i teraźniejszość, Biblioteka Edukacji Dorosłych, t. 44,
Warszawa – Gdańsk 2012, ss. 276.
Praca zbiorowa „Edukacja dorosłych wobec społecznego wykluczenia: prze-szłość i teraźniejszość” pod redakcją Tomasza Maliszewskiego i Józefa Żerko udanie łączy dwie perspektywy: przeszłość i teraźniejszość w oglądzie społecz-nego wykluczenia z andragogicznej perspektywy. Należy od razu zaznaczyć, że edukacja dorosłych jest szczególnie z tą problematyką związana, ponieważ na-rodziła się jako odpowiedź na problemy wykluczenia chłopów, robotników, ko-biet, a wraz z upływem czasu nowych grup niemieszących się w głównym nurcie społecznym. Współcześnie awansowała do wiodących strategii społecznej inklu-zji. Uzasadnione jest zatem eksplorowanie tych zjawisk także z andragogicznego punktu widzenia i dostarczanie teoretycznych modeli o wyjaśniającej, interpretu-jącej i projektuinterpretu-jącej mocy. Ideę wydania publikacji na ten temat przez „Ateneum”
Szkołę Wyższą w Gdańsku należy przyjąć zatem z uznaniem. Słuszna była też de-cyzja Redaktorów wydania recenzowanej pracy w serii Biblioteka Edukacji Doro-słych Akademickiego Towarzystwa Andragogicznego z kilku względów: seria ma prawie 20-letnią tradycję, wielu cenionych Autorów oraz uznanie w środowisku andragogicznym. Warto jednak pamiętać o jej dobrej dystrybucji, tak by dotarła do różnych ośrodków zajmujących się edukacją dorosłych w teorii i praktyce.
Struktura książki jest przemyślana, tytuły podrozdziałów trafne i zachęcają-ce do lektury. Należą się w tym miejscu słowa uznania dla Redaktorów, którzy tak umiejętnie połączyli w całość zróżnicowaną problematykę wywodzącą się z różnych dziedzin pedagogiki: andragogiki ogólnej, historii wychowania, peda-gogiki porównawczej i edukacji międzykulturowej. Na wagę i aktualność podjętej w książce problematyki zwraca też uwagę we wprowadzeniu – Redaktorka serii – Agnieszka Stopińska-Pająk.
Pierwszą część Z historii pracy oświatowej na rzecz przeciwdziałania wy-kluczeniu otwiera artykuł niedawno zmarłego komparatysty o międzynarodowym uznaniu – Jindry Kulicha, który dokonał przeglądu wybranych pozycji XIX--wiecznej niemieckojęzycznej literatury pięknej na obecność wątków dotyczą-cych edukacji dorosłych. Autor ten wskazuje tym samym na nieobecną w polskiej andragogice metodę pozyskiwania wiedzy na temat edukacji dorosłych tamtego okresu, tym cenniejszą, że źródeł historycznych, a tym bardziej andragogicznych jest niewiele.
Kolejne dwa teksty dotyczą zasadniczego z punktu widzenia pedagogiki zagadnienia wykluczenia społecznego – alfabetyzacji. W przypadku tekstu Mi-rosławy Bednarzak-Libery chodzi o Polaków rekrutowanych do sił zbrojnych
Austro-Węgier stacjonujących w Galicji w XIX w. Tekst jest udanym opraco-waniem nie tylko zawartego w tytule problemu, ale daje szerszy pogląd na temat społecznych i osobistych uwarunkowań decyzji o karierze wojskowej i warunków awansu Polaków na tle porównawczym, zestawiając dane na temat różnych na-rodowości.
Tekst Józefa Żerko dokumentuje proces alfabetyzacji i jego skutki w woje-wództwie gdańskim na przykładzie dwóch gmin w latach 1948–1984. Tekst za-wiera ciekawe wnioski o ponadczasowym charakterze dotyczące analfabetyzmu funkcjonalnego. Tym samym tekst przypomina problem, który w społeczeństwie jest słabo uświadomiony, a w edukacji dorosłych często pomijany.
