2. Logistyka międzynarodowa w warunkach konkurencyjności
2.2. Teorie internacjonalizacji przedsiębiorstw
Istotę związku pomiędzy rozwojem logistyki międzynarodowej a intensyfikacją procesów internacjonalizacji należy wyjaśnić wykorzystując do tego celu teorie wymiany międzynarodowej i zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw. Mechanizmy internacjonalizacji funkcjonują w praktyce gospodarczej od tysięcy lat. U ich podstawy leży wymiana handlowa między pierwszymi państwami, a wcześniej osadami. Pojęcie internacjonalizacji wywodzi się natomiast z epoki wielkich odkryć geograficznych, w której pojawiły się wyraźne możliwości ekspansji terytorialnej. Pojęcie internacjonalizacji nabrało nowego znaczenia po okresie wielkiej rewolucji przemysłowej XIX wieku104, kiedy to uwidoczniły się mające miejsce również obecnie silne procesy integracyjne i rozwój biznesu międzynarodowego. Nie może być jednak wątpliwości, że najsilniejszy rozwój internacjonalizacji przypada na wiek XX, kiedy to wyodrębnione zostało zjawisko globalizacji, rozumiane jako kolejny etap procesów umiędzynarodowienia.
Wiek XXI przyniósł nie tylko kontynuację tych procesów, ale ich gwałtowne przyspieszenie i upowszechnienie. Już nie tylko duże korporacje korzystają z obecności na wielu rynkach, na różnych kontynentach. Dzięki uczestnictwu w międzynarodowych i globalnych łańcuchach dostaw, również małe i średnie przedsiębiorstwa biorą udział w procesach internacjonalizacji i globalizacji.
104 M. Szymczak, Logistyka w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstw, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań, 2004, s. 17.
Zarówno wśród praktyków jak i teoretyków przeważa obecnie pogląd, że internacjonalizacja jest szansą rozwoju przedsiębiorstwa, stanowi drogę do poprawy wyników finansowych i pozycji konkurencyjnej firmy. Niektórzy badacze idą o krok dalej, sugerując że przedsiębiorstwo nie może przetrwać jeśli nie dąży do umiędzynarodowienia swojej działalności105.
Koncepcja taka, choć może być postrzegana jako dość ekstremalna, trafnie obrazuje nowoczesne tendencje rozwoju organizacji, zwłaszcza w konkurencyjnych gospodarkach XXI wieku.
Jak zatem zdefiniować internacjonalizację i czym jest ona dla przedsiębiorstwa? Z pewnością jest umiędzynarodowieniem działalności firmy106
. Zdaniem J. Rymarczyka, internacjonalizacja to każdy rodzaj działalności gospodarczej, podejmowany przez przedsiębiorstwo za granicą107
. Poprzez taką działalność przedsiębiorstwa budują i rozwijają relacje biznesowe z podmiotami gospodarczymi innych krajów, oraz zwiększają swoją świadomość odnośnie wpływu działalności międzynarodowej na ich rozwój108
. Jednocześnie określając, czy w przedsiębiorstwie zachodzą procesy internacjonalizacji, najważniejsze jest zidentyfikowanie działalności prowadzonej za granicą. Nie jest natomiast istotny stopień intensywności takiego zaangażowania przedsiębiorstwa109
.
Według E. Gołembskiej internacjonalizację można rozpatrywać zarówno w kontekście zarządzania procesowego, jak i redefinicji działalności firmy w nowych warunkach otoczenia przedsiębiorstwa110. Taki pogląd podzielany jest przez niektórych badaczy, większość autorów skupia się jednak na procesowej naturze internacjonalizacji. Procesy internacjonalizacji ze względu na swoją kompleksowość obejmują różnorodne obszary działalności przedsiębiorstw, a wymagane przez nie decyzje menedżerskie muszą być podejmowane na najwyższych szczeblach zarządzania. Tym samym
105 Z. Pierścionek, Strategie rozwoju firmy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1996, s. 319.
106 K. Fonfara, M. Gorynia, E. Najlepszy, J. Schroeder, Strategie przedsiębiorstw w biznesie
międzynarodowym, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2000, s. 27.
107
J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 2004, s. 19.
108R.W. Griffin, M.W Pustay, International Business. A Managerial Perspective, Addison-Wesley, Reading, 1996, s. 28.
109 M. Szymczak, Logistyka w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstw, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań, 2004, s. 19.
