szëk s łowów w   zdanim

Szëk słowów – to pòsobica słowów w gwësnym zdanim. Kaszëbsczi jãzëk je fleksyjnym jãzëkã, co parłãczi sã z tim, że ùprocëmnienia mi-dzë słowama są wërôżóné w pierszi rédze przez zjinakòwé kùnôszczi.

W kaszëbiznie szëk nie je sprawą jaż tak dërżéniową dlô pòprawnégò rozmieniô zdaniô, je òn przëmiérzno swòbódny, chòc nié czësto dowól-ny. Pòrządk słowów je zanôleżny òd tegò, na co w zdanim chcemë dac òsoblëwi bôczënk, òd kòntekstu wëznaczonégò przez pòprzédné zdanié, òd ritmicznégò rësznika. Òglowô regla je takô, że w bezpòstrzédnym sąsedztwie miałobë sã nachadac słowò òkresliwającé i òkresliwóné. Òd-stąpienié òd tegò prawidła mòże sã zdarzëc, le tedë mómë do ùczin-kù z inwersją, tak nazéwónym przestawnym szëkã. Wjimné problemë szëkù słowów tikającé sã kònkretnëch partów zdaniô w kaszëbiznie są przedstawioné niżi:

a) W kaszëbsczim jãzëkù colemało karno subiektu wëstąpiwô przed kar-nã predikatu: Dzéń béł kòmùdny i nieùbëtny przez wiater. Szëk ten mòże równak ùkładac sã òpaczno, przede wszëtczim w célu pòd- sztrëchniãcô predikatu.

b) Znankòwnikòwi przëdôwk nôczãscy wëstąpiwô w kaszëbiznie przed jistnikã, np. głãbòczi las, chòc nôtërny je téż szëk drëgòstronowi, gdze jistnik je dóny wprzódk znankòwnikòwégò przëdôwkù, np. cerpienié ùrzasné. Jistnikòwi przëdôwk, genetiwòwi przëdôwk i  przëmionowi przëdôwk nachôdają sã w zdanim pò słowie òkresliwónym, np. technik elektronik, bùdelka wina, stréflë z wełnë; dlô sztélistnëch célów pòsobica ta mòże bëc zjinaczonô. Klasyfikùjący przëdôwk, wëstąpiwający w ter-minach, je ùmôlowóny z reglë pò òkresliwónym jistnikù, np. gòril górsczi.

c) Dofùlowanié colemało nachôdô sã kòl słowa, jaczé òno òkresliwô:

Cëzy paróbk trzëmôł bat i latarniã. Jeżlë subiekt i dofùlowanié mają taką samą fòrmã, tj. jeżlë nominatiw je równy akùzatiwòwi, tej subiekt mùszi wëstąpic przed dofùlowanim, np. Dzecë spiéwają piesnie, a nié:

Piesnie spiéwają dzecë.

d) Òkòlnik wësłowiony przëczasnikã nôczãscy nachôdô sã przed czas-nikã, np. Jô to bëlno rozmiôł. Za to òkòlnik wërażony przëmionowim zamionã mòże wëstąpic przed czasnikã abò pò czasnikù, np. Parobcë weszlë do stodołë. Za jezorã i lasã stojała chëcz (Breza, Treder 1981, 174-180).

Wëjasnienié skrócënkù:

ajk – Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich, oprac. przez Za-kład Słowianoznawstwa PAN, pod kierunkiem H. Popowskiej-Taborskiej.

Bibliografiô:

Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich (1964-1978), opra-cowany przez zespół Zakładu Słowianoznawstwa PAN, pod kierunkiem Z. Stiebera, od VII zeszytu pod kierunkiem H. Popowskiej-Taborskiej, z. I-XV, Wrocław.

Bąk P. (2010), Gramatyka języka polskiego. Zarys popularny, Warszawa.

Breza E. (2001), Kaszubszczyzna. Kaszëbizna, seria „Najnowsze dzieje języ-ków słowiańskich”, Opole.

Breza E., Treder J. (1981), Gramatyka kaszubska. Zarys popularny, Gdańsk.

Breza E., Treder J., red. (1975), Zasady pisowni kaszubskiej, Gdańsk.

Ceynowa F. (1879), Zarés do Grammatikj Kaŝébsko-Słovjinskè Mòvé, Po-znań.

Ceynowa F. (1998), Kurze Betrachtungen über die kaßubische Sprache, als Entwurf zur Grammatik, eingeleitet und kommentiert von A. Duličenko &

Lehfeldt, Göttingen 1998.

F. Ceynowa F. (2001), Móje spóstrzeżenjo prze przezeranju wuvog Is-maela Sreznjevskjeho nad móvą kaszebską, [w:] F. Ceynowa, Uwagi o kaszubszczyźnie, oprac. J. Treder, Mały zbiór wyrazów kaszubskich, oprac.

