W kontekście relacji osoba niewidząca – wizualne dzieło sztuki, ważne są zarówno konkretne realizacje „sztuki dostępnej”, jak również opracowania na-ukowe, popularyzacyjne i metodyczne odnoszące się do tego pola problemowego.
45 Tamże, s. 30–31.
2016 - Sztuka-Twórczość - Krawiecka Śmiechowska Żelazkowska.indd 87 13.10.2016 11:22:36
Analiza piśmiennictwa poświęconego sztukom wizualnym i audiowizualnym udostępnianym osobom z dysfunkcjami narządu wzroku, pozwala wyróżnić kilka typów realizowanych w nich dyskursów46 (rozumianych jako językowe formy działania silnie osadzone w społecznym i historycznym kontekście, tworzące/odtwarzające system wiedzy społeczeństwa na temat uwarunkowań i natury relacji człowiek niewidomy – wizualne dzieło sztuki). Ich wyodrębnienie jest ważne, bo dyskursy mają przełożenie na rodzaj i zakres podejmowanych działań praktycznych – są zarówno kształtowane przez kontekst sytuacyjny (wydarzenia, które się dzieją synchronicznie lub diachronicznie – projekty i ak-tywności włączające osoby z niepełnosprawnością wzroku do grupy odbiorców sztuk wizualnych, podejmowane spontanicznie, oddolnie), jak również wpływają na niego (doprowadzają do zmian legislacyjnych, są impulsem do tworzenia dostępnych form wizualnych dzieł sztuki, konstruowania metodyk edukacji w zakresie sztuk wizualnych)47. Dyskursy te można podzielić na:
– dyskurs obywatelski,
– dyskurs pedagogizujący/edukacyjny, – dyskurs translatoryjny,
– dyskurs estetyczny.
Dyskurs obywatelski
Dyskurs obywatelski konstruowany jest przez wypowiedzi podkreślające prawo osób niewidomych do uczestnictwa w życiu kulturalnym na równym poziomie w stosunku do osób pełnosprawnych. Realizowany jest zarówno w tekstach o charakterze naukowym, jak również popularyzujących ideę dostępnych miejsc kultury/tekstów kultury dla jednostek o specjalnych potrzebach rozwojowych i poznawczych. W wypowiedziach tego typu najczęściej znajdują się odniesienia
46 Choć w piśmiennictwie z zakresu nauk społecznych pojawiają się krytyczne głosy na temat posługiwania się kategorią „dyskursu”, ze względu na jej wyeksploatowanie (por.
Ł. Kumięga, Co z tym dyskursem, Academia. Magazyn Polskiej Akademii Nauk, http://
www.naukaonline.pl/nasze-teksty/nauki-humanistyczne/item/2-co-z-tym-dyskursem (dostęp 29.03.2016)), to użycie tej kategorii jest zasadne zgodnie z podejściem socjolo-gicznym, według którego dyskurs jest praktyką wypowiadania lub zdarzeniem komu-nikacyjnym, będącym świadectwem pewnych wzorców, praktyk, reguł wytwarzania znaczeń społecznych.
47 Por. R. Wodak, Disorders of Discourse, London, New York 1996, tejże, Critical Discourse Analysis at the End of the 20th Century, „Research on Language & Social Interaction”,
89
do aktów prawnych (Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynaro-dowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, Konwencji ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych, Ustawy o Radiofonii i Telewizji48).
Podstawowym punktem odniesienia są punkty 1–2 artykułu 30. („Udział w ży-ciu kulturalnym, rekreacji, wypoczynku i sporcie”) Konwencji ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych49, w których stwierdza się:
1. Państwa Strony uznają prawo osób niepełnosprawnych do udziału, na za-sadzie równości z innymi osobami, w życiu kulturalnym i podejmą wszelkie odpowiednie środki w celu zapewnienia, że osoby niepełnosprawne:
(a) będą miały dostęp do materiałów w dziedzinie kultury w dostępnych dla nich formach,
(b) będą miały dostęp do programów telewizyjnych, filmów, teatru i in-nego rodzaju działalności kulturalnej, w dostępnych dla nich formach,
(c) będą miały dostęp do miejsc działalności kulturalnej lub usług z nią związanych, takich jak teatry, muzea, kina, biblioteki i usługi turystyczne oraz, w miarę możliwości, będą miały dostęp do zabytków i miejsc ważnych dla kultury narodowej.
