Według danych Ministerstwa Energii działalność w zakre-sie ciepłownictwa prowadzi w Polsce prawie 1200 jed-nostek, z czego 428 podlega obowiązkowym koncesjom.
Raport Energetyka cieplna w liczbach 2016, przygotowany i wydany przez Urząd Regulacji Energetyki (URE) w 2017 roku, przynosi dokładne statystyki firm koncesjonowa-nych. Na 54 tys. MW mocy zainstalowanej w przedsię-biorstwach, prawie 17 tys. MW jest w 10 firmach o mocy ponad 1000 MW, a następne 10 tys. MW w kolejnych 16 jednostkach. Zatem 26 firm (6%) skupia ponad połowę mocy. Pozostała moc jest rozproszona w 412 mniejszych przedsiębiorstwach (poniżej 500 MW). Ponad 1/3 naj-mniejszych koncesjonowanych firm (147 szt.) dysponuje łącznie mniej niż 2 tys. MW (3,6%). To wielkość porówny-walna do mocy zamówionej przez odbiorców tylko w Kra-kowie. Średnia moc zamówiona w grupie przedsiębiorstw do 10 MW wynosi mniej niż 6 MW, a w grupie 10–25 MW mniej niż 17 MW.
Podobnie rzecz ma się z sieciami ciepłowniczymi, gdzie 75% łącznej ich długości znajduje się w 77 przedsiębior-stwach, co stanowi 17% ich liczby. 40% ciepłowni posiada sieć o długości mniejszej niż 10 km lub nie posiada jej wca-le. Średnia długość sieci w mniejszych przedsiębiorstwach wynosi zatem mniej niż 14 km.
Przedsiębiorstwa koncesjonowane do odbiorców do-starczają około 235 tys. TJ energii cieplnej.
Polskie ciepłownictwo jest silnie zróżnicowane. Liczeb-nością dominują niewielkie firmy rozproszone w kilkuset małych, najczęściej powiatowych miastach ze starymi cie-płowniami opalanymi miałem węglowym. Z drugiej strony w wielkich miastach spotykamy duże elektrociepłownie i duże przedsiębiorstwa dystrybucyjne. W stosunku do jednych i drugich stosowane są te same regulacje prawne, które nie równoważą interesów obydwu grup przedsię-biorstw. Wręcz przeciwnie, faworyzują silniejszych i sta-wiają bariery słabszym.
Raport wyników badań wytwórców ciepła w woje-wództwie małopolskim pn. Likwidacja niskiej emisji i mo-dernizacja ciepłownictwa w kontekście wymagań dyrektywy MCP*, przeprowadzonych na przełomie 2016 i 2017 roku przez Instytut Ekonomii Środowiska, wskazuje na znaczny wiek instalacji wytwórczych ciepła. Poniższy wykres po-kazuje liczbę kotłów w badanych przedsiębiorstwach wy-budowanych w kolejnych przedziałach wiekowych.
Analizując szczegółowe dane zawarte w raporcie moż-na stwierdzić, że przed 2000 rokiem zostało wybudo-wanych aż 75% kotłów, a połowa z nich ma około 30 lat.
Do tego dochodzą powszechne nadwyżki zainstalowanej mocy w źródłach, stagnacja w zakresie rozwoju małych miast i jakże zalecana, poprawna termomodernizacja.
Polskie ciepłownictwo opiera się na węglu. Prefero-wana w polityce UE wysokosprawna kogeneracja w stop-niu umożliwiającym spełnienie kryteriów efektywnego systemu ciepłowniczego występuje tylko w 31 dużych miastach. Odnawialne źródła energii w ciepłownictwie to praktycznie instalacje pilotażowe. Miks energetyczny cie-płownictwa w latach 2002 i 2016 przedstawiono na poniż-szym wykresie.
* Raport dostępny jest na stronie www.iee.org.pl w zakładce Publikacje.
Wiek kotłów w badanych przedsiębiorstwach ciepłowniczych w Małopolsce
Źródło: Raport wyników badań wytwórców ciepła w województwie małopolskim pn. Likwidacja niskiej emisji i modernizacja ciepłownictwa w kontekście wymagań dyrektywy MCP, IEŚ 2017
Przed 1970 r. 1971–1990 1991–2000 2001–2010 Po 2011 r.
0 10 20 30 40
Powyższy wykres pokazuje, że w Polsce od prawie 15 lat (z czego ponad 10 lat już w ramach Wspólnoty Euro-pejskiej) energetyczny miks ciepłowniczy praktycznie się nie zmienił. Taka zachowawcza strategia nieuchronnie do-prowadzi do wyeliminowania z rynku dużej liczby małych systemów ciepłowniczych.
