NORY I GNIAZDA KRÊGOWCÓW
SZCZ¥TKI DINOZAURÓW
W So³tykowie zosta³y znalezione tylko trzy elemeny kostne, przypuszczalnie pochodz¹ce od niewielkiego dino-zaura drapie¿nego. Bardzo liczne œlady teropodów wystê-puj¹ce w tej lokalizacji sugeruj¹ w³aœnie takie pochodzenie tych koœci. Pierwszy znaleziony w tej lokalizacji element kostny to niekompletny krêg ogonowy, z zachowan¹ tylko czêœciowo parti¹ ponad trzonem krêgu. Drugi element to proksymalny fragment koœci kulszowej (ischium) z zacho-wanymi powierzchniami artykulacji i fragmentem krawêdzi panewki stawu biodrowego (acetabulum). Oba okazy zo-sta³y znalezione w tym samym miejscu w starym wykopie w dolnej czêœci ods³oniêcia. Cechy widoczne na tych ele-mentach sugeruj¹, ¿e s¹ to koœci przedstawiciela Saurischia i najprawdopodobniej dinozaura drapie¿nego z grupy cerato-zaurów (vide opisy w Weishampel i in., 2004). W So³tyko-wie zosta³ równie¿ znaleziony izolowany z¹b drapie¿nika i fragmenty koœci d³ugich.
PODSUMOWANIE
Bardzo du¿e zró¿nicowanie oraz iloœæ (miejscami s¹ to liczne nagromadzenia) szcz¹tków roœlinnych (mikroflora i makroflora) oraz skamienia³oœci œladowych (œlady bezkrê-gowców oraz krêbezkrê-gowców) w So³tykowie wskazuj¹ na doœæ
z³o¿ony, bogaty oraz przestrzennie urozmaicony (zmienny) ekosystem równi aluwialnej z okresu wczesnojurajskiego (hetang) na terenie obecnych Gór Œwiêtokrzyskich. W eko-systemie tym na szczycie piramidy troficznej sta³y
dinozau-ry, pod ich nogami biega³y wczesne ssaki i mniejsze gady.
W So³tykowie na równi aluwialnej rozwija³y siê wilgotne lub podtopione obszary (poroœniête roœlinami paprotnikowy-mi), do których woda by³a dostarczna przez koryta o warko-czowym uk³adzie przestrzennym (niekiedy koryta te wyka-zywa³y boczn¹ migracjê typow¹ dla koryt rzek mean-druj¹cych) oraz wy¿szymi obszarami suchszymi poroœniêty-mi roœlinaporoœniêty-mi kseromorficznyporoœniêty-mi, lasem szpilkowym, zapew-ne zdominowanym przez gatuzapew-nek Hirmeriella muensteri (Schrenk) Jung. Prawdopodobnie zbiorniki wodne i rzeki za-silane by³y okresowo w trakcie pory wilgotnej. Wówczas rozwija³y siê bujnie roœliny wilgociolubne, których liczne szcz¹tki wystêpuj¹ w kilku poziomach sedymentacyjnych w So³tykowie.
W œrodowiskach niskiej, podtopionej, pokrytej jeziora-mi, zbiornikami efemerycznymi i mokrad³ami (bagnami) doliny rzecznej dominowa³y gleby glejowe (typu gleysol), w wy¿szych partiach doliny lub na obszarach wyniesio-nych, lepiej drenowawyniesio-nych, przewa¿a³y paleogleby zbli¿one do wspó³czesnych gleb bielicowych (typu podzol). Œrodowi-ska wodne (zbiorniki jeziorne, efemeryczne rozlewiŒrodowi-ska, rze-ki) charakteryzowa³o zró¿nicowane natlenienie. Dobrze na-tlenione by³y osady koryt rzecznych i przybrze¿nych partii jezior z równi zalewowej, gdzie zaobserwowano du¿e nagro-madzenia skamienia³oœci œladowych (zró¿nicowanych eto-logicznie œladów zamieszkiwania, spoczynku, poruszania siê i ucieczki g³ównie ma³¿ów ale tak¿e stawonogów – sko-rupiaków, larw owadów) i skamienia³oœci w³aœciwych ma³¿ów (prawdopodobnie trzy gatunki ma³ych i œrednich rozmiarów przedstawicieli Unionidae). Niskim stopniem na-tlenienia charakteryzowa³y siê ciemne, bogate w substancjê wêglist¹ laminowane i³owce i mu³owce z g³êbszych lub/i stagnuj¹cych partii jezior/bagien równi aluwialnej z bardzo nielicznymi skamienia³oœciami œladowymi (œladami pe³zania pierœcienic i zwierz¹t „robakokszta³tnych”). Liczne i zró¿ni-cowane œlady ma³¿y wystêpuj¹cych w osadach piaszczys-tych