48 W związku z kodyfikacją rozwiązań dotyczących audiodeskrypcji w telewizji. Pierwsze wzmianki o audiodeskrypcji pojawiły się w Ustawie z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji w art. 47g (Dz.U. 1993 nr 7 poz. 34), w której stwierdzano, że: „Podmioty do-starczające audiowizualne usługi medialne na żądanie dążą do stopniowego zapewniania dostępności dostarczanych audycji dla osób niepełnosprawnych z powodu dysfunkcji narządu wzroku oraz osób niepełnosprawnych z powodu dysfunkcji narządu słuchu, poprzez wprowadzanie odpowiednich udogodnień, takich jak audiodeskrypcja, napisy oraz tłumaczenie na język migowy”, jednak dopiero znowelizowana ustawa wprowadziła konkretne wytyczne związane z tym zagadnieniem: „Nadawcy programów telewizyjnych są obowiązani do zapewniania dostępności programów dla osób niepełnosprawnych z powodu dysfunkcji narządu wzroku oraz osób niepełnosprawnych z powodu dysfunk-cji narządu słuchu, przez wprowadzanie odpowiednich udogodnień: audiodeskrypdysfunk-cji, napisów dla niesłyszących oraz tłumaczeń na język migowy, tak aby co najmniej 10%
kwartalnego czasu nadawania programu, z wyłączeniem reklam i telesprzedaży, posia-dało takie udogodnienia” (Ustawa z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie ustawy o radiofonii i telewizji oraz niektórych innych ustaw, Art 14) (Dz.U. 2011 nr 85 poz. 459). Aktualnie kwestie te reguluje znowelizowana Ustawa o zmianie ustawy o radiofonii i telewizji z 30 grudnia 2015 r. (Dz.U. 2016 poz. 639) oraz rozporządzenie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji w sprawie niższego udziału w programie telewizyjnym audycji z udogodnie-niami odbioru dla osób niepełnosprawnych w powodu dysfunkcji narządu wzroku oraz osób niepełnosprawnych z powodu narządu słuchu z dnia 28 maja 2013 r. (Dz.U., 2013 nr 0, poz. 631).
49 Konwencja ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych. Dz. U. 2012, poz. 1169.
2016 - Sztuka-Twórczość - Krawiecka Śmiechowska Żelazkowska.indd 89 13.10.2016 11:22:36
2. Państwa Strony podejmą odpowiednie środki w celu zapewnienia, że osoby niepełnosprawne będą miały możliwości rozwoju i wykorzystywania potencjału twórczego, artystycznego i intelektualnego, nie tylko dla własnej korzyści, ale także dla wzbogacenia społeczeństwa.
W polskich aktach prawnych kwestia dostępności sztuk audiowizualnych została skodyfikowana w znowelizowanej ustawie o radiofonii i telewizji. Na-tomiast kwestia dostępności sztuk wizualnych nie zyskała mocy prawnej, jest więc wdrażana jako dobra praktyka na rzecz odbiorców z dysfunkcją wzroku.
W dyskursie obywatelskim podkreśla się więc konieczność konstruowania wystaw muzealnych, przygotowywania spektakli, emisji filmów i programów telewizyjnych w taki sposób, aby uwzględniać m.in. potrzeby i możliwości osób niewidomych i słabowidzących, tworząc w ten sposób przestrzeń dla samodzielnego, satysfakcjonującego i komfortowego odbioru prezentowanych eksponatów i przekazów kulturowych50.
Kluczowym punktem odniesienia dla tego dyskursu jest kategoria normy i prawa.
Dyskurs edukacyjny/pedagogizujący
Dyskurs edukacyjny/pedagogizujący to ogół tych wypowiedzi, których do-minantę stanowi prezentacja standardów i rekomendacji odnośnie do form, metod i technik udostępniania sztuk wizualnych oraz miejsc kultury do po-trzeb i możliwości osób z dysfunkcjami narządu wzroku. Głównym celem tego typu tekstów jest dostarczenie wiedzy i przykładów praktycznych rozwiązań o wysokim potencjale aplikacyjnym, tak by zainteresowane instytucje mogły je wdrożyć lub wypracować swoje własne strategie na bazie istniejących. Do tego obszaru zaliczyć należy także raporty z badań ukierunkowanych na ocenę form dostępności sztuki i miejsc kultury przez osoby niewidome i słabowidzące.
Ich celem jest najczęściej doskonalenie technik audiodeskryptywnych – dane pozyskane od badanych mają na celu wzbogacenie tych technik, uczynienie ich bardziej adekwatnymi do potrzeb i możliwości osób z dysfunkcją wzroku.
Kluczowym punktem odniesienia dla tego dyskursu jest specyfika pro-cesów poznawczych i funkcjonowania osób niewidomych i słabowidzących.
50 Por. Muzeum otwarte/ Muzeum włączające/ Muzeum Kultury Włączania, w: ABC Gość niepełnosprawny w muzeum, „Szkolenia Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony