Teofil Ciesielski – twórca i wydawca czasopisma

Teofil Ludwik Józef Ciesielski urodził się w Grabowie nad Prosną w Wielkim Księstwie Poznańskim. Źródła historyczne podają dwie różne daty jego narodzin: 17 XI 1846 r. oraz 13 XI 1847 r.¹³³. Zmarł we Lwowie 8 V 1916 r.¹³⁴. Początkowo edukacją T. Ciesielskiego zajmował się jego ojciec, kierownik gimnazjum niższego w Grabowie, następnie uczęszczał on do gimnazjum w Ostrowie Wielkopolskim. Egzamin dojrzałości zdał w 1867 r. w gimnazjum w Śremie. Studia podjął w Państwowym Uniwersytecie we Wrocławiu (Universitas Litterarum Wratislaviensis). Był asystentem przy katedrze fizyki u profesora Johanna Heinricha Roberta Göpperta. W 1871 r. w Instytucie Fizjologii Roślin Ferdinanda Cohna uzyskał stopień doktora filozofii na podstawie rozprawy pt. Untersuchungen über die Abwärtskrümmung der Wurzel (Badania nad zakrzywianiem się korzenia ku dołowi), a jego pracę opublikowało w 1872 r. czasopismo „Beiträge zur Biologie der Pflanzen”¹³⁵. W czasie pobytu we Wrocławiu – jak podaje Stanisław Starzyński - należał do Towarzystwa Przemysłowców Polskich, a dla dzieci przemysłowców założył i prowadził bezpłatnie szkółkę nauki języka polskiego. Do sierpnia 1872 r. Ciesielski piastował stanowisko kustosza uniwersyteckiego Muzeum Botanicznego i placówek

133 Jak wynika z artykułu Zofii Chomińskiej W rodzinnym mieście Profesora. 120 rocznica urodzin,

„Pszczelarstwo” 1967, nr 7-8, s. 8, efektem poszukiwań prowadzonych przez Witolda Jasińskiego (lekarza z Grabowa), było ujawnienie wpisu w księdze chrztów kościoła parafialnego (rok i numer 1847/77), głoszącego, że T. Ciesielski, pierworodny syn Anny z domu Strybel i Józefa Ciesielskiego, urodził się dnia 13 XI 1847 r.

Do źródeł historycznych, podających jako datę urodzin T. Ciesielskiego dzień 17 XI 1846 r., należy opracowanie S. Starzyńskiego, Historya Uniwersytetu Lwowskiego, t. II (1869-1894), Lwów 1894, s. 234.

134 Niektóre źródła literaturowe: J. Leciejewski, Życiorys ś. p. Dra Teofila Ciesielskiego, prof. Uniwersytetu Lwowskiego, największego badacza przyrody pszczół i najwięcej zasłużonego pszczelarza w Polsce, [w:]

S. Röhrenschef, 12 miesięcy w pasiece, Tarnów 1925, s. 341 oraz Kalendarz pszczelarza na rok 1956, pod red.

J. Guderskiej, Warszawa 1956, s. 15; podają błędną datę śmierci T. Ciesielskiego – 9 V 1916.

135 Z wyników tych badań korzystał Karol Darwin w swej pracy O ruchu roślin (The Power of Movement in Plants, Londyn 1880, tłum. polskie w 1886). Zob.: S. Krzemieniewski, Ciesielski Teofil (1846-1916), [w:]

Polski Słownik Biograficzny, pod red. W. Konopczyńskiego, t. IV, Kraków 1938, s. 60.

40 wchodzących w jego skład¹³⁶, ale pod koniec roku przyjął propozycję objęcia stanowiska profesora zwyczajnego katedry botaniki na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego oraz funkcję dyrektora uniwersyteckiego Ogrodu Botanicznego¹³⁷. Katedrą botaniki kierował do 1894 r., natomiast Ogrodem Botanicznym do 1906 r. Jego działalność w tych jednostkach uczelnianych była oceniana niejednoznacznie¹³⁸. We Lwowie Ciesielski kontynuował badania fizjologiczne roślin, zakładając wiosną 1873 r. na terenie Ogrodu Botanicznego kwaterę do doświadczeń biologicznych i fizjologicznych. W tym okresie miejsce doświadczeń naukowych stanowił również ogródek prywatnej nieruchomości zakupionej przez Ciesielskiego przy ulicy Łyczakowskiej 93¹³⁹.

