Rozdział 1: Zagadnienia podstawowe
1.4. Użycie systemu uzbrojenia
Dla oceny legalności użycia środków i metod walki mogą służyć trzy działy prawa międzynarodowego, to jest ius in bello, ius contra bellum oraz międzynarodowe prawo praw człowieka (gdy AWS jest używany poza sytuacją konfliktu zbrojnego)139. Niniejsza praca obejmuje zakresem wyłącznie odpowiedzialność w obszarze MPH. Użycie środka walki oddziałuje na stan zdrowia człowieka, stąd, zdaniem R. M. Couplanda, potrzebne są obiektywne kryteria pozwalające mierzyć stopień zadanego cierpienia, który jest ściśle powiązany z procesem produkcyjnym broni. Czynniki determinujące wpływ broni na zdrowie odnoszą się zatem zarówno do wytworzenia broni, jak i sposobu, w jaki może zostać użyta, z kolei liczba ofiar i charakter obrażeń są zależne tylko od sposobu użycia broni140.
Należy jasno rozgraniczyć użycie od posiadania broni. Posiadanie jest dla państw szczególnie ważne, zwłaszcza w przypadku nowych broni i związanego z tym budowania pozycji militarnej w społeczności międzynarodowej141. Nie każdy zakaz użycia broni jest jednocześnie połączony z zakazem jej posiadania. Zdarza się, że traktaty przewidują dopuszczalność posiadania określonego środka walki w celach pokojowych142. Wydaje się,
138 J. Lewis, The Case for Regulating Fully Autonomous Weapons, “Yale Law Journal”, 2015, vol. 124, nr 1309, s. 1.
139 P. Grzebyk, Odpowiedzialność karna za nielegalne ataki dokonywane za pomocą statków bezzałogowych (w:) M. Szuniewicz, Automatyzacja i robotyzacja współczesnego pola walki wyzwaniem dla prawa międzynarodowego, Gdynia, 2015, s. 118.
140 R. M. Coupland, SIrUS Project. Towards a determination of which weapons cause “superfluous injury or unnecessary suffering”, Genewa, 1997, s. 99-100.
141 D. MacKenzie, Technology and the Arms Race, “International Security”, 1989, vol. 14, nr 1, s. 161-175
142 Konwencja o zakazie broni biologicznej z 1972 r. dopuszcza wykorzystanie substancji do celów pokojowych, aby nie stwarzać przeszkód do gospodarczego i technologicznego rozwoju państwa; Konwencja o zakazie broni chemicznej z 1993 r. wśród celów wykorzystania broni, niezabronionych przez Konwencję, wymienia: cele przemysłowe, rolnicze, badawcze, medyczne, farmaceutyczne i inne pokojowe, także cele wojskowe niezwiązane z użyciem broni chemicznej jako środka prowadzenia wojny, cele utrzymania porządku publicznego, włączając w to uśmierzanie rozruchów wewnętrznych; Konwencja o zakazie min przeciwpiechotnych z 1997 r. z kolei dopuszcza konserwację lub przekazywanie pewnej liczby min przeciwpiechotnych dla celów opracowania technik niszczenia min lub dla nauczania tych technik. Por.:
Konwencja o zakazie prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia zapasów broni bakteriologicznej (biologicznej) i toksycznej oraz o ich zniszczeniu, podpisana 10 kwietnia 1972 roku w Londynie, Moskwie, Waszyngtonie, Dz. U. z 1976 r., nr 1, poz. 1, załącznik; Konwencja o zakazie prowadzenia badań, produkcji,
42 że ma to na celu ułatwienie przyjęcia tekstu traktatu, a tym samym jest wyrazem kompromisu pomiędzy zwolennikami wprowadzenia całkowitego zakazu danej broni a stronnikami zachowania przynajmniej minimalnych gwarancji dopuszczalności jej posiadania.
Oczywistym jest, że wprowadzenie zakazu użycia może prowadzić do ustanowienia zakazu posiadania broni, co miało miejsce w odniesieniu do broni biologicznej. Zakaz posiadania broni biologicznej wprowadzony Konwencją o zakazie prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia zapasów broni bakteriologicznej (biologicznej) i toksycznej oraz o ich zniszczeniu z 1972 r. został poprzedzony zakazem użycia tejże broni na podstawie Protokołu dotyczącego zakazu używania na wojnie gazów duszących, trujących lub podobnych oraz środków bakteriologicznych z 1925 r. (tzw. Protokołu genewskiego z 1925 r.)143.
Procesem ściśle związanym z użyciem systemu uzbrojenia jest angażowanie celu (ang. targeting). Ten proces jest rozumiany jako przeprowadzenie określonego działania zbrojnego, który ma prowadzić do osiągnięcia pożądanych rezultatów wojskowych. Proces angażowania celu jest efektem współpracy na wielu poziomach dowodzenia w siłach zbrojnych (pomiędzy wywiadem, personelem zaangażowanym w planowanie operacji i w bezpośrednią jej realizację). Wyróżnia się dwa rodzaje dopuszczalnych obiektów ataku:
cele planowane oraz angażowane „przy okazji” (ang. targets of opportunity)144. Te ostatnie są albo antycypowane, albo wynikają z okoliczności nieprzewidzianych w trakcie planowania operacji. Prawidłowo przeprowadzony proces angażowania celu (ang. Joint Targeting Cycle) powinien składać się z następujących faz:
1) określenie pożądanego zarówno przez państwo jak i dowódcę stanu końcowego operacji (ang. End State and Commanders Objectives),
2) zebranie informacji o celu i jego priorytyzacja (ang. Target Development and Prioritization),
3) analiza zdolności bojowych (ang. Capabilities Analysis),
4) decyzja dowódcy w przedmiocie ataku oraz określenie siły zbrojnej (ang. Commander’s Decision and Force Assignment),
5) planowanie przebiegu misji i użycie siły (ang. Mission Planning and Force Execution),
składowania i użycia broni chemicznej oraz o zniszczeniu jej zapasów, sporządzona w Paryżu, dnia 13 stycznia 1993 r., Dz. U. z 1999 r., nr 63, poz. 703, załącznik; Konwencja o zakazie użycia, składowania, produkcji i przekazywania min przeciwpiechotnych oraz o ich zniszczeniu, sporządzona w Oslo dnia 18 września 1997 r., otwarta do podpisu w Ottawie dnia 03-04.12.1997 roku, Dz. U. z 2013 r. poz. 323.
