P
owszechnie wiadomo, że reprezentacyjne wejście do gmachu głównego Politechniki Wrocławskiej znajduje się przy Wy-brzeżu Wyspiańskiego. Powstało ono jednak dopiero w roku 1928 wraz z nowszą częścią budynku wzniesionego dla ówczesnej Wyższej Szkoły Technicznej. Wcześniej, w latach 1910-1928, funk-cję głównego wejścia uczelni spełniał ozdobny portal, umieszczony przy ul. Norwida. Należy on do starszej części gmachu głównego, zbudowanej w latach 1905-1910.Archiwolta wejścia – stan z 2009 r.
1-2. Ewolucja koncepcji portalu głównego: powyżej – szkic z 2 czerwca 1905 r. (Ludwig Burgemeister, Gustav Oelsner; Archiwum Budowlane Miasta Wrocławia, T 4587, sygn. 1271.05, p. 25 – fragment); poniżej – szkic z 25 maja 1909 r. (Georg Thür; Archiwum Budowlane Miasta Wrocławia, TP 923, sygn. 20679 – fragment)
3. Portal główny – wersja ostateczna; projekt z 5 sierpnia 1909 r.
(Ludwig Burgemeister; Archiwum Budowlane Miasta Wrocławia, TP 934, sygn. 20739 – fragment)
1
2
3
Otwór wejściowy jako element ar-chitektury stopniowo dostosowywa-no do całościowej wizji budynku. Wy-brane fragmenty trzech projektów ele-wacji ukazują różnice w opracowaniu portalu głównego. Ilustracja 1 przed-stawia wstępną, schematyczną kon-cepcję bazującą na elementach archi-tektonicznych, bez figuralnego pro-gramu rzeźbiarskiego.
Szkic z ilustracji 2 w ogólnym zary-sie przypomina zrealizowany wariant wejścia. Widoczne są elementy wy-stroju rzeźbiarskiego oraz gzyms i ba-lustrada tarasu wyższej kondygna-cji. Wydaje się, że w tym czasie twór-cy budynku – architekci Georg Thür i Ludwig Burgemeister oraz rzeźbiarz Richard Schipke mogli ostatecznie ustalić formę portalu i tematykę rzeź-by architektonicznej.
Wersja z ilustracji 3 ukazuje ten po-mysł w stadium rozwiniętym. Kon-cepcja portalu nie różni się od tej, jaką ostatecznie zrealizowano (il. 4 i 5).
Portal został wykonany z piaskow-ca. Autorem dekoracji rzeźbiarskiej jest wspomniany Richard Schipke1. Dla upamiętnienia otwarcia Wyż-szej Szkoły Technicznej, dokonanego 29 listopada 1910 r. w obecności ce-sarza Niemiec Wilhelma II, wejście otrzymało nieoficjalną nazwę portalu cesarskiego.
Otwór wejściowy jest zwieńczony pełnym łukiem. W nadświetlu drzwi znajduje się wykonana z brązu latar-nia, oparta na konsoli zdobionej rzeź-bionymi w drewnie puttami.
W zworniku widnieje rzeźbiony orzeł pruski. Po II wojnie światowej orła pozbawiono korony.
Wierną kopię korony wykonał na podstawie archiwalnej ilustracji arty sta rzeźbiarz Tomasz Rodziński. 4 wrześ-nia 2007 r. została ona przywrócona na dawne miejsce (il. 6).
Treść kompozycji lewej, północnej strony wejścia jest poświęcona sztu-ce. Dominujący akcent stanowi
natu-Krzysztof Dackiewicz, Muzeum Politechniki Wrocławskiej Zdjęcia: Archiwum Budowlane Miasta Wrocławia, Muzeum PWr 4-5. Dawne wejście główne: po lewej – stan z około 1910 r. (fot. Eduard van Delden, Heinrich Götz; Archiwum Budowlane Miasta Wrocławia, sygn. fot. 125); po prawej – stan z 2009 r. 6. Moment przekazania orłowi korony przez jej odtwórcę
filem twarzy. Forma scen i wizerun-ków powstała z inspiracji sztuką an-tyczną.
Strona zewnętrzna filaru (il. 9) uka-zuje w kolejności od góry: medalion z profilem kobiety; centaura z lirą; gło-wę kobiety en face; Dedala i Ikara.