Uniwersytety ludowe z definicji pełniły ważną rolę w procesie społecznej i politycznej inkluzji ludności wiejskiej w dzieło budowania polskiej tożsamości, integrowania narodu, wyrównywania szans edukacyjnych oraz rozumienia i wy-korzystywania możliwości, jakie stworzyła transformacja społeczno-gospodarcza 1989 r. Dowodzą tego teksty zamieszczone w drugiej części recenzowanej pracy.
Eleonora Sapia-Drewniak przedstawia miejsce i znaczenie uniwersytetu lu-dowego w życiu społeczności Śląska Opolskiego w I połowie XX w. Bardzo cen-ne jest zwrócenie uwagi na odmiencen-ne funkcje uniwersytetów ludowych na tym terenie. Tekst udanie łączy szczegółowe informacje z ogólniejszą refleksją.
Pogłębioną analizę historii Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych RP w latach 1945–1948 zawiera tekst Iwony Błaszczak. Ma on nie tylko charakter chronologiczny, ale także problemowy. Autorka dobrze wprowadza w problema-tykę artykułu, kreśląc szczegółowo genezę opisywanej organizacji, prezentuje jej zadania i strukturę, przedstawia poglądy pierwszego prezesa, Feliksa Popław-skiego, by w zakończeniu sformułować pogłębione wnioski dotyczące problemu zawartego w tytule tekstu.
Działalność kulturalno-oświatowa uniwersytetu ludowego w Błotnicy Strze-leckiej w latach 1946–1998 jest przedmiotem analizy w tekście Joanny Janik-Ko-mar. Szkoda, że artykuł nie kończą rozwinięte i pogłębione wnioski ze szczegóło-wej analizy zaprezentowanej w książce.
Tekst Tomasza Maliszewskiego jest bardzo wartościowym wkładem w do-kumentowanie historii uniwersytetów ludowych w Polsce. W odróżnieniu od po-zostałych tekstów zamieszczonych w recenzowanym rozdziale, odnosi się do hi-storii całego ruchu, a nie jego poszczególnych przypadków, co pozwala zachować większy obiektywizm w ich ocenie. Autor przygląda się faktom historycznym z właściwym dla siebie dystansem, ale w trosce o jego dalszy rozwój. Tekst jest syntezą historii ruchu uniwersytetów ludowych w Polsce aż po czasy nam współ-czesne, wartą przypomnienia nie tylko ze względu na przypadającą w 2011 r. 90.
rocznicę tego ruchu społecznego.
Trzecią część książki tworzą trzy teksty. Pierwszy – autorstwa Beaty Cyboran – prezentuje zagadnienie popularyzacji wiedzy w ujęciu diachronicznym, obej-mując swoją refleksją ok. 250 lat aktywności w tej dziedzinie. Jest to udany szkic
historyczny na ten temat z ważnymi odniesieniami do współczesności. Szkoda, że Autorka nie poświęciła więcej miejsca rozważaniom ujętym w drugiej części tytułu.
Małgorzata Rosalska ciekawie i kompetentnie kreśli w swoim artykule histo-rię katolickich uniwersytetów ludowych we współczesnej Polsce. Wartościowe jest ukazanie tego typu placówek w szerszym kontekście historyczno-społecznym oraz wskazanie na kierunki zmian, jakie zaszły w ich działalności. Bardzo cenna byłaby informacja o liczbie aktualnie funkcjonujących uniwersytetów ludowych, ponieważ ostatnie dane w tekście pochodzą z roku szkolnego 2000/2001. Zdaję sobie jednak sprawę z trudności, jakie napotykać można w pozyskaniu tych infor-macji w administracji kościelnej.
Zamykający tę część pracy tekst Małgorzaty Stopikowskiej podejmuje pro-blematykę wykluczenia społecznego mniejszości narodowej – Polaków na Bia-łorusi. W tekście zostało dobrze nakreślone społeczno-polityczne tło działalności polskich organizacji na Białorusi, walczących o prawo do swojej kultury oraz oświaty w przeszłości i współcześnie. Autorka wylicza sukcesy i porażki oraz trudności Polaków w tym względzie, ilustruje to faktami oraz danymi statystycz-nymi.