Struktura paliw zużywanych do produkcji ciepła w latach 2002 i 2016
Źródło: Energetyka cieplna w liczbach ‒ 2016, URE, sierpień 2017
Pozostałe paliwa OZE opałowyOlej Paliwa gazowe Paliwa węglowe
2016 2002
4,0%4,6%
2,9%7,6%
5,6%7,8%
3,7%7,2%
75,0%
81,7%
Plany dostosowania kotłów do Dyrektywy MCP u badanych wytwórców ciepła w Małopolsce
Źródło: Raport wyników badań wytwórców ciepła w województwie małopolskim pn. Likwidacja niskiej emisji i modernizacja ciepłownictwa w kontekście wymagań dyrektywy MCP, IEŚ 2017
16% Inne, jakie
19% Rozbudowa/modernizacja układów oczyszczania spalin
13% Modernizacja istniejących kotłów
10% Obecnie brak planów 5% Wymiana na
inne paliwo
11% Kocioł spełnia już wymogi Dyrektywy MCP 1% Wymiana na inną technologię (np. CHP)
Badani w Małopolsce wytwórcy ciepła pytani o spo-sób dostosowania swoich instalacji do Dyrektywy MCP najczęściej (w ponad 40%) wskazywali, że będą instalować filtry workowe i podnosić sprawność kotłów. Szczegóły przedstawiono na powyższym wykresie.
Pomimo bardzo dobrej znajomości dyrektywy tylko w jednym z ponad 50 przypadków jest już podjęta decyzja o budowie nowej instalacji wyposażonej w układ kogene-racji. W kilku przypadkach wskazano, poniekąd błędnie, na możliwość skorzystania z derogacji ciepłowniczej*, ponie-waż te wskazane w Dyrektywie (art. 6 pkt 3,5,6) umoż-liwiają jedynie przedłużenie o 5 lat terminu na dostoso-wanie instalacji w przypadku, gdy jest wykorzystywana krócej niż 500 godzin rocznie (a więc wyłącznie przez źró-dła o wybitnie szczytowym charakterze) lub wytwarzane ciepło w ilości więcej niż 50% dostarczane jest do publicz-nej sieci ciepłowniczej ze źródeł większych niż 5 MW.
Te czynniki są przyczyną dalece niekorzystnej ko-niunktury dla ciepłownictwa. Przegląd prognoz demogra-ficznych publikowanych przez GUS wskazuje na postę-pujące zmniejszenie liczby ludności w miastach, z tym że w miastach małych to tempo jest dwu- trzykrotnie wyższe niż w miastach bardzo dużych.
Ciepłownicy w małych miastach muszą zatem oswoić się z możliwością powolnego wymierania małych systemów.
Niezaprzeczalnie bardzo wiele zewnętrznych, niezależ-nych uwarunkowań nie sprzyja ciepłownikom w małych mia-stach. Jednym z głównych wyzwań są oczekiwania emisyjne.
W ostatnich latach przeprowadzono dostosowanie in-stalacji wytwórczych do nowych wymagań emisyjnych, które obowiązują od 2016 roku, wkrótce ciepłownie o mocy od 1 do 50 MW będą musiały być dostosowane do Dyrek-tywy MCP. Prowadzona od lat 90. wymiana tradycyjnych, kanałowych sieci ciepłowniczych na sieci preizolowane o dobrych standardach izolacyjności w większości firm jest dopiero w okolicach półmetka. Od szeregu lat wyko-nana jest automatyzacja węzłów cieplnych (było to naka-zane warunkami koncesji wydawanymi przez Prezesa URE w latach 1997–1998). Wpłynęło to na podniesienie jako-ści świadczonych usług, ale też na obniżenie przychodów
* Derogacja to warunkowe zwol-nienie z obowiązku przestrzegania dopuszczalnych norm.
przedsiębiorstw ciepłowniczych. Kolejnym najsilniej od-działującym na ciepłownictwo procesem były i są termo-modernizacja oraz poprawa efektywności energetycznej.
Obserwacja raportów corocznych Prezesa URE wska-zuje, że rentowność branży jest niska i można postawić tezę, że niekoniecznie zależy od samych firm, a od działań regulatora i często sezonu grzewczego. Bardzo istotnym czynnikiem rozwoju jest wykorzystywanie szans pojawia-jących się w otoczeniu, wręcz ich kreowanie.