Sytuacja prawno-polityczna diecezji po utracie ziemi lubuskiej przez

Po śmierci Henryka Pobożnego pod Legnicą w kwietniu 1241 r.¹⁵⁹ rządy na Śląsku objął jego najstarszy syn, Bolesław II Rogatka. Ziemia lubuska dostała się wówczas w ręce jego brata, Mieszka. O panowaniu lubuskiego księcia niewiele wiadomo. Zmarł bardzo młodo, w wieku 15-20 lat, prawdopodobnie jeszcze w 1241 r.¹⁶⁰ Został pochowany w kościele św. Piotra w Lubuszu, co może prze-mawiać za jego doczesnym przywiązaniem do miasta i regionu¹⁶¹. Schedę po bracie natychmiast przejął Bolesław II Rogatka, którego czynności prawne na ziemi lubuskiej są datowane na 1241 r.¹⁶²

W 1248 r. wskutek konfliktu wewnętrznego doszło do podziału Śląska na dwie dzielnice. Ostatecznie część północną, z Legnicą i Głogowem, otrzymał Bolesław II Rogatka. Południe znalazło się pod rządami jego brata, Henryka III Białego, który rezydował we Wrocławiu. Ziemia lubuska, politycznie uzależniona od Śląska, przypadła pierwszemu z nich¹⁶³. Podział kraju nie zapobiegł otwartej wojnie, do której doszło pomiędzy braćmi, a gorycz porażek dla obu miała po-ważne konsekwencje. 20 kwietnia 1249 r. Bolesław podpisał w Legnicy układ sojuszniczy z arcybiskupem magdeburskim Wilbrandem. Za obietnicę wieczy-stego pokoju oraz gwarancję udzielenia pomocy militarnej na wypadek wojny duchowny otrzymywał bardzo wiele. Rogatka przekazał mu bowiem dolny za-mek w Lubuszu i połowę tamtejszego zamku średniego, a ponadto pół części miasta oraz ziemi lubuskiej. To, co pozostało w książęcych rękach (zamek górny,

159 G. Labuda, Wojna z Tatarami w roku 1241, Przegląd Historyczny 50, 2, 1959, s. 213.

160 Por. K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich. Piastowie wrocławscy, legnicko-brzescy, świd-niccy, ziębiccy, głogowscy, żagańscy, oleśświd-niccy, opolscy, cieszyńscy i oświęcimscy, Kraków 2007, s. 118-119; E. Rymar, Klucz do ziem polskich, s. 61; A. Weiss, Organizacja diecezji lubuskiej, s. 262.

161 Kronika Wielkopolska, rozdz. 88, s. 163.

162 Książę przekazał wówczas zakonowi templariuszy położoną w ziemi lubuskiej wieś Mału-szów. UuR, nr 22, s. 26.

163 J. Mularczyk, Podziały Śląska między synów Henryka II Pobożnego w połowie XIII wieku, Przegląd Historyczny 76, 3, 1985, s. 481.

połowa średniego, połowa miasta Lubusza oraz ziemi lubuskiej), miało być jedy-nie lennem nadanym przez arcybiskupa¹⁶⁴.

Porozumienie było odpowiedzią na zbliżenie się Henryka III do margra-biego Miśni, Henryka Dostojnego, i próbą uniknięcia wojny na dwóch frontach.

Układ z Wilbrandem miał w założeniu odstraszyć margrabiego od podjęcia dzia-łań militarnych. Należy zatem stwierdzić, że działania Bolesława II Rogatki były nacechowane chłodnym realizmem politycznym, a ocena jego osoby być może powinna być łagodniejsza od tej, która często występuje w polskiej historiografii.

Nie można, oczywiście, zapominać, że układ z Wilbrandem doprowadził do cał-kowitej utraty ziemi lubuskiej, co miało poważne i daleko idące konsekwencje¹⁶⁵.