wskazuj¹ na czêste gwa³towne pogrzebania piaszczys-tych zwierz¹t, zwi¹zane z powodziami lub s¹ dowodem ich spe-cyficznej biologii (tzn. œrodowiska ¿ycia i behawioru – ak-tywnoœci w osadzie). Ichnofacje, wodna (jeziorna) i wilgot-na (podtopionej równi aluwialnej ze zbiornikami efemerycz-nymi) s¹ reprezentowane przez typowe skamienia³oœci œla-dowe z ichnofacji Mermia i Scoyenia. W ichnofacjach tych wystêpuj¹ liczne œlady skorupiaków wy¿szych (nory i œlady odnó¿y), a wœród skamienia³oœci w³aœciwych oprócz licz-nych miejscami skamienia³oœci ma³¿y wystêpuj¹ koncho-straki Euestheria sp., cf. Bulbilimnadia kilianorum Kozur, Weems et Lucas 2010, ma³¿oraczki Darwinula sp. oraz spora-dycznie ³uski ryb. Obecnoœæ stosunkowo licznych
skamienia-³oœci ma³¿y (najprawdopodobniej z rodziny Unionidae) i ich licznych œladów aktywnoœci ¿yciowej (skamienia³oœci œla-dowych) sugeruje, ¿e wczesnojurajskie rzeki i jeziora z So³tykowa by³y optymalnym œrodowiskiem dla bytowania i rozwoju tych miêczaków. Liczne znalezione
skamienia-³oœci œladowe bezkrêgowców wskazuj¹ na z³o¿one i bogate wodne zespo³y faunistyczne, których przedstawiciele nie
za-chowali siê w formie skamienia³oœci w³aœciwych. Na obsza-rach wy¿szych, lepiej drenowanych (np. wa³y brzegowe, su-che partie glifów krewasowych) wystêpuj¹ struktury wyko-nane przez owady – tunele, norki, gniazda, dr¹¿enia w drew-nie i na ³odygach (ichnofacja Coprinisphaera) lub rówdrew-nie¿
skorupiaki. Owady, bior¹c pod uwagê liczne œlady ich akyw-noœci biologicznej (œlady ¿erowania, poruszania siê i gniaz-dowania), stanowi³y istotny element wczesnojurajskiego eko-systemu So³tykowa. Potwierdzaj¹ to pochodz¹ce z tej lokali-zacji znaleziska niektórych grup owadów, a mianowicie szcz¹tki pluskwiaków, karaczanów i chrz¹szczy. Liczne rów-nie¿ w œrodowisku so³tykowskim mog³y byæ s³odkowodne skorupiaki.
Obszar doliny rzecznej w So³tykowie stanowi³ doskona³e miejsce do bytowania ró¿nych grup dinozaurów i innych wczesnojurajskich zwierz¹t (gadów ssakokszta³tnych, prassa-ków, krokodylomorfów, pterozaurów i lepidozaurów). By³ to teren, na którym poszukiwa³y pokarmu (roœlino¿ercy i dra-pie¿nicy), zdobywa³y wodê oraz prawdopodobnie siê roz-mna¿a³y (gniazdowa³y). Zró¿nicowany zespó³ œladów krê-gowców (g³ównie dinozaurów i równie¿ innych archo-zaurów) (fig. 22) wskazuje na rozbudowan¹ piramidê pokar-mow¹, z obecnoœci¹ zarówno form wyspecjalizowanych w objadaniu niskopiennej roœlinnoœci (nale¿a³y tu obok
ma-³ych dinozaurów ptasiomiednicznych tak¿e m³odociane za-uropody), jak i doros³ych zauropodów wyspecjalizowanych zapewne w objadaniu roœlin wysokopiennych. W So³tyko-wie zachowa³y siê szlaki tropów zauropodów (Parabronto-podus isp.), bêd¹ce zapisem grupowego (byæ mo¿e stadne-go) trybu ¿ycia tych zwierz¹t. Co ciekawe, towarzysz¹ im znacznie mniej liczne tropy prozauropodów. W s¹siedztwie tropów du¿ych zauropodomorfów wystêpuj¹ œlady ma³ych przedstawicieli tej grupy, a tak¿e tropy pozostawione przez drapie¿ne dinozaury. Interesuj¹ce jest to, ¿e tropy teropo-dów (dinozaurów drapie¿nych) bardzo czêsto s¹ znajdowane w tej lokalizacji, wskazuje to prawdopodobnie na znaczn¹ aktywnoœæ tych zwierz¹t w œrodowisku lub stadny tryb ¿y-cia. Najczêœciej spotykane œlady z ichnorodzaju Kayentapus, zosta³y pozostawione prawdopodobnie przez œrednich roz-miarów dilofozaury. Pionierskie odkrycia dotycz¹ce umie-jêtnoœci p³ywania dinozaurów wi¹¿¹ siê najprawdopodob-niej w³aœnie z dilofozaurami, które mog³y byæ rybo¿erne.