Przeprowadzka Ciesielskiego do Lwowa była początkiem jego współpracy z istniejącymi na tym terenie organizacjami zajmującymi się rolnictwem, ogrodnictwem i pszczelarstwem. Wcześniej zainteresowania pszczelarstwem miały charakter raczej nieformalny¹⁴⁰, a jego artykuły poświęcone tej tematyce, zamieszczone w pierwszym numerze „BP” stanowiły dopiero początek jego dorobku piśmienniczego w tej dziedzinie.

Już we wrześniu 1873 r., zasiadając w kolegium sędziowskim IV wystawy owoców i roślin zorganizowanej na terenie Ogrodu Botanicznego¹⁴¹, nawiązał kontakt z kierownictwem Towarzystwa Ogrodniczo-Sadowniczego we Lwowie. W 1874 r., nazwisko Ciesielskiego widnieje w wykazie osób należących do oddziału lwowskiego Cesarsko-Królewskiego Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego, liczącego ówcześnie około 1500 członków zrzeszonych w 24 oddziałach gospodarskich¹⁴². Jego przynależność do PGSPSJ w Kołomyi nad Prutem, potwierdza nr 3 „Gazety Pszczelniczej” z marca 1874 r. ¹⁴³.

136 M. Mularczyk, Historia Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego. Część 1, 1811-1945, [w:] Prace Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998, t. 4, z. 1, s. 123.

137 Katedra botaniki powstała po śmierci profesora Hiacynta Łobarzewskiego (1818-1862) z podziału katedry historii naturalnej. Ciesielski przejął ją po Ślązaku, prof. Adolfie Weissie (1837-1894). Więcej: Z. Kosiek, Botanika, [w:] Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, pod red. K. Maślankiewicza, Warszawa 1983 oraz L. Stanek, Wspomnienie o Teofilu Ciesielskim, „Pszczelarstwo” 1955, nr 11, s. 22.

138 Pozytywny obraz działalności T. Ciesielskiego jako botanika i kierownika Ogrodu Botanicznego we Lwowie przedstawił J. Wiczkowski, Lwów, jego rozwój i stan kultury oraz przewodnik po mieście, Lwów 1907, s. 245-249; natomiast negatywny W. Szafer, Wspomnienia przyrodnika. Moi profesorowie – moi koledzy – moi uczniowie, Wrocław 1973, s. 97-98.

139 T. Ciesielski, Od czego zależy tworzenie się osobników tak męskich jak żeńskich u roślin, zwierząt i ludzi?, Lwów 1911, s. 6.

140 Nieznany autor w artykule Bartnik Postępowy „Warta, tygodnik poświęcony nauce, rozrywce i wychowaniu”

1875, nr 28, s. 262-263 podaje informacje, że T. Ciesielski od kilku lat prowadził pasiekę składającą się z kilkudziesięciu uli.

141 Gospodarstwo, przemysł i handel, „Gazeta Narodowa” 1873, nr 231, s. 3.

142 C. K. Galicyjskie Towarzystwo Gospodarskie we Lwowie, [w:] Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskim na rok 1874, Lwów 1874, s. 560-577.

143 Od Stowarzyszenia Pszczelniczo-Sadowniczo-Jedwabniczego w Kołomyi, „Gazeta Pszczelnicza” 1874, dodatek do nr 3, s. 25.

41 Szerszemu gronu pszczelarzy Ciesielski dał się poznać 28 sierpnia 1874 r. w Zborowie¹⁴⁴, podczas posiedzenia Oddziału I Stowarzyszenia z Kołomyi połączonego z wystawą, gdzie miał okazję podzielić się swoją gruntowną wiedzą pszczelarską, popartą własnymi doświadczeniami i znajomością literatury przedmiotu. T. Ciesielski był wieloletnim prezesem GTPO (lata 1876-1890), a następnie ZGTOiP (1896-1916). Poza tym obarczony został innymi obowiązkami, takimi jak przyjmowanie składek członkowskich, zamówień na przedmioty pszczelnicze, nasiona roślin miododajnych czy cukier do podkarmiania pszczół.