Przedstawione tu dwie sceny fi-guralne nawiązują do mitologii, sta-nowiącej podstawy kultury greckiej i równocześnie uznanej za jej okres przedhistoryczny. Centaur z lirą to Chiron, najbardziej uczłowieczony spośród centaurów2. Tutaj może ozna-czać symboliczne narodziny sztu-ki. Postacie Dedala i Ikara kojarzą się z pionierstwem w rozwoju cywilizacji i epoką, kiedy pojęcia sztuka i
rzemio-sło określano jednym rzemio-słowem: techne3. Uzupełniające tę sekwencję meda-lion i głowa są jedynymi w kompo-zycji całego portalu wizerunkami ko-biety4.
W dolnej partii zewnętrznej stro-ny filaru, poniżej reliefów, widnieją wyryte w kamieniu daty rozpoczęcia i zakończenia budowy gmachu: 1905--1910.
Reliefy, zdobiące stronę czołową fi-laru (il. 10), ukazują: medalion z profi-lem mężczyzny; człowieka poskramia-jącego konia; głowę brodatego męż-czyzny en face; garncarza przy pracy.
Sekwencja ta symbolizuje wcze-sny okres cywilizacji antycznej. Miej-sce mitycznego centaura, który sam był w połowie koniem, zajmuje scena oswajania konia przez człowieka. Sy-tuacja ta oznacza opanowanie zwie-rzęcej natury, a także symboliczną adaptację mitu przy równoczesnym oddzieleniu go od rzeczywistości. Druga scena ukazuje jedno z najstar-szych rzemiosł – garncarstwo.
Ukazany w medalionie profil męż-czyzny z brodą i przepaską na wło-sach przypomina sposób portreto-wania spotykany w okresie wcze-snoklasycznym5. Jednak rysy twarzy portretowanego odbiegają od
staro-4 5
6
ralnej wielkości siedząca postać an-tycznego rzeźbiarza, wspartego nogą na kapitelu jońskiej kolumny. Półna-gi rzeźbiarz, przypominający greckie-go herosa, trzyma w prawej ręce dłu-to, a w lewej niemal ukończoną figurę Nike – bogini zwycięstwa. Przy kapi-telu stoją macki zewnętrzne – narzę-dzie pracy rzeźbiarskiej. Postać ta per-sonifikuje sztukę w jej klasycznym znaczeniu (il. 7 i 8).
Funkcję wysokiego postumentu dla figury pełni przyścienny filar pokryty z trzech stron płaskorzeźbami nawią-zującymi do kultury i cywilizacji sta-rożytnej Grecji (il. 9, 10 i 11).
Każda z trzech stron filaru obrazu-je osobny etap dziejów. Całość została ułożona w trzy sekwencje chronolo-giczne, w kolejności od strony północ-nej – zewnętrzpółnoc-nej poprzez środko-wą ku południowej – wewnętrznej. Sekwencje te zawierają po dwie sce-ny figuralne, rozdzielający je motyw niemal pełnoplastycznej głowy en face oraz, w zwieńczeniu, medalion z
greckich wzorów. Stylizacja ta może umownie oznaczać epokę, kiedy nie istniał jeszcze klasyczny kanon urody. Z kolei głowa en face, z bujnym owło-sieniem i wydatną brodą, przedstawia popularny zwłaszcza do IV wieku p.n.e. wzorzec męskiej mody w Gre-cji. Broda bywała ponadto oznaką władzy lub pozycji społecznej.
Wewnętrzną stronę filaru (il. 11) zdobią: medalion z profilem męż-czyzny w wieńcu laurowym; postać jeźdźca konnego; uwieńczona głowa mężczyzny; scena z budowniczym (rzeźbiarzem?) na tle fragmentu bu-dowli z jońską kolumną.
Kolejna sekwencja tryptyku przed-stawia rozkwit cywilizacji i kultu-ry antycznej. Postać konnego jeźdźca oznacza podporządkowanie przyro-dy i wykorzystanie jednego z pierw-szych środków komunikacji, scena wznoszenia gmachu – rozwój
budow-nictwa i architektury. W obu ujęciach portretowych pojawia się wieniec lau-rowy, symboliczny znak wybitnych osiągnięć. Wizerunki te budzą skoja-rzenia ze sztuką hellenistyczną lub na-wet rzymską.