Ofiarami tych drapie¿ników mog³y byæ równie¿ wszelkie mniejsze od nich zwierzêta – dinozaury ptasiomiedniczne, m³odociane zauropody i inne krêgowce (ryby, lepidozaury, krokodylomorfy czy gady ssakokszta³tne). Na szczycie pira-midy pokarmowej ekosystemu So³tykowa sta³y gigantyczne teropody – prawdopodobnie wczesne tetanury (Tetanurae), twórcy tropów cf. Megalosauripus isp. Du¿e teropody mog³y samotnie polowaæ na doros³e zauropodomorfy, którym do-równywa³y d³ugoœci¹ cia³a. Gady ssakokszta³tne i prassaki ju¿
wtedy by³y zwierzêtami zajmuj¹cymi podrzêdne nisze ekolo-giczne. W stanowisku w So³tykowie znaleziono tak¿e struktu-ry interpretowane jako ich nostruktu-ry. Byæ mo¿e by³y to ju¿ zwie-rzêta o wy³¹cznie nocnym trybie ¿ycia, unikaj¹ce sprawnych
³owców ma³ych i œrednich rozmiarów celofyzoidów.
Podziêkowania. Za pomoc w pracach terenowych dziê-kujê nastêpuj¹cym osobom: Katarzynie Zarembie, Zbignie-wowi Reminowi, Maciejowi Ma³kiewiczowi, Wojtkowi Lewenstamowi, Dariuszowi NiedŸwiedzkiemu. Bardzo cen-ne uwagi z zakresu paleoichnologii i aspektów geologicz-nych otrzyma³em od dr. Gerarda Gierliñskiego i prof. Grze-gorza Pieñkowskiego z Pañstwowego Instytutu Geologicz-nego – Pañstwowego Instytutu Badawczego w Warszawie.
Jurajski ekosystem z So³tykowa by³ tematem mojej pracy magisterskiej, dyskusje na ten temat prowadzi³em z prof.
Stefanem Radzikowskim z Wydzia³u Biologii Uniwersytetu Warszawskiego, prof. Jerzym Dzikiem z Instytutu Paleobio-logii Polskiej Akademii Nauk oraz Wydzia³u BioPaleobio-logii
Uni-wersytetu Warszawaskiego, dr Tomaszem Sulejem z Insty-tutu Paleobiologii Polskiej Akademii Nauk. Prace terenowe w So³tykowie wykona³em dziêki stypendium Komitetu Inte-gracji Unii Europejskiej, które mia³em przyjemnoœæ zdobyæ w roku 2000 w Konkursie Prac M³odych Naukowców Unii Eu-ropejskiej w Amsterdamie oraz funduszom ze œrodków gran-towych przyznanych przez Ministerstwo Nauki nr N525 032 32/3063. Podziêkowania za owocne dyskusje kierujê równie¿
do Tadeusza Ptaszyñskiego z Warszawy. Interesuj¹ce dysku-sje na temat ekosystemu z So³tykowa odby³em z prof. Steve-nem Hesselbo z Uniwersytetu w Oxfordzie w trakcie Miêdzy-narodowego Kongresu Systemu Jurajskiego, Kraków 2006.
LITERATURA
ACHILLES H., 1981 — Die rätische und liassische Mikroflora Frankes. Palaeontographica B, 179: 186.
ARNDORFF L., 1993 — Lateral relations of deltaic palaeosols from the Lower Jurassic Rønne Formation on the island of Born-holm, Denmark. Palaeogeogr., Palaeoclimat., Palaeoecol.,100:
235–250.
ASLAN A., AUTIN W.J., 1999 — Evolution of the Holocene Mis-sissippi River floodplain, Ferriday, Louisiana: insights on the origin of fine-grained floodplains. Jour. Sediment. Res., 69:
800–815.
AVANZINI M., FRISIA S., VAN DEN DRIESSCHE K., KEPPENS E., 1997 — A dinosaur tracksite in the an Early Lias-sic tidal flat in northern Italy: paleoenvironmental reconstruc-tion from sedimentology and geochemistry. Palaios, 12:
538–551.