H. Popowska-Taborska, Wejherowo – Rumia – Pelplin, s. 61-130.

Grammatik, eingeleitet und kommentiert von A. Duličenko & Lehfeldt, Göttingen, 1998.

Ceynowa F. (2001), Móje spóstrzeżenjo prze przezeranju wuvog Ismaela Srez-njevskjeho nad móvą kaszebską, [w:] F. Ceynowa, Uwagi o kaszubszczyźnie, oprac. J. Treder, Mały zbiór wyrazów kaszubskich, oprac. H. Popowska-Ta-borska, Wejherowo – Rumia – Pelplin, s. 61-130.

Długosz-Kurczabowa K., Dubisz S. (1999), Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa.

Gołąbek E. (2012-2013), Słownik polsko-kaszubski, t. I, II, III, Gdańsk.

Gòłąbk E. (1997), Wskôzë kaszëbsczégò pisënkù, Gduńsk.

Gòłąbk E. (2005), Kaszëbsczi słowôrz normatiwny, Gdańsk.

Grzegorczykowa R., Laskowski R., Wróbel H., red. (1999), Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. Warszawa.

Karlík P., Nekula M., Rusínová Z., red. (2003), Příruční mluvnice češtiny, Praha.

Klemensiewicz Z., Lehr-Spławiński T., Urbańczyk S. (1964), Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa.

Kuryłowicz J. (1960), Uwagi o akcencie kaszubskim, „Slavia Occidentalis”

XX/2, s. 71-77.

Labuda A. (1978, rps), Podręczna gramatyka kaszubska, MPiMKP, rps:

R-4784.

Lorentz F. (1927-1937), Gramatyka pomorska t. I-III, wyd. I, Poznań.

Majkowski A. (1937, rps), Gramatyka kaszubska, MPiMKP, rps: R 696.

Majkowski A. (1960, mps), Gramatyka kaszubska, przëgòtowôł F. Marszał-kowski, MPiMKP, rps: R-697.

Makurat H. (2014), Interferencjowé przejinaczi w gôdce bilingwalny spòlëznë Kaszub, Gdańsk.

Makurat H. (2014a), Sufiks -izna / -ëzna i jego funkcje w kaszubszczyźnie, [w:] Słowotwórstwo dawne i współczesne: materiały szóstej konferencji języ-koznawczej poświęconej pamięci profesora Bogusława Krei, red. E. Rogow-ska-Cybulska, E. Badyda, Gdańsk, s. 191-198.

Makurat H. (2015), Cësk słowarza Jana Trepczika na sztôłtowanié sã terôczasny kaszëbskòjãzëczny lingwisticzny terminologii, „Acta Cassubiana”, t. XVII, s. 143-151.

Papierz M. (1944), Krótka gramatyka języka słowackiego, Warszawa.

Paždjerski D. V., Chacia E. (2014), Zarys fonetyki języka serbskiego. Szkic historyczny, dialekty, akcenty, Gdańsk.

PopowsTaborska H. (1961), Centralne zagadnienie wokalizmu ka-szubskiego. Kaszubska zmiana ę ≥ i oraz ĭ, ў, ŭ ≥ ә, Wrocław.

Smoczyński P. (1958), W sprawie zmian k’ – g’ na Kaszubach i w zachodnich dialektach północno-polskich, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” III, s. 61-79.

Sreznevskij I. I. (1997), Zamečanija o narečii kašebskom, publikacija, vstu-pitelьnaja i primečanija A. D. Duličenko (Estonija), Izvestija AN, Serija Li-teratury i jazyka, tom 56, nr 1, s. 52-60.

Stieber Z. (1972), O zmianach typu dzban ≥ zban i zwon ≥ dzwon w języku

Sychta B. (1965-1976), Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t.

I- VII, Wrocław.

Ściebora A. (1973), Wymowa samogłosek nosowych w gwarach kaszubskich, Wrocław.

Topolińska Z. (1963), Kaszubska dyftongizacja *ŏ i jej znaczenie dla rozwoju wokalizmu kaszubskiego, „Slavia Occidentalis”, t. 23, s. 211-232.

Tréder J. (2014), Spòdlowô wiédzô ò kaszëbiznie, Gduńsk.

Treder J., red. (2006), Język kaszubski. Poradnik encyklopedyczny, Gdańsk.

Trepczyk J. (1994), Słownik polsko-kaszubski, naukowo opracował i anek-sem opatrzył J. Treder, t. I i II, Gdańsk.

Wiśniewski M. (2001), Zarys fonetyki i fonologii współczesnego języka pol-skiego, Toruń.

Wrocławska E. (1974), Kaszubskie czasowniki hipokorystyczne, „Studia z Fi-lologii Polskiej i Słowiańskiej” XIV, s 121-125.