SZKOLNICTWO WYŻSZE

Głównym celem refom w oświacie jest polepszenie warunków funkcjono-wania szkół wyższych oraz podniesienie jakości kształcenia.

Reforma szkolnictwa wyższego pozostaje jednym najtrudniejszych zagad-nień. Podstawowe jej kierunki zostały określone przez szereg dokumentów i aktów prawnych. Program „Oświata” („Ukraina XXI wieku”) przewiduje następujące zadania strategiczne dla sfery szkolnictwa wyższego:

– przejście do elastycznego, dynamicznego i etapowego systemu kształ-cenia specjalistów, który stworzy możliwość zaspokojenia potrzeb jednostki w zakresie wykształcenia zgodnego z jej zainteresowaniami i zdolnościami;

– utworzenie sieci szkół wyższych, których profile, formy i terminy nauki w nich, a także źródła finansowania uwzględniałyby interesy studenta, regio-nu, w którym znajduje się dana szkoła wyższa, oraz państwa;

– podwyższenie poziomu edukacji i kultury w społeczeństwie;

– wprowadzenie szkolnictwa wyższego Ukrainy na poziom, na którym znajduje się on w krajach rozwiniętych, z dalszą jego integracją ze wspólnotą międzynarodową¹⁵.

W ukazie Prezydenta Ukrainy nr 832/95 z dnia 12 września 1995 roku o podstawowych kierunkach reformy oświaty na Ukrainie podkreślono, że:

(…) szkolnictwo wyższe potrzebuje głębokiej reformy w celu: ochrony swojego potencjału i utrzymania liczby kształconych specjalistów, wzmocnienia pomocy państwowej dla priorytetowych kierunków oświaty oraz podniesienia poziomu ukraińskiej nauki do poziomu światowego. Kierunki reformy szkolnictwa wyższego powinny być skorelowane z reformami gospodarczymi¹⁶.

Narodowa doktryna rozwoju oświaty, zatwierdzona w 2012 roku, jest ukierunkowana na:

(…) zapewnienie wysokiego poziomu kształcenia oraz mobilności zawodowej absolwentów szkół wyższych na rynku pracy poprzez wzmocnienie relacji pomię-dzy szkołami wyższymi a przedsiębiorstwami oraz poprzez elastyczność progra-mów i technologii kształcenia¹⁷.

15 Derżawna nacionalna prohrama „Oswita” („Ukrajina XXI stolittia”), decyzja Gabinetu Mini-strów Ukrainy z dnia 3 grudnia 1993 r., nr 896.

16 Pro osnowni napriamy reformuwannia wyszczoji oswity w Ukrajini, ukaz Prezydenta Ukrai-ny z dnia 12 września 1995 r., nr 832/95.

17 Nacionalna doktryna rozwytku oswity, ukaz Prezydenta Ukrainy z dnia 17 kwietnia 2002 r., nr 347/2002.

W związku z przystąpieniem Ukrainy do Procesu Bolońskiego został opracowany „Program działań w ramach wdrażania zasad Deklaracji Boloń-skiej do ukraińskiego systemu szkolnictwa wyższego i nauki”. Wprowadzony został europejsko-transferowy oraz kredytowo-modułowy system organizacji procesu kształcenia we wszystkich szkołach wyższych na Ukrainie, tymcza-sem w „Państwowym programie rozwoju szkolnictwa wyższego na lata 2005--2007” stwierdzono, że reformy nie są pomyślnie wdrażane, i postulowano, by:

(…) zwiększyć potencjał szkolnictwa wyższego, usunąć przyczyny, które spowal-niają jego adaptację do wymagań społecznie zorientowanej gospodarki rynkowej i światowego obszaru kształcenia, w dalszej kolejności stworzyć dla obywateli moż-liwości zdobywania wyższego wykształcenia, podnieść poziom szkolnictwa wyższe-go, udoskonalić mechanizmy jego finansowania i zarządzania nim, utworzyć pro-gramy stypendiów socjalnych dla studentów, a także rozbudować system partner-stwa z przedsiębiorcami w zakresie kształcenia wyspecjalizowanych kadr na po-trzeby rynku pracy¹⁸.

W celu poprawy jakości nauki w systemie oświaty uniwersyteckiej opra-cowano „Państwowy celowy program socjalny i naukowo-techniczny«Nauka na uniwersytetach» na lata 2008-2012”, który został zatwierdzony decyzją Gabinetu Ministrów Ukrainy z dnia 19 września 2007 roku, nr 1155.