BARBACKA M., ZIAJA J., WCIS£O-LURANIEC E., 2006 — The Lower Jurassic flora from Odrow¹¿ – state of investigations.
Vol. Jurassica, 6: 229.
BARBACKA M., ZIAJA J., WCIS£O-LURANIEC E., 2007 — Hirmeriella muensteri (Schenk) Jung from Odrow¹¿ (Poland), with female and male cones, and in situ Classopollis pollen gra-ins. Acta. Palaeobot., 47: 339–357.
BARBACKA M., ZIAJA J., WCIS£O-LURANIEC E., 2010 — Taxonomy and palaeoecology of the Early Jurassic macroflora from Odrow¹¿, central Poland. Acta. Geol. Pol., 60: 373–392.
BARRÓN E., GÓMEZ J.J., GOY A., PIEREN A.P., 2006 — The Triassic–Jurassic boundary in Asturias (northern Spain): Paly-nological characterisation and facies. Rev. Palaeobot. Palynol., 138: 187–208.
BONIS N. R., KÜRSCHNER W.M., KRYSTYN L., 2009 — A de-tailed palynological study of the Triassic–Jurassic transition in key sections of the Eiberg Basin (Northern Calcareous Alps, Austria). Rev. Palaeobot. Palynol., 156: 376–400.
BRAÑSKI P., 2002 — Wp³yw tektoniki lokalnej na rozwój sedy-mentacji najni¿szej jury w regionie œwiêtokrzyskim. Pos. Nauk.
Pañstw. Inst. Geol., 58: 11–12.
BRAÑSKI P., 2006 — Lower Hettangian in the Holy Cross Mounta-ins region – an example of tectonically-controlled sedimenta-tion in the epicontinental basin of Poland. Vol. Jurassica, 4:
80–81.
BROMLEY R. G., 1996 — Trace fossils. Chapmann and Hall, London.
BROMLEY R.G., ASGAARD U., 1991 — Ichnofacies: a mixture of taphofacies and biofacies. Lethaia, 24: 153–163.
CANNON W.A., 1911 — The root habits of desert plants. The Carne-gie Institution of Washington, Washington.
CASAMIQUELA R.M., 1964 — Estudios Icnológicos. Problemas y métodos de la Icnologica con aplicación al. Estudio de pisadas mesozoicas (Reptilia, Mammalia) de la Patagonia. Buenos Aires, Colegio Industrial Pio IX, 1964: 1–229.
Fig. 22. Ichnofauna dinozaurów z osadów dolnojurajskich z So³tykowa, Góry Œwiêtokrzyskie Twórcy œladów: A – wczesne dinozaury ptasiomiedniczne; B – dinozaury z grupy prozauropodów; C – wczesny zauropod lub zauropodomorf;
D – ma³e dinozaury drapie¿ne; E – dinozaur drapie¿ny podobny do dilofozaura; F– du¿e dinozaury drapie¿ne; G – olbrzymi dinozaur drapie¿ny;
TL – d³ugoœæ œladu
Dinosaur ichnofauna of the Lower Jurassic deposits of So³tyków, Holy Cross Mountains
Trackmakers: A – early ornithischian dinosaurs; B – “Prosauropod” dinosaur; C – Sauropodomorph or basal sauropod; D – small Theropods;
E – dilophosaur-like theropod; F – large theropods; G – gigantic theropod; abbreviation: TL – track length
CHAMBERLAIN C.K., 1975 — Recent lebensspuren in nonmarine aquatic environments. W: The Study of Trace Fossils (red.
R.W. Frey): 431–458. Springer, New York.
CHANDLER M.A., RIND D., RUEDY R., 1992 — Pangaean cli-mate during the Early Jurassic: GCM simulations and the sedi-mentary record of paleoclimate. Geol. Soc. Am. Bull., 104:
543–559.
CLARK N.D.L., BOOTH P., BOOTH C., ROSS D.A., 2004 — Di-nosaur footprints from the Duntulum Formation (Bathonian, Jurassic) of the Isle of Skye. Scottish Jour. Geol., 40: 13–21.
CRIMES T.P., 1970 — The significance of trace fossils in sedimento-logy, stratigraphy and palaeoecology with examples from Lower Palaeozoic strata. W: Trace Fossils (red. T.P.I. Crimes, J.C. Har-per (red.), , Geol. Jour. Sp. Issue., 3: 106–126.
DAY J.J., NORMAN D.B, GALE A.S., UPCHURCH P., POWELL H.P., 2004 — A Middle Jurassic dinosaur trackway site from Oxfordshire, UK. Palaeontol., 47: 319–348.