W wyniku układu z 20 kwietnia 1249 r. sytuacja prawno-polityczna die-cezji lubuskiej uległa komplikacji, ponieważ Bolesław II scedował na rzecz Wil-branda prawo patronatu nad biskupstwem i prepozyturą (prawo do nominacji kandydatów na wakujące urzędy biskupa i prepozyta)¹⁶⁶. Książę zastrzegł wprawdzie, że realizację tego przywileju pozostawia dla siebie na mocy prawa lennego¹⁶⁷, ale rzeczywistość szybko zweryfikowała wszelkie zapisy. Po śmierci biskupa Nankera, która nastąpiła pomiędzy 16 lipca 1250 r. a marcem 1252 r.¹⁶⁸, to protegowany Wilbranda, Wilhelm z Nysy (1252-1282), otrzymał sakrę bisku-pią¹⁶⁹. Trudno określić, czy jego wybór był powiązany z planami wyłączenia die-cezji spod jurysdykcji Gniezna. Jeśli podjęto takie próby, to zakończyły się one niepowodzeniem wskutek działań margrabiów brandenburskich na terenie ziemi lubuskiej oraz silnego połączenia biskupstwa z polską organizacją kościelną¹⁷⁰.

164 CDB, 1, 24, nr 17, s. 336-338.

165 Zob. A. Wałkówski, Poglądy na sprawę utraty Lubusza w świetle badań dyplomatycznych nad umową z 1249 roku, Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny 1, 1994, s. 20-32;

J. Mularczyk, Książę legnicki Bolesław II Rogatka na tle sytuacji polityczno-społecznej Śląska, [w:] S.K. Kuczyński (red.), Społeczeństwo Polski Średniowiecznej 9, Warszawa 2001, s. 100-101.

166 Prepozyt − łac. praepositus (przełożony, postawiony na czele); w diecezji najwyższa po biskupie godność, przewodniczący kapituły katedralnej, najczęściej w randze archidiakona. Zob.

Religia. Encyklopedia PWN, 8, Warszawa 2003, s. 257.

167 CDB, 1, 24, nr 17, s. 336.

168 16 lipca 1250 r. Nanker uczestniczył w zjeździe duchowieństwa w Krakowie. Zob. Kodeks dyplomatyczny Małopolski, 2: 1153-1333, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1886, nr 432, s. 81-82.

7 marca 1252 r. biskupem był już Wilhelm. CDB, 1, 20, nr 10, s. 183-184.

169 CDB, 1, 20, nr 10, s. 183-184. Zob. J. Maciejewski, Pochodzenie i kariera biskupa lubuskiego Wilhelma I z Nysy (1252-1273), Roczniki Historyczne 68, 2002, s. 91-93.

170 J. Walicki, Przynależność metropolitalna, s. 103-104.

Po 15 czerwca 1249 r. brat Bolesława II Rogatki, Konrad, porzucił stan duchowny, a następnie zażądał własnej dzielnicy¹⁷¹. Pomiędzy książętami doszło do ostrego konfliktu, w wyniku którego Konrad musiał opuścić Śląsk. Udał się do Wielkopolski, gdzie znalazł zrozumienie na dworze Przemysła I. Konrad oże-nił się z jego siostrą, Salomeą, a wkrótce potem, wsparty przez rycerstwo wielko-polskie, upomniał się o swoją dzielnicę¹⁷². Sytuacja Bolesława II była bardzo trudna. Skonfliktowany z braćmi, skłócony z biskupem wrocławskim Tomaszem, coraz mniej liczył się na scenie politycznej¹⁷³. Potrzebował sojuszników.

O pomoc Bolesław II Rogatka zwrócił się do margrabiów brandenbur-skich, ale jej cena była wysoka. Książę został zobowiązany do odstąpienia na ich rzecz swoich praw do tej części ziemi lubuskiej i Lubusza, którą otrzymał jako lenno od arcybiskupa Magdeburga. Uczynił to prawdopodobnie w 1250 r. bez żadnych uzgodnień z Wilbrandem¹⁷⁴. Według Jana Długosza Bolesław II:

(…) przyciskany wieloma kłopotami zastawia swój zamek Lubusz margrabiom brandenburskim: Janowi i Ottonowi, za skromną kwotę pieniędzy, łudząc się tą nadzieją, że pozyska margrabiów brandenburskich do udzielenia mu wojskowej pomocy w walce przeciw braciom: Henrykowi i Konradowi. Od tego też czasu za-mek i ta ziemia oderwana niesłusznie od Królestwa Polskiego przeszła do Marchii Brandenburskiej¹⁷⁵.

