dzącą do 3.000 k g /c m 2. W skutek tego znajdują rozliczne zastoso
wanie techniczne.
/
Arkozy. Arkozami nazywamy skały, w których skład wchodzą skalenie, kwarc, łyszczyki — a więc okruchy, pochodzące z granitu albo gneisu. Lepiszcze arkoz byw a ilaste, krzemionkowe^ lub żela- ziste. Czasem następuje regeneracja skaleni i wtedy arkozy mogą przypominać granity lub gneisy, z których powstały.W Polsce w ystępują arkozy w Kwaczale pod Krakowem.
Arkoza kwaczalska jest typowo rozwinięta w okolicach Alwerni i Kwaczały. Jest to bardzo n ie ró w n o ,— ale gruboziarnisty piaskowiec cz erw o n a w o -sz ary ,' zawierający prócz otoczonych ziarn kwarcu
— 72 —
znaczną ilość ziarn czerwonego ortoklazu i blaszek biaiego łyszczyku.
Miejscami zdarzają się wkłady żółtawego piaskow ca bez ortoklazu.
W okolicach Kwaczały można obserw ow ać duże pnie ska
mieniałych drzew szpilkowych z gatunku Araucarites Schrollianus.
Niektóre z nich m ają do 11/2 m długości a do 1 m średnicy.
P ia sk o w c e . Piaskow ce składają się z ziarn kwarcu, zlepionych lepiszczem. O bok ziarn kw arcu występują również ułamki: skaleni i łyszczyków. Lepiszcze może być: krzemionkowe, ilaste, wapienne, dolomityczne, margliste, żelaziste etc.
Stosownie do tego, jakie lepiszcze stwierdzimy w b ad a n y m o k a zie, będziemy mówili o piaskowcu krzemionkowym, ilastym, w a pie n
nym, marglistym etc. Zdarzają się piaskowce z lepiszczem gipsowem, spotykamy je jednak rzadko, gdyż ulegają szybkiemu rozkładowi.
C harakter piaskowca i jego techniczna wartość zależy od rodzaju lepiszcza i od stosunku ilościowego ziarn kwarcu, do spajającego materjału.
W niektórych piaskow cach zauważyć możemy p e w n ą za w ar
tość ropy lub smoły. Wielkość ziarn piaskow ców by w a różna, od ułam ków milimetra do ziarn wielkości grochu. Zależnie od tego, mówimy o piaskowcach drobno, średnio lub gruboziarnistych.
Ziarna, zwłaszcza większe, są najczęściej zaokrąglone. O bok kwarcu i wymienionych elementów, zdarzają się nierzadko w piaskowcach fragmenty skaleni i ich produkty rozkładowe, muskowit, pokry
wający powierzchnie w arstw y błyszczącemi blaszkami, ponadto rzadkie minerały, jak: cyrkon, rutyl, tuifnalin, g ra n at etc.
W piaskowcach napotykamy ponadto czasem markazyt, w zględ
nie piryt, ulegający łytwo rozkładowi na limonit, siarczan żelaza i kw as siarkow y; czasem zw ęglone części roślin, fragmenty skorup etc.
Obecność wymienionych minerałów w piaskowcach, pozwala nam niejednokrotnie na w ysnuw anie w niosków co do skały m a cierzystej z której pow stał piaskowiec.
^ U piaskow ców żelazistych obserwujem y czasem, że p o jedyn
cze ziarenka posiadają cienką otoczkę hematytu.
Szereg piaskow ców o charakterycznym zielonym kolorze za
wdzięcza s w ą b a rw ę obecności glaukonitu.
W piaskowcach wapiennych lepiszcze występuje czasem w kryształach wypełnionych piaskiem. W piaskow cach ilastych w ystępują niejednokrotnie soczewki ilaste i margliste. W piask o w cach krzemionkowych lepiszcze posiada najczęściej cechy kwarcu, rzadziej chalcedonu albo .opalu.