W ukazanych trzech sekwencjach „cyklu antycznego” sztuka została po-traktowana szeroko, jako twórczo poj-mowane praktyczne rzemiosło
(tech-ne – patrz powyżej), doprowadzo(tech-ne
w ostatniej sekwencji do mistrzostwa. Sceny figuralne, zdobiące trzy stro-ny filaru, uzupełnia bogata dekoracja ornamentem zwijanym i roślinnym (akant, pąki, owoce) oraz motywami kartuszy i konsol.
Prawej, południowej stronie porta-lu patronuje technika. Dominuje tu-taj rzeźbiona figura, również natural-nych rozmiarów, ukazująca współcze-snego robotnika z młotem, kowadłem i łańcuchem – alegoria cywilizacji
tech-nicznej i przemysłu. Tradycyjne na-rzędzia kowalskie uzyskały tu szersze znaczenie atrybutów pracy w przemy-śle. Łańcuch oznacza z jednej strony związanie (tu: z ciężką pracą), z dru-giej strony może sugerować cechy pro-metejskie, kojarzone na przełomie XIX i XX wieku, zwłaszcza w germańskim kręgu kulturowym, z industrializacją i naukami technicznymi (il. 12 i 13).
Analogiczną do lewej strony porta-lu rolę wysokiego postumentu odgry-wa tu identyczny przyścienny filar, też ozdobiony z trzech stron płaskorzeź-bami. Układ sekwencji, również chro-nologiczny, jest podobny do opisane-go programu scen z dziejów dawnej Grecji (il. 14, 15, 16).
Treść reliefów odnosi się do rozwoju cywilizacji początkowo starogermań-skiej, następnie niemieckiej. Jednak tu północna strona filaru jest jego stro-ną wewnętrzstro-ną, a południowa zew-nętrzną.
Strona wewnętrzna (il. 14) przed-stawia: medalion z głową wojownika w rogatym hełmie; nagiego jeźdźca na koniu z lancą; głowę brodatego męż-czyzny w hełmie en face; scenę walki człowieka z niedźwiedziem.
Pierwsza sekwencja tego cyklu na-wiązuje do historii dawnych Germa-nów. Postać obnażonego konnego jeźdźca oznacza wczesny okres wyko-rzystania koni, np. w komunikacji lub łowiectwie. Walka człowieka z niedź-wiedziem symbolizuje zmagania z si-łami przyrody oraz początki etosu bo-hatera. Ideowym uzupełnieniem tej sekwencji są wizerunki starogermań-skiego wojownika.
Czołową stronę filaru (il. 15) pokry-wają następujące reliefy: głowa ryce-rza w hełmie z profilu; postać ryceryce-rza w zbroi na spiętym koniu; głowa ry-cerza w hełmie en face; dwaj żołnierze z halabardą przy armacie.
7. Lewa strona portalu 8. Fragment lewej strony portalu – postać rzeźbiarza (fot. Mirosław Łanowiecki) 9-11. Lewy filar portalu – strona zewnętrzna, czołowa i wewnętrzna
7
8
9 10 11
h i s t o r i a
Drugi rozdział „cyklu germańskie-go” ukazuje czasy historyczne. Rodzaj uzbrojenia wskazuje na średniowie-cze. W porównaniu z poprzednią se-kwencją udoskonalona została zarów-no broń ofensywna, jak i środki ochro-ny przed atakiem.
Strona zewnętrzna filaru (il. 16) uka-zuje odpowiednio: głowę mężczyzny w pirogu; żołnierza jazdy konnej; gło-wę żołnierza; trzech żołnierzy z karabi-nem maszynowym, bagnetem i lornet-ką na tle unoszącego się sterowca.
Trzecia sekwencja tego cyklu i ostat-nia część programu ikonograficznego portalu dotyczy wieków XVIII i XIX. Mężczyzna w pirogu ukazany z pro-filu w medalionie to prawdopodobnie król Prus Fryderyk II Wielki6, twór-ca potęgi państwa pruskiego. Byłoby to jedyne w kompozycji portalu od-niesienie do konkretnej osoby. Uka-zani w dolnej scenie figuralnej żołnie-rze prezentują dziewiętnastowieczne osiągnięcia techniki wojskowej. Wy-mownym po zjednoczeniu Niemiec akcentem patriotycznym wydaje się stylizacja jeźdźca z górnej sceny na podobieństwo Jeźdźca Bamberskie-go, jednej z niemieckich relikwii histo-ryczno-kulturowych7.