Wynikiem głębokiej analizy funkcjonowania systemu oświaty w 2013 ro-ku było zatwierdzenie narodowej strategii rozwoju oświaty na Ukrainie do 2021 roku, w której wymienione zostały podstawowe problemy, wyzwania, ryzyka, cele, kierunki i zadania stojące przed szkolnictwem wyższym, w tym:

– dostosowanie szkół wyższych i systemu zarządzania szkolnictwem wyż-szym do potrzeb gospodarki narodowej i potrzeb rynku pracy;

– stworzenie uniwersytetów badawczych, poszerzenie autonomii szkół wyższych;

– przegląd i zatwierdzenie nowego systemu zatrudnia pracowników dy-daktycznych i naukowo-dydy-daktycznych;

– opracowanie standardów szkolnictwa wyższego ukierunkowanych na kompetencyjność i skorelowanych z nową strukturą edukacyjno-kwalifi-kacyjną (edukacyjno-naukową) szkolnictwa wyższego oraz z Narodowymi Ramami Kwalifikacji;

– poszerzenie współpracy szkół wyższych z instytutami Narodowej Aka-demii Nauk Ukrainy oraz Narodową Akademią Nauk Pedagogicznych

18 Derżawna prohrama rozwytku wyszczoji oswity na 2005-2007 roky, decyzja Gabinetu Mini-strów Ukrainy z dnia 8 września 2004 r., nr 1183.

Ukrainy w zakresie rozwoju badań naukowych w sferze szkolnictwa wyż-szego;

– współpraca szkół wyższych z pracodawcami, w tym przy tworzeniu standardów szkolnictwa wyższego, organizacji praktyk studenckich i rozwią-zywaniu problemów związanych z pierwszym zatrudnieniem absolwentów;

– udoskonalanie systemu zewnętrznego niezależnego oceniania absol-wentów szkół ogólnokształcących w celu stworzenia równych warunków dla wszystkich kandydatów na studia wyższe;

– wymiana wyposażenia oraz zasobów materiałowo-technicznych i na-ukowo-dydaktycznych w szkołach wyższych¹⁹.

Analiza koncepcji i aktów prawnych dotyczących sytemu oświaty poka-zuje, że nie odpowiadały one potrzebom kraju, społeczeństwa i jednostki.

W każdym nowym dokumencie pojawiały się nowe zadania, podczas gdy poprzednie nie były wykonane lub były wykonane jedynie częściowo.

Ogromne nadzieje społeczeństwo i wspólnota akademicka wiązały z przy-jętą w 2014 roku ustawą o szkolnictwie wyższym, w której określone zostały polityka państwa w tej sferze, struktura szkolnictwa wyższego oraz wymaga-nia dotyczące tworzonych programów nauczawymaga-nia i ich realizacji. Ustawa przewiduje przebudowę sieci szkół wyższych, ich typizację (uniwersytet, aka-demia, instytut, college), utworzenie Narodowej Agencji Jakości Szkolnictwa Wyższego, nadanie szkołom wyższym autonomii dydaktyczno-naukowej i finansowej, zwiększenie transparentności poprzez publikację na stronach internetowych szkół wyższych sprawozdań finansowych i raportów na temat jakości kształcenia itd.

Ustawę o szkolnictwie wyższym, która zasadniczo zmienia standardy funkcjonowania ukraińskich szkół wyższych oraz właściwie cały system oświaty, bezsprzecznie należy uznać za rewolucyjną. Jednak od momentu jej wejścia w życie wprowadzono już 11 poprawek w związku z jej niedostoso-waniem do obowiązującego porządku prawnego. Zmiany spowodowały po-wstanie w pewnych obszarach próżni prawnych, które zapełniane są przez błędnie skonstruowane statuty szkół wyższych.

Proces tworzenia ukraińskiego systemu oświaty i wychowania powiązany był z reformą wszystkich jego poziomów. Reforma systemu odbywała się nierównomiernie, w wolnym tempie i z częstymi powrotami do starych roz-wiązań. Postawione przed nią cele nie zawsze były osiągane. Na poziomie

19 Nacionalna stratehija rozwytku oswity w Ukrajini na period do 2021 roku, ukaz Prezydenta Ukrainy z dnia 25 czerwca 2013 r., nr 344/2013.

ustawodawczym rozpoczęto regulację typów i form własności szkół wszyst-kich poziomów kształcenia oraz organizacji procesu nauczania. Okres zmian prawa w sferze systemu oświaty nie zakończył się jednak i trwa do dziś.

W niniejszym artykule nie zostały przywołane wszystkie akty prawne, które regulują działalność struktur oświatowych na Ukrainie i wyznaczają kierunki polityki państwa w tej sferze.

Można wymienić szereg działań, które zostały podjęte w celu realizacji strategicznych celów w rozwoju systemu oświaty. Należą do nich:

– wprowadzenie obowiązkowego kształcenia przedszkolnego dla star-szych dzieci;

– wstrzymanie procesu zamykania przedszkolnych placówek oświato-wych i rozpoczęcie rozbudowy ich sieci;

– przywrócenie trójstopniowej 12-letniej szkoły ogólnokształcącej;

– stałe udoskonalanie systemu zewnętrznego niezależnego oceniania dla szkół ogólnokształcących;

– tworzenie krajowych standardów kształcenia odpowiadających nor-mom europejskim;

– zaktualizowanie listy kierunków i specjalności, na których odbywa się kształcenie w szkołach wyższych;

– opracowywanie nowych podręczników dla różnych typów szkół;

– rozwijanie systemu kształcenia językowego;

– opracowywanie alternatywnych modeli organizacji procesu kształcenia i wychowania (e-learning, metodyka interaktywna, kształtowanie kompeten-cji kluczowych itd.);

– cyfryzacja procesu nauczania i wychowania.