DYBOVA-JACHOWICZ S., SADOWSKA A., 2003 — Palinolo-gia. Wyd. Inst. Bot. im. W. Szafera, PAN, Kraków.
FARLOW J.O., 1992 — Sauropod tracks and trackmakers: integra-ting the ichnological and skeletal records. Zubia, 10: 89–138.
FARRELL K.M., 2001 — Geomorphology, facies architecture, and high-resolution, non-marine sequence stratigraphy in avulsion deposits, Cumberland Marshes, Saskatchewan. Sedim. Geol., 139: 93–150.
FIJA£KOWSKA-MADER A., 1998 — Palynostratigraphy, palaeo-ecology and palaeoclimatology of the Triassic in South-Eastern Poland. Zentralblat fur Geologie und Paläontologie, 7/8:
601–627.
FRANK P.W., 1988 — Conchostraca. Palaeogeogr., Palaeoclima-tol., Palaeoecol., 62: 399–403.
GIERLIÑSKI G., 1991 — New dinosaur ichnotaxa from the Early Jurassic of the Holy Cross Mountains, Poland. Palaeogeogr., Palaeoclimatol., Palaeoecol., 85: 137–148.
GIERLIÑSKI G., 1994 — Early Jurassic theropod tracks with the metatarsal impressions. Prz. Geol., 42, 4: 280–284.
GIERLIÑSKI G., SAWICKI G., 1998 — New sauropod tracks from the Lower Jurassic of Poland. Geol. Quart., 42, 4: 477–484.
GIERLIÑSKI G., PIEÑKOWSKI G., 1999 — Dinosaur track as-semblages from the Hettangian of Poland. Geol. Quart., 43, 3:
329–346.
GIERLIÑSKI G., NIEDWIEDZKI G., 2002 — Enigmatic dino-saur footprints from the Lower Jurassic of Poland. Geol. Quart., 46, 4: 467–472.
GIERLIÑSKI G., NIEDWIEDZKI G., PIEÑKOWSKI G. 2001 — Gigantic footprint of theropod dinosaur in the Early Jurassic of Poland. Acta Palaeont. Pol., 46: 441–446.
GIERLIÑSKI G., PIEÑKOWSKI G., NIEDWIEDZKI G., 2004
— Tetrapod track assemblage in the Hettangian of So³tyków, Poland, and its paleoenvironmental background. Ichnos, 11:
195–213.
GIERLIÑSKI G., NIEDWIEDZKI G., PIEÑKOWSKI G., 2005
— Early Hettangian vertebrate ichnoassemlage from Poland.
The Triassic/Jurassic Terrestrial Transition. Abstract vol.: 3–4.
St. George, Utah, March 14–16, 2005.
GLAESSNER M. F., 1957 — Paleozoic arthropod trails from Au-stralia. Palaeontol., 31: 103–109.
GOLDRING R., SEILACHER A., 1971 — Limulid undertracks and their sedimentological implications. Neues Janrbuch für Geolo-gie und PaläontoloGeolo-gie, Abhandlugen, 137: 422–442.
GOLDRING R., POLLARD J. E., RADLEY J.D., 2005 — Trace fos-sils and pseudofosfos-sils from the Wealden strata non-marine Lower Cretaceous) of southern England. Cretaceous Res., 26: 665–685.
GOLONKA J., 2004 — Platetectonic evo lu tion of the south ern mar gin of Kurasia in the Mesozoic and Cenozoic. Tectonophysics, 381: 235–273.
GOLONKA J., EDRICH M.E., FORD D.W., PAUKEN R.J., BO-CHAROVA N.Y., SCOTESE C.R., 1996 — Jurassic paleoge-ographic maps of the world. W: The Continental Jurassic (red. M.
Morales). Bull. Mus. Northern Arizona, 60: 1–5.
GÖTZ A.E, RUCKWIED K., PÁLFY J., HAAS J., 2009 — Palyno-logical evidence of synchronous changes within the terrestrial and marine realm at the Triassic/Jurassic boundary (Csövár sec-tion, Hungary). Review of Palaeobotany and Palynology, doi:
10.1016/j.revpalbo.2009.04.002
HALLAM A., 1985 — A review of Mesozoic climates. Jour. Geol.
Soc., London, 142: 433–445.
HASIOTIS S.T., 2004 — Reconnaissance of Upper Jurassic Morri-son Formation ichnofossils, Rocky Mountain Region, USA: pa-leoenvironmental, stratigraphic, and paleoclimatic significance of terrestrial and freshwater ichnocoenoses. Sedim. Geol., 167:
177–268.