— 74 —
Lepiszcze albo przyjmuje orjentację ziarn kwarcu, wtedy pias
kowiec posiada strukturę cukrowatą, albo też układa się zupełnie i bezładnie i w tedy piaskowiec przyjmuje strukturę zbitą, zbliżając
; się do kwarcytu. Barwy różne, zależnie od charakteru domieszek i lepiszcza: popielata, szara, żółta, brunatna, czerwona etc.
Piaskow ce są bardzo rozpow szechnioną skałą wśród wszystkich formacyj geologicznych. Potężne masy piaskow ców znamy z dol
nego tryjasu, z górnej kredy t. zw. Quadersandstein w północnych Czechach i Saksonji, piaskowiec dolno-kredow y z n a d Wezery etc.
Piaskow ce stanow ią bardzo cenny i poszukiw any materjał do celów technicznych, jako materjał budowlany, kostki brukowe, kamienie młyńskie, osełki etc. Wytrzymałość na ciśnienie w a h a się u piaskow ców w dużych granicach od stu kilkudziesięciu k g /c m 2 do 1.800 k g/cm 2. O dporność na wietrzenie jest bardzo zmienną, zależnie od lepiszcza i innych domieszek.
Piaskow ce w chodzą w skład fliszu jako czynnik bardzo w ażny (nazw a pochodzi z Szwajcarji od Flysch). Dzisiaj przez to pojęcie oznaczamy pew ien typ facjalny osadu, który jest scharak
teryzowany naprzemianległością ustawiczną piaskow ców , margli, łupków, zlepieńców, iłów etc. Na ogół s ą to osady morza płyt
kiego. Materjały, z których flisz jest zbudow any, są pochodzenia terrygenicznego, z niezbyt odległego lądu.
Ponieważ miąższość osad ó w jest bardzo znaczna, przy rów noczesnym charakterze płytkomorskim osadu, musimy przyjąć, że basen, w którym gromadziły, się te osady, powoli obniżał się w miarę grom adzenia się sedymentu. W arunki p ow staw ania osadu nie sprzyjały rozwojowi życia organicznego i stąd też szczątki organiczne należą na ogół w e fliszu do rzadkości. Jedynie szczątki roślinne, w postaci zwęglonych k a w ałków w ystępują częściej. Zja
wiskiem spotykanem w ć fliszu bardzo często są t. zw. hieroglify;
są to nieregularne, w ałkow ate zgrubienia, rozmiarów różnych, któ
rych powstanie tłumaczymy sobie w ten sposób, że ślady pełzania różnych istot po płytkiem dnie morza zostały wypełnione następ
nie materjałem skalnym.
Hieroglify te, jak z genezy ich wynika, normalnie występyw ać będ ą na dolnej stronie warstwy. Jeżeli spotykam y je na stronie górnej, to wskazuje to na w yw rócenie późniejsze natury tekto
nicznej. Jak widzimy, hieroglify s ą środkiem pomocniczym dla zro
zumienia b u d o w y geologicznej b a d a n e g o obszaru.
Flisz, dzięki swoim specjalnym w arunkom pow staw ania,
na-g róm adza w sobie niejednokrotnie większe ilości bituminów, które, , przy odpowiednich w arunkach tektonicznych, zbierają się w większe złoża, nada ją ce się do eksploatacji górniczej. W bu d o w ie geolo
gicznej Polski flisz odgryw a rolę poważną, z budow ane są bowiem ze skał tego typu łańcuchy karpackie. Flisz tutaj występujący jest wieku kredow ego i trzeciorzędowego. Podrzędnie występują w gó rach Świętokrzyskich piaskowce przypominające flisz, są one wieku kambryjskiego. Z fliszem w olbrzymim rozwoju spotykam y się w Alpach, Apeninach, Himalajach i t. d.
Należy zaznaczyć, że flisz jest pojęciem wyłącz
nie facjalnem, przywiąza- nem tylko do pewnych w aru n k ó w przy fazie oro- genetycznej lub epeiro- genetycznej sąsiedniego lądu.
Skały, z których zbu
do w a n y jest flisz, mogą być rozmaitego wieku od najstarszych do współcześ
nie tworzących się osa
dów. Piaskow ce spotyka
ne w e fliszu są różnego typu petrograficznego, n a zw y ich wzięte zostały po największej części od róż
nych miejscowości, w któ
rych występują. Poniżej F ig. 25. H ieroglify, podajem y kilka odmian
piaskowców.