W treści tego cyklu zwraca uwagę wąski zakres pojmowania cywilizacji technicznej. Rozwój techniki przed-stawiono tu wyłącznie w kontekście militarnym. Być może pomysłodawcy chodziło o podkreślenie germańskie-go (lub pruskiegermańskie-go) etosu wojownika.
Dekoracja, uzupełniająca kompozy-cję tego filaru, powtarza motywy za-stosowane na filarze przeciwległym. Wątkiem tematycznym łączącym oba cykle – „antyczny” i „germański” jest wykorzystanie konia w rozwoju cywi-lizacji.
Richard Schipke z realizmem przed-stawił twarze starożytnego artysty i no-woczesnego robotnika oraz umięśnie-nie ich ciał. Wykazał też wielką dba-łość o pozostałe elementy kompozycji. Realizm scen na filarach jest mniej wi-doczny jedynie wskutek niewielkich wymiarów płaskorzeźb.
Dekoracja portalu dawnego wejścia głównego stanowi najbogatszy zestaw dzieł rzeźbiarskich na terenie uczel-ni. Rzeźby niosą przesłanie o wza-jemnym przenikaniu, równoważe-niu i dopełniarównoważe-niu się wartości huma-nistycznych i technicznych, a w samej nauce – również teoretycznych i prak-tycznych. Rozbudowana treść chrono-logicznych sekwencji objawia się jako apoteoza ewolucji, w sensie zarówno rozwoju kultury, jak i postępu tech-nicznego.
1 Richard Schipke urodził się 31 lipca 1874 r. w Radomierzycach pod Wrocławiem. Od roku 1904 był profesorem rzeźby stosowanej w Miejskiej Szkole Rzemiosła i Przemysłu Artystycznego we Wrocła-wiu. Autor m.in. dekoracji domu Paula Ehrlicha i kościoła św. Jana we Wrocławiu oraz ratusza w Kamiennej Górze. Po I wojnie świato-wej zajmował się rzeźbą portretową, nagrobkową i kameralną. Zmarł 27 października 1932 r. we Wrocławiu (wg: Rainer Sachs, Silesian
Ar-tists Lexicon, [w:] SilesianArAr-tists.com; Rochowicz-Lewandowska, op. cit., s. 30-31). Rainer Sachs podaje, że współpracownikiem Richarda
Schipke przy dekoracji gmachu głównego Wyższej Szkoły Technicz-nej był Josef Hübner.
2 Patrz: Władysław Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990, Wiedza Powszechna, s. 40, 201.
3 Maria Ludwika Bernhard, Sztuka grecka V wieku p.n.e., PWN, Warszawa 1975, s. 47.
4 We wczesnej fazie rozwoju cywilizacji rola kobiet była więk-sza niż później. Pomijając klasyczny styl portretów, sama idea ich umieszczenia może odnosić się do prehistorii, będąc wręcz aluzją do matriarchatu.
5 Patrz: Bernhard, op. cit., s. 182-194.
6 Janusz Dobesz, Wykład inauguracyjny, Pryzmat nr 181/2004, s. 9.
7 Dobesz, op. cit., s. 9.
12. Prawa strona portalu 13. Fragment prawej strony portalu – postać robotnika (fot. Mirosław Łanowiecki)
12
13
14-16. Prawy filar portalu – strona wewnętrzna, czołowa i zewnętrzna15 16
14
h i s t o r i a
D
ziała od roku akademickiego 2005/2006. Pomysł jego stwo-rzenia zrodził się już wcze-śniej wśród studentów realizujących pracę badawczą w Zakładzie Bioche-mii i to oni stali się pierwszymi człon-kami stowarzyszenia. Pierwsze spot-kanie Koła odbyło się 9 listopada 2005 r. Jego opiekunem został prof. Andrzej Ożyhar, a przewodniczącą Justyna Se-liga, która tę funkcję pełniła przez dwa lata. Następną przewodniczącą zosta-ła Agnieszka Pietrzyk (2007/2008 oraz 2008/2009).Podczas pierwszych naukowych spotkań poruszano różne tematy;
Apoptoza i nowe leki przeciwnowotworo-we, Komórki macierzyste i różnicowanie, Zmienność genetyczna człowieka, Bioche-mia neurotoksyn wytwarzanych przez pa-jęczaki. Tematyka spotkań dotyczyła
również ewolucji: Mechanizmy
ewolu-cji, Ewolucja w przyszłości, Współczesna ewolucja człowieka.