HASIOTIS S.T., BOWN T.M., 1992 — Invertebrate ichnofossils:
The backbone of continental ichnology. W: Trace fossils (red.
C.G. Maples i R.R. West). Paleontol. Soc. Short Course, 5:
64–104.
HASIOTIS S.T., DEMKO T.M., 1996 — Terrestrial and Freshwater Trace Fossils, Upper Jurassic Morrison Formation, Colorado Plateau. W: The Continental Jurassic (red. M. Morales). Bull.
Mus. Northern Arizona , 60: 355–370.
HESSELBO S.P., MCROBERTS C.A., PÁLFY J., 2007 — Triassi-c-Jurassic boundary events: Problems, progress, possibilities.
Palaeogeogr., Palaeoclimatol., Palaeoecol., 244: 1–10.
HUBBARD R.N.B.L., BOUTLER M.C., 2000 — Phytogeography and Palaeoecology in Western Europe and Eastern Greenland Near the Triassic-Jurassic Boundary. Palaios, 15: 120–131.
ICHAS-ZIAJA J., 1987 — Plants of the Lower Jurassic conifer fo-rest from Odrow¹¿ and their fructifications: Part III Dispersed spores and pollen grains. Abstract of the General Lectures, Symposium Papers and Posters, 14 International Botanical Congress, Berlin: 402.
KARASZEWSKI W., 1960 — Nowy podzia³ liasu œwiêtokrzyskie-go. Kwart. Geol., 4: 899–921.
KARASZEWSKI W., 1962 — Stratygrafia liasu w pó³nocnym
obrze-¿eniu Gór Œwiêtokrzyskich. Pr. Inst. Geol., 30: 333–416.
KARASZEWSKI W., KOPIK J., 1970 — Lower Jurassic. W: The Stratigraphy of the Mesozoic in the margin of the Góry Œwiêto-krzyskie. Pr. Inst. Geol., 56: 65–98.
KIM J. Y., KIM K.-S., Pickerill R.K., 2002 — Cretaceous nonmari-ne trace fossils from the Hasandong and Jinju Formations of the Namhae Area, Kyongsangnamdo, Southeast Korea. Ichnos, 9:
41–60.
KRAJEWSKI R., 1958 — Przegl¹d wyników zdjêcia geologicznego na arkuszach Koñskie i Przysucha w granicach wystêpowania utworów triasu i liasu. Biul. Inst. Geol., 126: 111–142.
KOZUR H., WEEMS R.E., 2005 — Conchostracan evidence for a late Rhaetian to early Hettangian age for the CAMP volcanic event in the Newark Supergroup, and Sevatian (late Norian) age for the immediately underlying beds. Hallesches Jahrbuch Geowissenschaften, 27: 21–51.
LEONARDI G., 1994 — Annotated atlas of South America tetrapod footprints (Devonian to Holocene). Brasilia: Companhia de Pe-squisa de Recursos Minerais.
LEWANDOWSKI K., STAÑCZYKOWSKA A., 1975 — The occurrence and role of bivalves of the family Unionoidea in Miko³ajskie Lake. Ekologia Polska, 23: 317–334.
LINDSTRÖM S., ERLSTRÖM M., 2006 — The Late Rhaetian trans-gression in southern Sweden: regional (and global) recognition and relation to the Triassic-Jurassic boundary. Palaeogeogr., Pa-laeoclimat., Palaeoecol.,241: 339–372.
LOCKLEY M.G., HUNT A.P., 1995 — Dinosaur Tracks and Other Fossil Footprints of the Western United States. Columbia Univ.
Press, New York.
LOCKLEY M.G., MEYER C.A., 2000 — Dinosaur Tracks and Other Fossil Footprints of Europe. Columbia Univ. Press, New York.
LOCKLEY M.G., FARLOW J.O., MEYER CH.A., 1994 — Bron-topodus and ParabronBron-topodus ichnogen. nov. and the signifi-cance of wide- and narrow- gauge sauropod trackways.
W: Aspect of Sauropod Paleobiology (red. M.G. Lockley i in.).
Gaia,10: 135–145.
LOCKLEY M.G., MEYER CH A., DOS SANTOS V.F., 1996 — Megalosauripus, Megalosauropus and the concept of megalo-saur footprints. W: The Continental Jurassic (red. Morales M.). Bull. Mus. Northern Arizona,60: 113–118.
LOCKLEY M.G., MEYER CH.A., DOS SANTOS V.F., 1998 — Megalosauripus and the problematic concept of megalosaur fo-otprints. W: Aspects of Theropod Paleobiology (red. B.P. Pére-z-Moreno). Gaia,15: 313–337.