Pomimo tych osiągnięć wciąż nierozstrzygniętych pozostaje wiele kwestii związanych z brakiem stabilności politycznej, częstymi zmianami elit rządzą-cych, długotrwałym kryzysem gospodarczym, sytuacją socjalną i demogra-ficzną itd.

Poziom wykształcenia i wychowania obywateli na niepodległej Ukrainie świadczy o tym, że nie zaszły kardynalne zmiany w tej sferze, szczególnie na terenach wschodnich i południowych obwodów, które tymczasowo okupo-wane są przez Rosję. Budzenie się świadomości narodowej wśród młodzieży ukraińskiej zauważalne jest w obwodach centralnych i zachodnich. System wychowania zbudowany na starym modelu radzieckim spowodował pewne rozchwianie, brak ideałów wśród młodych ludzi, często konsumpcyjny spo-sób życia oraz pasywność w życiu obywatelskim.

Ideały narodowo-patriotyczne, wzmocnienie roli rodziny oraz społeczności w wychowaniu dzieci, zwiększenie możliwości wpływania rodzin na proces kształcenia i wychowania – wszystko to było deklarowane w wielu koncepcjach i programach i nie zostało wprowadzone w życie. Polityka oświatowa nie zaspokaja potrzeb społeczeństwa. Stan zasobów materiałowo-technicznych w placówkach oświatowych na wszystkich poziomach kształcenia nie jest zadowalający. Prestiż nauki i oświaty na Ukrainie wciąż jest nikły, głównie ze względu na niski poziom płac pedagogów i naukowców.

Niektóre grupy społeczne (np. dzieci z obszarów wiejskich, dzieci wyma-gające specjalnej opieki pedagogicznej, dzieci szczególnie uzdolnione, dzieci migrantów) mają ograniczony dostęp do kształcenia na potrzebnym im po-ziomie.

Zbyt duże obciążenie programowe uczniów i studentów, niska jakość lub brak podręczników, materiałów oraz narzędzi dydaktycznych nie pozwalają na indywidualizację procesu nauczania. Powinna wzrosnąć również jakość kształcenia osób dorosłych oraz poziom studiów podyplomowych.

Proces wdrażania nowych technologii do systemu oświaty odbywa się zbyt wolno; sale komputerowe często wymagają wymiany sprzętu, a wiele placó-wek oświatowych w ogóle nie ma dostępu do Internetu.

Decentralizacja zarządzania systemem oświaty oraz jego dostosowanie do wymogów współczesnego rynku pracy również odbywa się w wolnym tem-pie. Organy zarządzające systemem oświaty nie są w stanie kompleksowo rozwiązywać istniejących problemów i koordynować działań wszystkich in-stytucji oświatowych.

Ukraińska nauka wciąż zachowuje potencjał do udziału w międzynarodo-wym partnerstwie naukowo-technicznym i innowacyjnym, jednak niski po-ziom (niezgodny zresztą ani z europejskim, ani z ukraińskim prawem) jej dofinansowania nie pozwala na prowadzenie badań naukowych i powoduje degradację ukraińskiej nauki i systemu oświaty²⁰.

Okres transformacji niesie za sobą szereg ryzyk, które utrudniają realizację zadań w zakresie rozwoju narodowego systemu oświaty i wychowania.

Współczesny rynek pracy wymaga od absolwentów głębokiej wiedzy oraz umiejętności, które potrafiliby oni samodzielnie stosować w niestandardo-wych i wciąż zmieniających się warunkach. „Społeczeństwo wiedzy” powinno zostać zamienione przez „społeczeństwo życiowo kompetentnych obywateli”.

20 Posiedzenie komitetu Rady Najwyższej Ukrainy ds. Oświaty i Nauki z dnia 17 lutego 2016 r.

[online]. Rada [dostęp: 2017-01-28]. Dostępny w Internecie: <http://rada.gov.ua/news/Novyny/

125766.html>.

Perspektywa tworzenia się na Ukrainie współczesnego społeczeństwa informacyjnego wymaga refleksji nad rolą i miejscem Ukrainy w Europie i świecie, połączenia doświadczeń międzynarodowych z tradycją krajową oraz koordynacji działań wszystkich uczestników przemian politycznych i społeczno-gospodarczych na Ukrainie.

Rozdział 8

SZTUKA UKRAIŃSKA NA PRZEŁOMIE XX i XXI WIEKU.