110 Gołembska, Podstawowe problemy logistyki globalnej, międzynarodowej, eurologistyki, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Kupieckiej, Łódź, 2007, s. 38.
widoczny staje się strategiczny charakter internacjonalizacji. M. Szymczak stwierdza, że strategia internacjonalizacji to ta część strategii, która dotyczy związków firmy z zagranicą, a na poziomie korporacji można mówić o strategii internacjonalizacji, gdy przynajmniej jeden produkt, lub usługa w portfelu produktów korporacji, jest związana w jakikolwiek sposób z rynkiem zagranicznym111. Warto zauważyć, że taka koncepcja umożliwia szerokie spojrzenie na procesy internacjonalizacji i nie ogranicza ich jedynie do oferowania produktów lub usług na nowych rynkach, ale obejmuje też istotne z punktu widzenia logistyki międzynarodowej procesy produkcji i zaopatrzenia.
Przy ocenie sytuacji przedsiębiorstwa w kontekście realizowanych procesów internacjonalizacji, możliwe jest wykorzystanie jednej z dostępnych w literaturze przedmiotu koncepcji. Jedną z najbardziej popularnych jest umiejscowienie firmy na swoistej ścieżce rozwoju, od przedsiębiorstwa narodowego, przez międzynarodowe, do globalnego112
. Nieco bardziej rozbudowana ścieżka rozwoju, przedstawiona została na rysunku 2.4.
Rys. 2.4. Etapy rozwoju przedsiębiorstwa w procesie internacjonalizacji.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie M. Szymczak, Logistyka w procesie
internacjonalizacji przedsiębiorstw, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań,
2004, s. 20.
111 M. Szymczak, Logistyka w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstw, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań, 2004, s. 19.
112 E. Gołembska, Podstawy logistyki, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Kupieckiej, Łódź, 2006, s. 129.
Przedsiębiorstwo narodowe
Przedsiębiorstwo
międzynarodowe Przedsiębiorstwo wielonarodowe
Przedsiębiorstwo
Wraz z przesuwaniem się po ścieżce rozwoju w kierunku przedsiębiorstw globalnych, badacze dostrzegają zjawisko zmiany optyki najwyższego kierownictwa przedsiębiorstw w zakresie postrzegania państwowości i marginalizację znaczenia granic państwowych113
.
Oprócz etapów internacjonalizacji, można także wyróżnić jej rodzaje. K. Fonfara, M. Gorynia, E. Najlepszy i J. Schroeder, rozróżniają internacjonalizację czynną i bierną, gdzie internacjonalizacja czynna to ekspansja zagraniczna przedsiębiorstwa we wszelkich możliwych formach, natomiast internacjonalizacja bierna to zawieranie różnorakich umów gospodarczych z partnerami zagranicznymi, nie wymagająca wychodzenia z działalnością gospodarczą poza granice kraju lokalizacji przedsiębiorstwa114.
Same formy internacjonalizacji także mogą być różnorodne, między innymi w zależności od stopnia przesunięcia kapitału i kadry zarządzającej za wspomnianą granicę kraju lokalizacji przedsiębiorstwa (rys. 2.5).
Rys. 2.5. Formy internacjonalizacji przedsiębiorstwa.
Źródło: E. Gołembska, M. Szymczak, Logistyka międzynarodowa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 2005, s. 97.
113 The Stateless Corporation,” Business Week” z 14.05.1990. s. 98, za M. Szymczak, Logistyka
w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstw, s. 20.
114 K. Fonfara, M. Gorynia, E. Najlepszy, J. Schroeder, Strategie przedsiębiorstw w biznesie
międzynarodowym, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2000, s. 15-16. Kapitał i kadra zarządzająca za granicą
K apita ł i ka dra za rz ądza ją ca w kra ju Eksport 100% 100% Przekazanie licencji Franchising Joint venture Filia zagraniczna Zakład produkcyjny Spółka-córka
Formy internacjonalizacji przedsiębiorstwa są przez niektórych autorów dzielone na funkcjonalne i instytucjonalne (rys. 2.6).
Rys. 2.6. Funkcjonalne i instytucjonalne formy internacjonalizacji.
Źródło: E. Dulfer, Internationales Management in unterschiedlichen Kulturbereichen, O. Oldenbourg Verlag, Munchen-Wien, 1992, s. 137.