LOCKLEY M.G., LUCAS S.G., HUNT A.P., GASTON R., 2004 — Ichnofaunas from the Triassic-Jurassic boundary sequences of the Gateway area, western Colorado: implications for faunal composition and correlations with other areas. Ichnos, 11:
89–102.
LUCAS S.G., 2004 — Triassic tetrapod footprint biostratigraphy and biochronology. Abertiana,28: 75–83.
LUCAS S.G., TANNER L.H., HECKERT A.B., 2005a — Tetrapod biostratigraphy and biochronology across the Triassic-Jurassic boundary in northeastern Arizona. W: Vertebrate Paleontology in Arizona (red. A.B Heckert, S.G. Lucas). Bull. New Mexico Mus.
Natural History Sc.,29: 84–94.
LUCAS S.G., GIERLIÑSKI G., HAUBOLD H., HECKERT A., HUNT A., KLEIN H., LOCKLEY M., TANNER L., THUL-BORN T., ZEIGLER K., 2005b — Triassic records of the dino-saur footprint ichnogenus Eubrontes. Paper No. 57-1, Salt Lake City Annual Meeting (October 16–19, 2005), Geol. Soc. Am., Abstract with program,37, 7: 132.
LUND J.J., 1977 — Rhaetic to Lower Liassic palynology of the on-shore south-eastern North Sea Basin. Danmark Geol. Under-sog,109: 1–129.
MARCINKIEWICZ T., 1957 — Liasowe megaspory z Praszki, Za-wiercia i Gór Œwiêtokrzyskich. Kwart. Geol.,1, 2: 299–302.
MARCINKIEWICZ T., OR£OWSKA T., ROGALSKA M., 1960
— Wiek warst helenowskich górnych (lias) w przekroju geolo-gicznym Gorzów Œl¹ski-Praszka w œwietle badañ mega- i mi-krosporowych. Kwart. Geol.,4: 386–398.
MARYNOWSKI L., SIMONEIT B.R.T., 2009 — Widespread Late Triassic to Early Jurassic wildfire records from Poland: eviden-ce from charcoal and pyrolytic polycyclic aromatic hydrocar-bons. Palaios,24: 785–798.
MCELWAIN J.C., BEERLING D.J., WOODWARD F.I., 1999 — Fossil plants and global warming at the Triassic–Jurassic boun-dary. Science,285: 1386–1390.
MIALL A.D., 1996 — The Geology of Fluvial Deposits: Sedimenta-ry Facies, Basin Analysis, and Petroleum Geology. Springer, Berlin–New York.
MILÁN J., BROMLEY R.G., 2006 — True tracks, undertracks and eroded tracks, experimental work with tetrapod tracks in labola-tory and field. Palaeogeogr., Palaeoclimatol., Palaeoecol., 231: 253–264.
MILLER M.F., HASIOTIS S.T., BABCOCK L.E., ISBELL J.L., COLLINSON J.W., 2001 — Tetrapod and large burrows of un-certain origin in Triassic high paleolatitude floodplain deposits, Antarctica. Palaios,16: 218–232.
MORALES M., BULKLEY S., 1996 — Paleoichnological evidence for a theropod dinosaur larger than Dilophosaurus in the Lower Jurassic of Kayenta Formation. W: The Continental Jurassic (red. M. Morales). Bull. Mus. Northern Arizona,60: 143–145.
MORBEY S.J. 1975 — The palynostratigraphy of the Rhaetian sta-ge, Upper Triassic in the Kendelbachgraben, Austria. Palaeon-tographica B,152: 1–75.
NIEDWIEDZKI G., 2000 — New finds of Hettangian dinosaur tracks from the northern slope of the Holy Cross Mountains. Eu-ropean Union Contest for Young Scientists, Amsterdam 2000:
1–20 (niepublikowane).
NIEDWIEDZKI G., 2006 — Œlady wielkich teropodów z wcze-snojurajskich osadów Gór Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol.,54, 7:
615–621.
NIEDWIEDZKI G., NIEDWIEDZKI D., 2001 — Tropy dino-zaurów ze œladem œródstopia z wczesnojurajskich osadów. Prz.
Geol.,49, 7: 649–650.
NIEDWIEDZKI G., NIEDWIEDZKI D., 2004 — Nowe znaleziska tropów dinozaurów ze œladem œródstopia z dolnej jury Gór Œwiêto-krzyskich. Prz. Geol.,52, 3: 237–242.
NIEDWIEDZKI G., GIERLIÑSKI G., PIEÑKOWSKI G., 2005
— Gigantic theropod footprints from the Hettangian of Poland.
The Triassic/Jurassic Terrestrial Transition. Abstract vol., St.