P ia sk o w ie c go d u lsk i. Piaskowiecgodulski, w ydobyw any w ka
mieniołomach w Kozach, Straconce i t. d. koło Kęt w Małopolsce, jest koloru zielonawo-szarego z grubemi hieroglifami. Często tworzy potężne ławice. Jest dobrym materjałem dla celów technicznych.
P ia sk o w ie c c iężk o w ick i, nazw any od Ciężkowic, leżących przy trasie kolejowej T a r n ó w — Nowy Sącz, charakteryzuje się naprzemianległością z iłami czerwonemi. Nierzadko rozrzucone są w samej masie skały nieregularne gniazdka zlepieńcowate otoczo
nego materjału kw arcow ego (eocen).
— 76 —
Z rnaterjałów egzotycznych trafiają się tutaj ułamki łupków kwarcytowych, rzadziej granitów. Z rzadkich minerałów uderza obecność cyrkonu i rutylu.
P ia sk o w ie c m agórsk i. Jest on grubo uławicony drobno- lub grubo-ziarnisty, zielonawo- lub niebieskawo-szary, zwięzły, z licznemi drobnemi blaszkami miki, naprzem ian z ciemno-szaremi lub bru- natnem i łupkami. Na dolnych powierzchniach piaskowców, na g ra nicy łupków, grube i drobniejsze hieroglify (oligocen). Ograniczony jest do wewnętrznych łańcuchów Karpat.
Fig. 26. Łom p ia s k o w c a g o d u ls k ie g o w K ozach (Ś ląsk C iesz.).
P ia sk o w ie c in o cera m o w y . Jest cienko-w arstw ow any, koloru sinego, zielonkawego, w arstw y byw ają najczęściej na zgięciach popękane, lepiszcze jest wapienne, niejednokrotnie żyłki kalcytu, przełom muszlowaty.
Nazwa pochodzi od często spotykanych w nim ułam ków ino- ceram ów (małży). W górnych poziomach piaskow ców inoceramo- wych trafiają się wkładki iłów czerwonych, podobnych do eoceń- skich (kreda).
Charakterystyczną cechą piaskow ca inoceram ow ego jest znaczny procent skaleni, głównie ortoklazu. Stanowi on niemal połowę większych składników skalnych. Bardzo ciekawem jest w ystępo
77
wanie granatów, co obok znalezienia w tym piaskowcu kaw ałków granulitu (t. zn. skały składającej się z kwarcu, skalenia potaso
wego i granatu) wskazuje, że materjału na wytworzenie piaskow ca inoceram owego dostarczyć musiały częściowo jakieś skały granu- litowe, dzisiaj nie znane w najbliższej okolicy, ukryte w głębi.
P i a s k o w i e c j a m n e ń s k i . Naj
wyższe p o ł o ż e n i e w kredzie Karpat wschodnich zajmuje piaskowiec jam neń
ski, w y s t ę p u j ą c y w ławicach do 20 m gru b o ś c i; jest o ndro- bno-ziarnisty, jasno- żółtawy lub różowy, kruchy. Wietrzejąc powleka się skoru
p ą brunatną lub sza
rą i rozsypuje się w p i a s e k , p ę k a . w olbrzymie odła
my i toczy potężne piargi.
P i a s k o w i e c k rośnień sk i. C h a
rakteryzuje się b ar
w ą szarą, liczną mi
ką, licznemi hierogli
fami i bardzo licz- Fig. 27. P ia s k o w c e ciężkow ickie.
nym miałem w ęglo
wym (oligocen).
P ia sk o w c e d o b r o to w sk ie . Na wschodzie Karpat, przede- wszystkiem w dorzeczu Prutu, rozwija się gruby kom pleks warstw, nazwanych dobrotowskiemi, leżących na łupkach menilitowych, często ze zlepieńcami w spągu. Piaskow ce te s ą ilaste, zbite, drobno-ziarniste, popielate, zwykle zawierają łuski muskowitu. Na dolnej stronie w arstw w ystępują pręgi faliste (ripplemarks).