Pośredni
eksport
Bezpośredni
import
Bezpośredni
eksport
Handel
wymienny
Licencje
Franchising
Leasing
Przedsiębiorstwo
Zakład
produkcyjny
• pod własnym szyldem • jako spółka-córka • jako joint ventureZakład
montażowy
• pod własnym szyldem
• jako spółka-córka • jako joint venture
Filia handlowa
• pod własnym szyldem
• jako spółka-córka • jako joint venture
Dostawa
i budowa
zakładu pod
klucz
Kontrakt
menedżerski
Zgodnie z tym podziałem, menedżerowie wybierają między dwiema podstawowymi formami internacjonalizacji. Różnią się one między innymi koniecznym doświadczeniem i wiedzą o rynku zagranicznym, stopniem zaangażowania kapitału i czasu menedżerów, oraz intensywnością procesów umiędzynarodowienia.
Inne podejście prezentuje R.W. Griffin wyróżniając cztery podstawowe koncepcje umiędzynarodowienia, identyfikując jednocześnie ich wady i zalety (tabela 2.1).
Koncepcja
umiędzynarodowienia Zalety Wady
Import/eksport 1. Niewielkie nakłady finansowe
2. Niewielkie ryzyko
3. Nie ma potrzeby adaptacji
1. Cła i podatki 2. Wysokie koszty transportu
3. Restrykcje państwowe Licencje 1. Większa zyskowność
2. Szersza zyskowność 1. Brak elastyczności 2. Sprzyjają konkurentom Wspólne przedsięwzięcia/ sojusze strategiczne
1. Szybkie wejście na rynek 2. Dostęp do materiałów i technologii
1. Podział własności (ograniczona kontrola i zyski)
Inwestycje bezpośrednie 1. Zwiększona kontrola 2. Istniejąca infrastruktura
1. Złożoność 2. Większe ryzyko gospodarcze i polityczne 3. Większa niepewność
Tabela. 2.1. Zalety i wady podstawowych koncepcji umiędzynarodowienia.
Źródło: R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1999, s. 175.
Przedstawione podziały i koncepcje, choć popularne wśród specjalistów z dziedziny biznesu międzynarodowego, ustępują pod względem uznania ekspertów modelowi uppsalskiemu, którego autorzy nie tylko prezentują rodzaje działalności międzynarodowej, ale też proponują uszeregowanie ich w pewnej kolejności występowania. Model ten stworzony został przez pracowników uniwersytetu w Uppsala. Jego autorzy: Johanson, Wiedersheim-Paul i Vahlne przyjęli za punkt wyjścia obserwację, że typowe zachowanie firm rozwijających
działalność na rynkach zagranicznych, charakteryzuje się swoistą etapowością we wzroście zaangażowania w obsługę tych rynków115 (rys. 2.7) , podobnie jak we wspomnianych wyżej (rys. 2.4) etapach rozwoju przedsiębiorstwa w procesie internacjonalizacji. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie Sposób działania Eksport sporadyczny Niezależni pośrednicy Zagraniczna filia handlowa Zagraniczna filia handlowa i produkcyjna Rynek (A) Rynek (B) Rynek (C) Rynek (D) … Rynek (N)
Rys. 2.7.. Internacjonalizacja firmy – model uppsalski.
Źródło: M. Gorynia, B. Jankowska, Teorie internacjonalizacji, „Gospodarka narodowa”, nr 10/2007, s. 23, za: S. Hollensen, Global Marketing. A Market –
responsie Approach, Prentice Hall Europe, Hertfordshire, 1998.
Według M. Goryni, również w przypadku modelu uppsalskiego, każdy z jego etapów wymaga odmiennych zasobów i innej wiedzy o rynkach ekspansji.
Większe zaangażowanie zasobów jest bezpośrednio związane z posiadaniem większej wiedzy na temat tych rynków. Wiedza taka może być podzielona na dwa podstawowe rodzaje:
115 M. Gorynia, B. Jankowska, Teorie internacjonalizacji, „Gospodarka narodowa”, nr 10/2007, s.22.
Rynek (kraj)
zwiększenie zaangażowania na rynku zwiększenie stopnia internacjonalizacji zwiększenie dywersyfikacji geograficznej
Wiedza ogólna, uniwersalna, może być transferowana z jednego kraju do drugiego i może stanowić jedną z przesłanek dywersyfikacji geograficznej.