Trudno stwierdzić, jak arcybiskup zareagował na wieść o zignorowaniu go jako seniora. Prawdopodobnie nie podjął żadnych zdecydowanych kroków

171 W dokumencie z 15 czerwca 1249 r. Konrad figuruje jeszcze jako biskup − elekt Pasawy.

Zob. Regesten zur schlesischen Geschichte, hrsg. von C. Grünhagen, 1: bis zum Jahre 1250, Breslau 1884, nr 701, s. 312.

172 T. Jurek, Konrad I głogowski. Studium z dziejów dzielnicowego Śląska, Roczniki Historycz-ne 54, 1988, s. 115-116.

173 Według Kroniki polskiej (zwanej także Kroniką polsko-śląską) książę miał nawet zostać po-zbawiony dzielnicy i włóczyć się po kraju w towarzystwie poety-trubadura, Suriana. Zob. Kronika Polska, [w:] Monumenta Poloniae Historica, 3, s. 652.

174 H. Ludat, Bistum Lebus, s. 298-306; W. Fenrych, Nowa Marchia w dziejach politycznych Polski w XIII i XIV wieku, Zielona Góra-Poznań 1959, s. 21; G. Labuda, Zajęcie Ziemi Lubuskiej przez margrabiów, s. 320-321; E. Rymar, Klucz do ziem polskich, s. 90-95.

175 J. Długosz, Roczniki, ks. 7, Warszawa 1974, s. 90. Informacja o sprzedaży grodu jest wymysłem kronikarza. Nie pojawia się ona w Kronice książąt polskich, w oparciu o którą powstał przekaz Długosza, ani też w najbliższej wydarzeniom Kronice polsko-śląskiej z około 1285 r. (na której z kolei bazował autor Kroniki książąt polskich). Zob. G. Labuda, Zajęcie Ziemi Lubuskiej przez margrabiów, s. 316-318; A. Semkowicz, Krytyczny rozbiór Dziejów Polskich Jana Długosza, Kraków 1887, s. 269-280.

wymierzonych w polskiego księcia lub margrabiów¹⁷⁶. Pozycja Askańczyków była bardzo silna, ale formalnie stali się oni lennikami Wilbranda, z którym musieli dojść do porozumienia. Bliżej nieznany układ pomiędzy stronami został zawarty najpóźniej w pierwszych dniach marca 1252 r., o czym świadczy dokument biskupa lubuskiego Wilhelma (z 7 marca 1252 r.), w którym część ziemi lubu-skiej została określona mianem Brandburgensibus marchionibus terre¹⁷⁷. Bezpo-średnią obecność margrabiów w regionie daje się zauważyć w lipcu 1253 r.

Wówczas założyli oni lub rozbudowali Frankfurt nad Odrą, który następnie lokowali na prawie niemieckim¹⁷⁸.

Nie wiadomo do końca, w jaki sposób podzielono lubuską krainę. Moż-na jedynie stwierdzić, że granica nie biegła wzdłuż Odry. Wieloletnie konflikty margrabiów z zakonem templariuszy sugerują, że w ich rękach znajdowała się ziemia kostrzyńska oraz wschodnia część ziemi torzymskiej¹⁷⁹. Jan I i Otton III posiadali również bliżej nieokreślone tereny wokół Frankfurtu nad Odrą, a od 1253 r. Lubusz¹⁸⁰. Do arcybiskupa należały natomiast większa część lewobrzeżnej ziemi lubuskiej, zachodnia ziemia torzymska, a także rozległy obszar wokół Górzycy i Ośna¹⁸¹. Podział prowincji zakończył się w połowie 1287 r. Wówczas arcybiskup Magdeburga, Eryk z dynastii askańskiej, przekazał prawa do regionu swojemu bratu, Ottonowi IV¹⁸².