Kolejną część recenzowanej pracy tworzą teksty dotyczące doświadczeń w dziedzinie edukacji dorosłych Holandii, Islandii, Szwajcarii i Włoch. Mamy w tym zestawieniu trzech zagranicznych Autorów: Jelle Zwarta z tekstem pt.:
Przeciw wykluczeniu holenderskich Fryzów: o historii i współczesności Wyższej Szkoły Ludowej na wyspie Terschelling, Thorbjörga Árgeirsdóttira z artykułem
„Edukacja dorosłych w Islandii – wybrane aspekty” oraz Ellisabett Cannova z przyczynkiem o współczesności edukacji dorosłych we Włoszech, którzy do-starczają nam oryginalnej wiedzy na temat edukacji swoich krajów, i co szczegól-nie cenne – artykuły zostały dobrze przetłumaczone na język polski. Tekst Artura Fabisia jest kompetentnie napisanym artykułem na temat wyrównywania szans edukacyjnych w Szwajcarii, który zawiera podstawową dla analizowanej proble-matyki wiedzę. Tekst został starannie przygotowany pod względem językowym i edytorskim.
Ostatnia część pracy dopełnia całości recenzowanej książki, podejmując teo-retyczną refleksję nad kluczową dla recenzowanej pracy kategorią wykluczenia społecznego.
Dobrze, że tekst Katarzyny Górniak otwiera tę część pracy, ponieważ nakre-śla szerokie tło dla rozważań nad ekskluzją w ujęciu socjokulturowych koncepcji Pierra Bourdieu i Basila Bernsteina. Chcę podkreślić dojrzałość Autorki w prowa-dzeniu narracji. Dla przejrzystości wywodu warto było we wstępie nakreślić, jakie cele stawia sobie Autorka, co ją szczególnie interesuje, ponieważ tytuł tekstu jest bardzo ogólny.
Kolejny tekst jest udaną próbą teoretycznego wyjaśnienia mechanizmu wykluczania społecznego na przykładzie niepełnosprawnych. Jego Autorka
– Małgorzata Malec – powołuje się na wybrane teorie socjologiczne w tym zakre-sie i umiejętnie je łączy z teoriami pedagogicznymi. Równoważy też w tekście to, co zapowiedziała w tytule, tj. refleksję nad pojęciem i problemem stygmatyzacji w ogóle z jego wyjaśnianiem na przykładzie niepełnosprawności.
Tekst Lucjana Turosa – współtwórcy polskiej andragogiki – jest autorską re-fleksją doświadczonego badacza i teoretyka nad rolą edukacji dorosłych w prze-ciwdziałaniu procesowi wykluczenia społecznego. Słusznie zatem zamyka całość rozważań zawartych w recenzowanej pracy, a dodatkowo napawa pedagogicznym optymizmem, chociaż dziś dzięki nowym badaniom wiemy, że nie jest on zawsze oczywisty i uzasadniony, ale nie ulega wątpliwości, że bardzo w pracy oświatowej potrzebny.
Artykuły składające się na recenzowaną publikację dowodzą, że edukację dorosłych można (i należy) postrzegać jako ważne społeczne narzędzie w działa-niach przeciw wykluczeniu. Uzasadnione jest zatem eksplorowanie tych zjawisk także z andragogicznego punktu widzenia i dostarczanie teoretycznych modeli o wyjaśniającej, interpretującej i projektującej mocy – także te warunki recenzo-wana publikacja spełnia.
Jako recenzentka książki na etapie wydawniczym chcę podkreślić, że Redak-torzy uwzględnili znakomitą większość moich uwag oraz sugestii, za co w tym miejscu chcę bardzo podziękować. Czuję się zatem także odpowiedzialna za efekt końcowy, z jakim czytelnik ma do czynienia.
Recenzja: Hanna Solarczyk-Szwec
Dane do korespondencji:
Dr hab. Hanna Solarczyk-Szwec, prof. UMK Wydział Nauk Pedagogicznych UMK
ul. Asnyka 2a 87-100 Toruń
e-mail: Hanna.Solarczyk@umk.pl