Wiedza specyficzna, dotycząca danego rynku, która może być zdobyta jedynie przez doświadczenia pochodzące z realizowania aktywności gospodarczych na danym rynku116.
Należy zauważyć, że model uppsalski nie jest postrzegany jako skrajnie deterministyczny. Według M. Goryni, w poniższych sytuacjach proces internacjonalizacji może przebiegać inaczej, niż zostało to przedstawione na modelu:
Firmy dysponują ogromnymi zasobami (zwłaszcza finansowymi), w związku z tym konsekwencje ewentualnego niepowodzenia wejścia na nowe rynki są dla nich stosunkowo niewielkie.
Warunki na danym rynku są bardzo stabilne i wiedza o nim może być zdobyta w sposób inny, niż doświadczenie.
Przedsiębiorstwo posiada znaczne doświadczenie w działalności na rynku o podobnych warunkach jak rynek, na który to przedsiębiorstwo chce wejść.
Małe rozmiary rynku przemawiają za rezygnacją z etapu budowy na nim własnej filii produkcyjnej117.
Rozwój modelu uppsalskiego w kierunku bardziej dynamicznego ujęcia procesów internacjonalizacji wygenerował opis podstawowego mechanizmu
internacjonalizacji, w którym wynik jednego cyklu działań
internacjonalizacyjnych jest punktem wyjścia dla rozpoczęcia następnego cyklu118. W tym mechanizmie wyróżnia się dwa aspekty zmiennych internacjonalizacji: statyczne i dynamiczne (rys. 2.8).
116
M. Gorynia, B. Jankowska, Teorie internacjonalizacji, „Gospodarka narodowa”, nr 10/2007, s.23-24.
117 Tamże, s. 24.
118 J. Johanson, J.E. Vahlne, The Internationalization Process of the Firm:a Model of Knowledge
Development and Increasing Foreign Market Commitments, “Journal of International Business Studies”,
Rys. 2.8. Podstawowy mechanizm internacjonalizacji – model dynamiczny.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Johanson, J.E. Vahlne,
The Internationalization Process of the Firm: a Model of Knowledge Development and Increasing Foreign Market Commitments, “Journal of International Business
Studies”, 8(1), 1977, s. 47.
Model uppsalski zyskał z biegiem lat olbrzymią popularność, stając się podstawą do stworzenia wielu nowoczesnych koncepcji rozwoju procesów internacjonalizacji. Ich rdzeń jest podobny, różnią się odmiennymi niż w modelu uppsalskim etapami internacjonalizacji.
Do wspomnianych koncepcji należą między innymi: model sekwencyjny Bilkleya i Tesara119, koncepcja internacjonalizacji Cavusgila120, sekwencja etapów internacjonalizacji Cieślika121
, etapy międzynarodowego zaangażowania przedsiębiorstwa Kortha122, model Reida123, szerzej przedstawione w tabeli 2.2.
119 W.J. Bilkley, G. Tesar, The Export Behaviour of Smaller Wisconsin Manufacturing Firms, “Journal of International Business Studies”, nr 9, 1977.
120
S.T. Cavusgil, Differences Among Exporting Firms Based on Their Degree of Internationalization, “Journal of Business Research”, nr 12, 1984.
121 J. Cieślik, Zarys teorii internacjonalizacji przedsiębiorstwa, Szkoła Główna Planowania i Statystyki, Warszawa, 1987.
122 Ch.M. Korth, International Business. Environment and Management, Englewood Cliffs, New York, 1985.
123 S. Reid, Firm Internationalization. Transaction Costs and Strategic Choice. “International Marketing Review”, nr 2, 1983. Znajomość rynku Stopień zaangażowania na danym rynku Aspekty statyczne Decyzje dotyczące stopnia zaangażowania na danym rynku zagranicznym Bieżąca działalność Aspekty dynamiczne
Bilkley i Tesar (1977) Cavusgil (1984)
1. Brak zainteresowania zarządu eksportem. 2. Zarząd zainteresowany realizacją spontanicznych zamówień z zagranicy, ale nie podejmuje starań o rozpatrzenie możliwości działalności eksportowej. 3. Zarząd rozważa możliwości aktywnej działalności eksportowej.