143 Protokół dotyczący zakazu używania na wojnie gazów duszących, trujących lub podobnych oraz środków bakteriologicznych, sporządzony w Genewie dnia 17 czerwca 1925 r., Dz. U. z 1929 r., nr 28, poz. 278.
144 International Institute of Humanitarian Law, Targeting Course: Course Documents, San Remo, 30.09-04.10.2019 (w zbiorach własnych autorki).
43 6) ocena przeprowadzonej operacji (ang. Assessment)145.
W zależności od charakteru obiektu angażowanie celu może przybrać formę w pełni zaplanowanego lub dynamicznego procesu. W obrębie zaplanowanego angażowania celu mogą znaleźć się obiekty ściśle zaplanowane (ang. scheduled) oraz alarmowe (ang. on call).
Z drugiej strony dopuszczalny jest dynamiczny targeting (zazwyczaj stanowi reakcję na zmianę okoliczności na polu walki) skierowany przeciwko niezaplanowanym lub nieprzewidzianym wcześniej obiektom. Wraz z obiektami „alarmowymi”, te obiekty są jednocześnie czasowo wrażliwe, co oznacza, że w krótkim czasie mogą zmieniać lokalizację (ang. time sensitive targets)146.
Kombatanci nie zawsze więc mają pełny obraz działań zbrojnych. Otrzymywane z wywiadu dane nigdy nie zawierają stwierdzenia, że dany obiekt (osobowy lub rzeczowy) jest celem. Dla określenia, że według danych wywiadu obiekt może stanowić przedmiot ataku, używa się stwierdzenia „bardzo prawdopodobne” (ang. higly likely). Poza tym, oparcie ataku wyłącznie na jednym źródle wywiadowczym nie jest powszechną praktyką (przynajmniej w siłach zbrojnych NATO). Uważa się, że potwierdzenia informacji dotyczących konkretnego obiektu należy poszukiwać w co najmniej dwóch źródłach147.
145 Tamże.
146 Tamże.
147 Tamże.
44
Podsumowanie
Z powyższych rozważań można wyciągnąć następujące wnioski. W prawie międzynarodowym występuje kilka rodzajów odpowiedzialności, w tym responsibility, liability i accountability. Teoretycznie mogą ją ponosić zarówno podmioty prawa międzynarodowego, jak i jednostki. W odniesieniu do podmiotów prawa międzynarodowego do tej pory nie zostało przyjęte ogólne porozumienie międzynarodowe dotyczące ich odpowiedzialności za akty międzynarodowo bezprawne. Odwrotną tendencję można zaobserwować wobec indywidualnej odpowiedzialności karnej.
Dla określenia analizowanego systemu uzbrojenia poprawne wydaje się użycie sformułowania autonomiczny system uzbrojenia, a nie na przykład broń autonomiczna. AWS należy też zaklasyfikować jako środek walki, czyli obiekt używany w celu wywołania krzywdy lub szkody, na który składają się broń, platforma przenosząca broń oraz przedmioty nierozłącznie związane z systemem uzbrojenia, które zapewniają jego zdolność bojową.
W związku z powyższym, w dalszej części pracy została przyjęta definicja autonomicznego systemu uzbrojenia z perspektywy kluczowych w procesie angażowania celu funkcji, to jest wyszukiwania i angażowania celu. Ich bezpośrednim następstwem może być naruszenie MPH. To pozwoli na zdeterminowanie przesłanek odpowiedzialności zarówno państwa używającego AWS, jak i jednostek zaangażowanych w ten fragment procesu wytwarzania, który determinuje zdolność maszyny do angażowania celu. Termin „autonomiczny system uzbrojenia”, na potrzeby pracy, został przyjęty na podstawie toczących się na forum Konwencji CCW dyskusji. Odnosi się do każdego systemu uzbrojenia, który może wybierać i angażować cel bez udziału człowieka.
Ponadto, należy odróżnić prawo dotyczące użycia środków i metod walki w konflikcie zbrojnym od prawa dotyczącego uzbrojenia w ogóle. Pierwsze z nich regulowane jest zwłaszcza MPH, podczas gdy prawo regulujące uzbrojenie odnosi się do posiadania, przechowywania, gromadzenia, nabywania uzbrojenia. Proces angażowania celu nie ogranicza się do przeprowadzenia ataku. Składa się z wielu faz, w których AWS mogą wykonywać zróżnicowane zadania. Z perspektywy odpowiedzialności istotne są funkcje prowadzące bezpośrednio do wywołania zmiany w świecie rzeczywistym, czyli wybór i atakowanie celu.
45