Zajmował się też edukacją i nadzorował ją na różnych szczeblach szkolnictwa¹⁴⁵. Na Wydziale Filozoficznym c.k. Uniwersytetu imienia Cesarza Franciszka I we Lwowie prowadził w latach 1872–1916 zajęcia z botaniki¹⁴⁶. W roku akademickim 1885/86 był dziekanem Wydziału Filozoficznego, a w kolejnym - jego prodziekanem. Prowadzone od 1876 r. bezpłatne wykłady na temat „Przyroda pszczół i jej zastosowanie do praktyki”¹⁴⁷, gromadziły m. in. słuchaczy z lwowskich rzymskokatolickich i greckokatolickich seminariów duchownych. Uczył również w Wyższej Szkole Rolniczej w Dublanach, na tzw. Wydziale Lasowym Politechniki Lwowskiej, w Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie, w Szkole Ogrodników przy Uniwersyteckim Ogrodzie Botanicznym oraz w Krajowej Szkole Ogrodniczej w Wólce Kapitańskiej koło Lwowa, której był kierownikiem. Wchodził w skład komisji egzaminacyjnej dla nauczycieli, był zastępcą przewodniczącego komisji kursów przyrodniczych dla nauczycieli a także uzupełniających kursów rolniczych, na których wykładał botanikę. W czerwcu 1894 r. Rada Miasta Lwowa wybrała T. Ciesielskiego na delegata do Rady Szkolnej Krajowej. Ciesielski przyczynił się do propagowania edukacji wśród kobiet, pochodzących z różnych warstw społecznych, jako wykładowca i sekretarz Towarzystwa Kursów Akademickich dla Kobiet we Lwowie w latach 1898-1899¹⁴⁸. W 1913 r. zainicjował i prowadził przez trzy lata, zajęcia z pszczelarstwa w Żeńskim Seminarium Gospodarczym w Snopkowie¹⁴⁹.

T. Ciesielski angażował się także w życie samorządowe będąc w latach 1877-1882, 1886-1888 oraz 1893-1914 członkiem Rady Miasta Lwowa zasiadającym w sekcji

144 Doniesienie o zjeździe w Zborowie, „Gazeta Pszczelnicza” 1874, nr 9, s. 74.

145 W. Hahn, Kronika Uniwersytetu Lwowskiego, T. II (1908/9-1909/10), Lwów 1912, s. 471.

146 L. Kośny, Teofil Ciesielski - pszczelarz, botanik, społecznik, [w:] Przedwojenny Lwów i jego uczeni. Sylwetki - działalność naukowa - osiągnięcia, pod red. S. Dorockiego i P. Brzegowego, Kraków 2016, s. 224.

147 Sprawozdanie Zjednoczonego Galicyjskiego Towarzystwa dla Ogrodnictwa i Pszczelnictwa za rok 1913,

„BP” 1914, nr 1, s. 3.

148 B. Czajecka, Towarzystwo Kursów Akademickich dla Kobiet we Lwowie, [w:] Słownik polskich towarzystw naukowych: T. 2. Towarzystwa naukowe i upowszechniające naukę działające w przeszłości na ziemiach polskich, Część 2, pod red. B. Sordylowej, Warszawa 1994, s. 452.

149 Więcej na temat zawodowej szkoły dla dziewcząt w Snopkowie zob. „Snopkowianka: jednodniówka wydana z okazji IX Zjazdu Związku Snopkowianka”, Lwów-Snopków 1931.

42 Dla funduszów i spraw majątkowych gminy tudzież dla handlu i przemysłu¹⁵⁰. Był członkiem Akademickiej Fizjograficznej Komisji w Krakowie i członkiem Głównego Zarządu Towarzystwa Pedagogicznego. Należał do grona założycieli Towarzystwa Przyrodników Polskich im. Mikołaja Kopernika¹⁵¹. Był twórcą i prezesem Towarzystwa Właścicieli Realności Miasta Lwowa, związał się również z lwowskim kołem mieszczańskim

„Strzelnica”¹⁵².

Dorobek piśmienniczy T. Ciesielskiego stanowiły artykuły oraz dzieła zwarte z takich specjalności jak botanika, fizjologia roślin, mikrobiologia i pszczelarstwo, które w głównej mierze znajdowały się w kręgu jego zainteresowań naukowych. W jego dorobku znalazły się też podręczniki z zakresu botaniki oraz nauk pokrewnych takich jak warzywnictwo, sadownictwo i kwiaciarstwo. Z Tadeuszem Czajkowskim napisał Wiadomości z zakresu nauk przyrodniczych dla rolniczych kursów dopełniających (Lwów 1898 r., wydane ponownie w 1900 r.). Pod pseudonimem Bogumił Lubicz wydał we Lwowie w 1891 r. poradnik O suszeniu owoców i warzyw (kolejne wydanie 1902 r.), w 1899 r. Zarys Botaniki, w 1900 r.

uzupełniona przez T. Ciesielskiego książka Antoniego Hergeta p.t. Warzywnictwo (wydana powtórnie w 1911 r.) natomiast w 1905 r. Wskazówki do pielęgnowania roślin pokojowych dla młodzieży szkół wydziałowych żeńskich Królewskiego Stołecznego Miasta Lwowa.