4. Firma eksperymentuje, eksportując do zbliżonego pod względem psychologicznym kraju.
5. Firma staje się doświadczonym eksporterem. 6. Zarząd rozważa możliwość eksportu także do innych krajów.
1. Marketing krajowy: Firma sprzedaje tylko na rynku krajowym.
2. Faza przed-eksportowa: firma szuka informacji i rozważa możliwości eksportu. 3. Zaangażowanie eksperymentalne. 4. Aktywne zaangażowanie: eksport do większej liczby krajów – eksport bezpośredni, wzrost sprzedaży eksportowej. 5. Całkowite zaangażowanie: zarząd stale podejmuje decyzje o alokowaniu
ograniczonych zasobów wybierając między rynkiem lokalnym i rynkami zagranicznymi.
Czinkota (1982) Reid (1981)
1. Firma nie interesuje się w ogóle rynkami Zagranicznymi.
2. Firma częściowo zainteresowana. 3. Firma odkrywająca rynki zagraniczne. 4. Firma eksperymentująca.
5. Doświadczony niewielki eksporter. 6. Doświadczony duży eksporter.
1. Świadomość eksportu: problem rozpoznania możliwości, pojawienie się zapotrzebowania. 2. Intencja eksportu: motywy, podejście, Oczekiwania.
3. Próby eksportu: doświadczenie wynikające z ograniczonej działalności eksportowej. 4. Rozwój eksportu: efekty zaangażowania w działalność eksportową.
5. Akceptacja eksportu: przyjęcie lub odrzucenie działalności eksportowej.
Tabela. 2.2. Przegląd modeli internacjonalizacji.
Źródło: M. Gorynia, B. Jankowska, Teorie internacjonalizacji, „Gospodarka narodowa”, nr 10/2007, s. 23, za: O. Andersen, On the International Process of Firms:
A Critical Analysis, “Journal of International Business Studies”, nr 24 (2), 1993.
Biorąc pod uwagę charakterystykę polskiej gospodarki i niezwykle istotną rolę, jaką pełnią w niej małe i średnie przedsiębiorstwa124, wart uwagi jest model internacjonalizacji, opracowany przez R. Luostrainena i H. Hellmana, opisujący procesy umiędzynarodowienia właśnie w sektorze MSP.
Autorzy proponują wyszczególnienie czterech etapów (rys. 2.9):
1. Etap pierwszy: firma nie podejmuje żadnej działalności na zagranicznych rynkach.
124
Według przeprowadzonych badań, udział MSP w tworzeniu PKB ciągle rośnie, a na przestrzeni lat 1997-2000, wynosił odpowiedni:
-1997: 45,2% -1998: 47,8% -1999: 48,5% -2000: 49,4%
Źródło: Kierunki działań rządu wobec małych i średnich przedsiębiorstw od 2003 do 2006 roku, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, 2003, s.26
2. Etap drugi: działalność zagraniczna ogranicza się do importu komponentów i surowców do dalszej produkcji, oraz transferu technologii.
3. Etap trzeci: pojawia się eksport, utworzenie filii handlowej i filii produkcyjnej za granicą. Możliwa jest sprzedaż licencji i zawieranie umów kooperacyjnych.
4. Etap czwarty: przedsiębiorstwo wchodzi w powiązania kooperacyjne (pionowe i poziome) w obszarach, produkcji, handlu, działalności badawczo-rozwojowej. Staje się uczestnikiem sieci produkcyjnej, lub międzynarodowego łańcucha dostaw125
.
Rys. 2.9. Model internacjonalizacji małych przedsiębiorstw.
Źródło: K. Przybylska, Proces internacjonalizacji przedsiębiorstwa w teorii
ekonomicznej, Zeszyty Naukowe nr 3, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Bohni, 2005 s.
83, za: R. Luostrainen, H. Hellman, Internationalization Process and Strategies of
Finnish Family Enterprise, w “Proceedings of the Conference on the Development,
Ministry of Trade and Industry, Studies and Raports”, 1993, nr 59.
125 K. Przybylska, Proces internacjonalizacji przedsiębiorstwa w teorii ekonomicznej, „Zeszyty naukowe nr 3”, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Bochni, 2005, s. 83.
Etap pierwszy
Działalność na rynku
krajowym
Etap drugi
Internacjonalizacja
do wewnątrz
Etap trzeci
Internacjonalizacja na zewnątrz
Etap czwarty
Kooperacja
Analizując rysunek 2.9 warto zauważyć, że logistyka międzynarodowa pojawia się już w pierwszym etapie internacjonalizacji, zapewniając wsparcie dla nowej koncepcji zaopatrzenia firmy, rozpoczynającej działalność międzynarodową.