Charakterystyczne dla tego piaskow ca są bulaste konkrecje, oddzielające się przy wietrzeniu. Cały kom pleks w arstw przedzie
- 78 —
lony jest iłami szaremi lub zielonawemi, w stanie zwietrzałym brunatnemi.
Miejscami w trącają się między te w arstw y nagrom adzenia brył egzotycznych i pokłady zlepieńców, które czasem reprezentują nam cały kom pleks w arstw dobrotowskich. Składają się one z kwarcy- tów, fillitów, szarowak, wapieni, łupków chlorytowych i t. d.
F ig . 28. Łom p ia s k o w c a . — S m a rd zew ice, R adom skie.
P ia sk o w ie c p iń czo w sk i. Znanym powszechnie piaskowcem 0 lepiszczu wapiennem jest piaskowiec pińczowski z okolic Piń
czowa i Działoszyc.
P ia sk o w ie c s z y d ło w ie c k i. Na obszarze d aw nego Królestwa Kongresowego spotykam y na przejściu między tryjasem a jurą dolną potężne masy piaskow ca należącego częściowo do keupru 1 retu, a może i liasu, który w najwyższych swoich poziomach nosi nazwę piaskow ca szydłowieckiego. P osiada on b a rw ę jasno
szarą, b u d o w ę drobno-ziarnistą, ziarno mniej więcej jednakow ej wielkości, lepiszcze krzemionkowe, w skutek tego jest bardzo od
porny na działanie czynników atmosferycznych. Na jego powierzchni trafiają się nierzadko blaszki muskowitu.
W ziemi opoczyńskiej (Opoczno, Inowłódź) średnie poziomy
— 79 —
jury, Bajos, Bat, wykształcone są również jako piaskowce żółte, słabo spoiste.
Z arów no piaskowce kajprowe, szydłowieckie i średnio-jurajskie ważne s ą ze względu na występow anie wśród nich sferosyderytów.
Na obszarze g ór Świętokrzyskich orograficznie odgryw ają w a ż n ą rolę piaskow ce czerwone krzemionkowe, czasem konglo- meratyczne, należące do rotu (Radoszyce).
P ia sk o w ie c trem - b o w elsk i. Na płycie podolskiej wykształco
na jest dolna część de- wonu w postaci facji old redu (czerwonego starego piaskowca), ko
loru czerwonego i sza
rego. Wielkość ziarn przeważnie 0.1 ‘ mm.
S kładają się one prze
ważnie z kwarcu, każ
de z ziarenek kwarcu powleczone jest tlen
kiem żelaza, który na
daje b a rw ę czerwoną.
Cechy optyczne k w a r cu przem aw iają za je
go granitowem pocho
dzeniem. Prócz k w a r- D. . M' Hamerska-F ig . 29. P ia s k o w ie c trem b o w elsk i, czerw o n y cu w ystępują tu ska- n ji{0iaC]1 sk rzy żo w an y ch , lenie alkaliczne, mikro-
lin i ortoklaz, m uskowit
i t. d. Spoiwo piaskow ca składa się z substancji ilasto-wapiennej ze znaczną dom ieszką tlenku żelaza. Spoiw o to jest nieznacznie nasycone krzemionką, która w niektórych miejscach gromadzi się w większych ilościach.
P iaskowiec trembowelski posiada szerokie zastosowanie p ra k tyczne jako materjał brukowy, na osełki i t. d.
Własności techniczne czerwonej odm iany tego piaskow ca w cy
frach przedstawiają się następująco:
zdolność na p a w a n ia się w o d ą średnio 2.8 8 % ; wytrzymałość na
— 80 —
ciśnienie po zupełnem napojeniu w odą: średnio 1098.32 k g /c m 3, wytrzymały na działanie mrozu.
Ubytku na ciężarze ani zmiany kształtu nie zauważono, wy
trzymałość na ciśnienie po mrożeniu 1074.97 k g /c m 3.
Ścieralność (po 440 obrotach tarczy) średnia 48.3 g.