176 Por. E. Rymar, Margrabiowie brandenburscy z dynastii askańskiej wobec biskupstwa lubu-skiego, [w:] idem, Studia i materiały z dziejów Nowej Marchii i Gorzowa. Szkice historyczne, Go-rzów Wielkopolski 1999, s. 44.

177 CDB, 1, 20, nr 10, s. 183. Zob. Regesten der Markgrafen von Brandenburg aus askanischem Hause, 3, München-Leipzig 1913, nr 740, s. 170. Por. J. Walicki, Przynależność metropolitalna, s. 99; A. Weiss, Organizacja diecezji lubuskiej, s. 47; J. Walachowicz, Geneza i ustrój polityczny Nowej Marchii do początków XIV wieku, Warszawa-Poznań, s. 30; E. Rymar, Klucz do ziem pol-skich, s. 94-95.

178 Regesten der Markgrafen von Brandenburg aus askanischem Hause, 3, nr 765, s. 176-177;

J. Walachowicz, Geneza i ustrój, s. 31; J. Strzelczyk, Brandenburgia, s. 65; W. Schich, Lokacje miast margrabiów w Nowej Marchii: początki pod panowaniem Jana I i Ottona III, Nowa Marchia − prowincja zapomniana − wspólne korzenie 3, 2005, s. 106.

179 Zob. Rozdział II, Komandoria w Chwarszczanach.

180 J. Walicki, Przynależność metropolitalna, s. 99-100; G. Labuda, Zajęcie Ziemi Lubuskiej przez margrabiów, s. 321.

181 E. Rymar, Klucz do ziem polskich, s. 95-96.

182 S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemaligen Bisthums Lebus, 1, s. 411; H. Ludat, Bistum Lebus, s. 304; J. Strzelczyk, Brandenburgia, s. 94.

Przez prawie 40 lat arcybiskupi magdeburscy byli najpotężniejszymi panami feudalnymi na ziemi lubuskiej i nominalnymi zwierzchnikami tamtej-szych biskupów. Mieli realny wpływ na funkcjonowanie prezentowanej diecezji i osób, które stały na jej czele. Nie wiadomo jednak, czy podjęli próby wyłączenia Lubusza spod jurysdykcji Gniezna. Przekonującego dowodu w tej sprawie nie stanowi realizacja różnych powinności ordynariuszy lubuskich na rzecz arcybi-skupów, układ w Magdeburgu zawarty 7 marca 1252 r. pomiędzy Wilbrandem a biskupem Wilhelmem, który dotyczył uregulowania kwestii podatkowych i sądowniczych¹⁸³, a nawet żądanie przeniesienia stolicy biskupiej z podległego margrabiom Lubusza do Górzycy, co istotnie nastąpiło w wyniku porozumienia z 21 marca 1276 r.¹⁸⁴ Zwierzchność arcybiskupów magdeburskich nad diecezją lubuską była prawdopodobnie tylko zwierzchnością świecką.

Powiązania biskupstwa lubuskiego z polskim Kościołem, pomimo sytuacji politycznej, nadal były bardzo silne, a prawa metropolitalne Gniezna pozostały nienaruszone. Potwierdza to uczestnictwo biskupów, Wilhelma (1252-1282) i Konrada (1284-1299), w synodach w Łęczycy (1257 r., 1285 r.), Sieradzu (1262 r., 1270 r.) i Wrocławiu (1267 r.) oraz ich stała obecność na dworach książęcych, w szczególności na Śląsku¹⁸⁵. Nanker (1248-1250), poprzednik Wilhelma, również dbał o dobre relacje z archidiecezją gnieźnieńską¹⁸⁶. Warto przy tym pamiętać, że za przynależność diecezji lubuskiej do polskiego Kościoła jej biskupi wielokrotnie musieli płacić wysoką cenę.