Wśród publikacji Ciesielskiego z zakresu fizjologii roślin najbardziej odkrywcza okazała się praca doktorska o geotropicznej wrażliwości korzenia. O jego późniejszych dokonaniach w tej dziedzinie, a także z pogranicza medycyny i mikrobiologii świadczą m. in.

referaty wygłaszane na Zjazdach Lekarzy i Przyrodników: O wpływie siły ciężkości na wzrost roślin dwuliściennych¹⁵³; O wyrazownictwie polskiem botanicznem¹⁵⁴; Rozwój bakteryi zgnilcowej (Bacillus Preussii) i jej kiełkowanie¹⁵⁵, O ruchu okrzemek (Diatomeae), O parciu soków przez korzeń¹⁵⁶; Czy teorya Darwina o wrażliwości szczytu korzenia jest

150 Ł. Sroka, Rada Miejska we Lwowie w okresie autonomii galicyjskiej 1870–1914. Studium o elicie władzy, Kraków 2012, s. 477.

151 J. Gnerowicz, M. Skoczylas, Profesor Teofil Ciesielski – współzałożyciel Galicyjskiego Towarzystwa dla Ogrodnictwa i Pszczelnictwa oraz Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika we Lwowie,

„Wszechświat” 2017, nr 10-12, s. 311.

152 L. Pierzchała, Ś. p. Dr. Teofil Ciesielski (garść wspomnień), „Pasiecznik Wzorowy” 1918, nr 1, s. 4.

153 T. Ciesielski, O wpływie siły ciężkości na wzrost roślin dwuliściennych, [w:] Pamiętnik Drugiego Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich we Lwowie (19-24 lipca 1875 r.), Lwów 1876, s. 217.

154 Tamże, s. 224.

155 Sekcya geologii, mineralogii, botaniki i zoologii, „Dziennik IV. Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich w Poznaniu” 1884, nr 2, s. 27-28.

156 Sekcya botaniczno-zoologiczna, „Dziennik IV. Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich w Poznaniu” 1884, nr 5, s. 16.

43 prawdziwą?¹⁵⁷; Czy pokarmy pobrane korzeniami rozchodzą się w błonach tkanki drzewnej, czy w przestworach cew po roślinie?¹⁵⁸; Jak powstaje siła parcia korzeni?¹⁵⁹. Podczas XI Ogólnopolskiego Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich w Krakowie w 1910 r., Ciesielski przedstawił rozprawę na temat sposobu wpływania na płeć u roślin, zwierząt i ludzi¹⁶⁰. Był autorem recenzji artykułów naukowych w czasopiśmie „Kosmos”. W języku niemieckim opublikował artykuły: Untersuchungen über die Abwärtskrümmung der Wurzel¹⁶¹; Über die Enwirkung der Schwerkraft im positiven und negativen Sinne auf Pflanzentheile¹⁶²; Über Aufwärtskrümmung der Stengel¹⁶³ oraz Einwirkung der Schwerkraft auf Diffusion¹⁶⁴. Jego autorstwa są także projekty kilku urządzeń badawczych, np. przyrządu służącego do przeciwważenia siłą napędową - siły ciężkości, opisanego w pracy doktorskiej, a także przyrządów wykazujących wpływ ciążenia na wzrost tkanek roślinnych, które posłużyły do objaśnienia wykładów Wpływ grawitacyi na difuzyą i wzrost komórek oraz Phyophon, czyli przyrząd sygnalizujący wzrost roślin, przedstawionych na V. Zjeździe Lekarzy i Przyrodników Polskich we Lwowie¹⁶⁵. Dorobek piśmienniczy Ciesielskiego z zakresu wiedzy pszczelarskiej był cennym wkładem w rozwój polskiej literatury fachowej, a autorowi przyniósł rozgłos na arenie międzynarodowej. W 1879 r. Ciesielski wydał we Lwowie książkę Miodosytnictwo czyli sztuka przerabiania miodu i owoców na napoje, która była tłumaczona na język rosyjski i bułgarski, a jej druk wielokrotnie wznawiano¹⁶⁶. Najbardziej znanym dziełem Ciesielskiego w dziedzinie pszczelarstwa było dwutomowe Bartnictwo czyli hodowla pszczół dla zysku, oparta na nauce i wielostronnem doświadczeniu. Część I.