George, Utah, March 14–16, 2005: 18–19.
NIEDWIEDZKI G., PIEÑKOWSKI G., DALMAN S. 2006 — Gi-gantic theropod dinosaur tracks in the Lower Jurassic. Vol. Ju-rassica,4: 123–124.
OLSEN P.E., KENT D.V., SUES H.-D., KOEBERL C., HUBER H., MONTANARI A., RAINFORTH E.C., FOWELL S.J., SZAJ-NA M.J., HARTLINE B.W., 2002a – Ascent of dinosaur linked to an iridium anomaly at the Triassic-Jurassic boundary. Scien-ce,296: 1305–1307.
OLSEN P.E., KOEBERL C., HUBER H., MONTANARI A., FO-WELL S.J., ET-TOUHAMI M., KENT D.V., 2002b — Conti-nental Triassic-Jurassic boundary in the central Pangea: recent progress and discussion of an Ir anomaly. Geol. Soc. Am., Sp.
Paper,356: 505–521.
OLSEN P.E., SMITH J.B., McDONALD N.G., l998 — The material of the species of the classic theropod footprint genera Eubron-tes, Anchisauripus and Grallator (Early Jurassic, Hartford and Deerfield basins, Connecticut and Massachusetts, U.S.A.).
Jour. Vertebrate Paleontol.,18: 586–601.
OLSEN P.E., BAIRD D., 1986—– The ichnogenus Atreipus and its significance for Triassic biostratigraphy. W: The Beginning of the Age of Dinosaurs: Faunal Change Across the Triassic-Juras-sic Boundary (red. Padian K): 61–87. Cambridge Univ. Press, Cambridge.
ORBELL G., 1973 — Palynology of the British Rhaeto-Liassic. Bul.
Geol. Surv. Great Britain,44: 1–44.
OSGOOD G. Jr., 1970 — Trace fossils from the Cincinnati area. Pa-laeontographica Am.,41: 1–444.
PIECHOCKI A., 1969 — Obserwacje biologiczne nad ma³¿ami z rodziny Unionoidea w rzece Grabi. Acta. Hydrobiol., 11:
57–67.
PIECHOCKI A., DYDUCH-FALNIOWSKA A., 1993 — Miêczaki (Mollusca). Ma³¿e (Bivalvia). Fauna S³odkowodna Polski, ze-szyt 7A: 1–204. PWN, Warszawa.
PIEÑKOWSKI G., 1980 — Sedymentologia dolnego liasu pó³noc-nego obrze¿enia Gór Œwiêtokrzyskich [praca doktorska]. Arch.
Wydz. Geol. UW., Warszawa.
PIEÑKOWSKI G., 1983 — Œrodowiska sedymentacyjne dolnego liasu pó³nocnego obrze¿enia Gór Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 31, 4: 223–231.
PIEÑKOWSKI G., 1985 — Early Liassic trace fossils assemblages from the Holy Cross Mountains, Poland: their distribution in con-tinental and marginal marine environments. W: Biogenic Struc-tures: their use in interpreting depositional environments (red.
H.A. Curran). Soc. Econ. Paleontologist and Mineralogist, Sp.
Publ.,35: 37–51.
PIEÑKOWSKI G., 1991 — Eustatically-controlled sedimentation in the Hettangian-Sinemurian (Early Liassic) of Poland and Sweden. Sedimentology,38: 503–518.
PIEÑKOWSKI G., 1998 — Dinosaur nesting ground from the Early Jurassic fluvial deposits, Holy Cross Mountains (Poland). Geol.
Quart.,42, 4: 461–476.
PIEÑKOWSKI G., 2004a — The epicontinental Lower Jurassic of Poland. Pol. Geol. Inst. Sp. Papers,12: 1–122.
PIEÑKOWSKI G., 2004 b — So³tyków – unikalny zapis paleoeko-logiczny wczesnojurajskich utworów kontynentalnych. Tomy Jurajskie,2: 1–16.
PIEÑKOWSKI G., GIERLIÑSKI G., 1987 — New finds of dinosaur footprints in Liassic of the Holy Cross Mts. and its palaeoenvi-ronmental background. Prz. Geol.,35, 4: 199–205.
PIEÑKOWSKI G., NIEDWIEDZKI G., 2005 — Pterosaur tracks from the early Kimmeridgian intertidal deposits of Wierzbica, Poland. Geol. Quart.,49, 3: 339–346.
PIEÑKOWSKI G., NIEDWIEDZKI G., 2006 — Invertebrate trace
PIEÑKOWSKI G., NIEDWIEDZKI G., 2006 — Invertebrate trace