Własności te nie wyróżniają dodatnio piaskow ca trem bo- welskiego ( d u ż a ścieralność, m a ł a w y t r z y m a ł o ś ć na ciśnienie).
Dodatnią stroną tego piaskow ca jest jego ł u p li w o ś ć w cienkie płyty, - ułatwiająca fo rm o wanie.
P i a s k o w c e k w a r c y t o w e i k w arcyty. P ias
kowce o lepiszczu krzemionkowem po- siadająniekiedy stru
kturę tak zbitą, że gołem okiem nie można odróżnić p o szczególnych ele
mentów. Krzemion-Fig. 30. K w arcyty (g o ło b o rz e ). G ó ry ^ a narasta na
po-św ię td k rz y s k ie . szczególnych ziar
nach kwarcu, przyj
m u j ą c e g o orjentację krystalograficzną i pow oduje charakterystyczną strukturę kwarcytów. Kwarcyty należą do najodporniejszych skał.
K w arcyty w g ó rach Ś w iętok rzy sk ich . W górach Święto
krzyskich formacja kam bryjska w paśm ie głównem (Łysica) w y kształcona jest przeważnie w postaci kwarcytów, które tworzą znane gołoborza. Kwarcyty te są przedzielone łupkami ilastemi, których grubość w kierunku rozciągłości p asm a jest zmienna.
Kwarcyty świętokrzyskie posiadają zabarwienie ciemne, brązowe,
— 81 —
szare, czasem czerw onaw e lub szaro-niebieskie. Struktura ich jest zbita, zlewna. W kwarcytach tych niejednokrotnie występują kulisto- promieniste skupienia wavelitu (H O . Al)3 P 20 8- j - 5 H 20 , o ładnej szmaragdowo-zielonej lub niebieskawej barwie. Fosfor wavelitu pochodzi najprawdopodobniej- ze skorup pewnych brachjopodów , jak Obolus, Lingula, których skorupa składa się z w arstw ułożo
nych naprzemian z kalcytu i fosforanu wapniow ego.
Wavelity spotyka się w większej ilości na górze Dąbrówki pod Ameliówką.
Do typu piaskow ców kwarcytowych należą także piaskowce permo-tryjasu w Tatrach. Leżą one bezpośrednio na skałach kry
stalicznych, niejednokrotnie z konglomeratami w spągu. P osiadają kolor biały lub czerwony. W keuprze tatrzańskim występują p o d rzędnie piaskowce kwarcytowe. < c A-*— U / '
Ił. Ił składa się z drobniutkich cząsteczek wodnych glinokrze- mianów, do których dołącza się wodorotlenek glinowy. W prz ew a
żającej swojej części nie o d p o w iad a ją one kaolinowi. Jako mecha
niczne domieszki w ystępują w iłach drobne pyłki kwarcu. O ile w ystępują one w większych ilościach, ił otrzymuje nazwę gliny.
Nierzadko można spotkać ułamki skaleni, chloryt, muskowit.
W iększa domieszka węglanu w a pniow ego p o w oduje przejście do marglu. Często stwierdzamy obecność substancyj organicznych jak węgiel, względnie części bitumiczne, które mu nadają ciemną barwę.
.Obecność d robno rozsianego pirytu barwi ił na kolor ciemny.
P ow stanie pirytu tłumaczymy sobie procesami redukcyjnemi z p o w odu gnicia substancji organicznej. Pozatem w niektórych odm ia
nach iłu obserwujem y występow anie gipsu, soli, ałunu etc.
Ił czysty posiada nieznaczną twardość, w dotknięciu jest tłusty (wskutek delikatności składających go cząstek). Chłonie chciwie w odę 1 wtedy staje się plastyczny. W stanie czystym jest b arw y białej, jasno- popielatej, czasem żółtawej, zielonawej i ciemnej W ile występują niejednokrotnie w konkrecjach sól, gips, węglany, sferosyderyty etc.
W yróżniamy cały szereg odmian: kaolin o składzie A120 3.
2 S i 0 2,2H._,0 o barw ie białej, powstający jako p rodukt rozkładu
2 S i 0 2,2H._,0 o barw ie białej, powstający jako p rodukt rozkładu