Przyroda pszczół, wydane we Lwowie w 1888 r. oraz Część II. Gospodarka w pasiece, ukazująca się w zeszytach, ostatecznie wydana w całości we Lwowie w 1901 r.¹⁶⁷. Obie

157 Czy teorya Darwina o wrażliwości szczytu korzenia jest prawdziwą?, [w:] Sprawozdanie z Posiedzeń Naukowych w Sekcyach X Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich we Lwowie, pod red. Włodzimierza Sieradzkiego, Lwów 1907/8, s. 62.

158 Tamże, s. 69.

159 Tamże, s. 71.

160 Publikacja Od czego zależy tworzenie się osobników tak męskich jak żeńskich u roślin, zwierząt i ludzi?, została wydana nakładem autora we Lwowie w 1911 r. jako osobny druk.

161 Untersuchungen über die Abwärtskrümmung der Wurzel, „Beiträge zur Biologie der Pflanzen“ 1872, nr 1-2, s. 2-30.

162 Über die Enwirkung der Schwerkraft im positiven und negativen Sinne auf Pflanzentheile, „Botanische Zeitung”, Leipzig 1875, nr 5, s. 71.

163 Über Aufwärtskrümmung der Stengel, [w:] Berichte der Versammlung der Naturforscher und Aerzte, Breslau 1874.

164 Einwirkung der Schwerkraft auf Diffusion, [w:] tamże.

165 Sekcya botaniczno-zoologiczno-mineralogiczna, „Dziennik V. Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich”

1888, nr 1, s. 6.

166 Wyd. II powiększone Lwów 1892, wyd. III Lwów 1898, wyd. IV powiększone przepisami wyrabiania napoi bezalkoholowych Lwów 1908, wyd. V Lwów 1925 oraz najnowsze reprinty: Skierniewice 1999 reprint wydania z 1925 roku; Warszawa 2011; Szczecin 2012 reprint wydania z 1892 roku.

167 Korespondencya, „BP” 1901, nr 7-8, s. 148.

44 części zostały przetłumaczone trzykrotnie na język rosyjski¹⁶⁸, a wydania polskie wznawiano czterokrotnie¹⁶⁹. Jak podkreślał sam autor i współcześni mu odbiorcy, było to dzieło oryginalne, powstałe na bazie własnych, wieloletnich doświadczeń¹⁷⁰. Autorstwa Ciesielskiego były też dwie broszury dotyczące miodu i jego właściwości: wydana w 1897 r.

we Lwowie p.t. Własności odżywiające i lecznicze miodu oraz nie posiadająca daty wydania (w edycjach I i II) Miód pszczelny jako środek odżywczy i leczniczy (wyd. III z przedmową Henryka Szymańskiego ukazało się we Lwowie w 1928 r.). Odkrycia z dziedziny pszczelarstwa¹⁷¹ Ciesielski prezentował także w formie odczytów na konferencjach krajowych: Rozwój Bacillus Preussi bakterii wywołującej chorobę pszczół (referat na IV Zjeździe w 1884 r. w Poznaniu) i zagranicznych: Pień w zimie zawilgocony cierpi na brak wody, suchy pień ma wody dość (odczyt z roku 1909 w Wiener-Neustadt). Dzieło Encyklopedya : zbiór wiadomości z wszystkich gałęzi wiedzy : T.2 : L-Ż (Lwów 1898) wydane nakładem wydawnictwa Macierzy Polskiej, wzbogacił hasłem Pszczelnictwo (s. 577-580).

Ciesielski był redaktorem odpowiedzialnym, a następnie współredaktorem wraz z Feliksem Lewandowskim (od 1883 lub 1884?), wydawanego we Lwowie „Miesięcznika Galicyjskiego Towarzystwa Ochrony Zwierząt” (1876-1916). Podjął się również (w latach 1886-1888), wydawnictwa własnym nakładem „Ogniska Domowego - ilustrowanego czasopisma literackiego, naukowego i społecznego”¹⁷². Administracja czasopisma mieściła się w miejscu jego zamieszkania, przy ul. Łyczakowskiej 93. Dzięki staraniom Ciesielskiego, GTPO we Lwowie wydało, począwszy od 1877 r., trzy roczniki „Kalendarza Pszczelniczo-Ogrodniczego”. W styczniu 1875 r. rozpoczął wydawanie czasopisma „BP” tworząc tym samym organ prasowy lwowskiej organizacji pszczelarskiej.

3.2. P