Ukraińskie Stowarzyszenie Dobroczynności ”Ridna Chata”

Mniejszość ukraińska korzystała z pomocy stowarzyszenia „Ridna Chata” („Рідна Хата” – „Ojczysty Dom”), które było najoperatywniej działającą instytucją życia narodowego na Chełmszczyźnie i Podlasiu. Początki jej działalności sięgają roku 1919, zaś zakończenie pracy „Ojczystego Domu” przypadło na 1930 r930. Pierwotną ideą jednak była działalność dobroczynna dla znajdującej się w tragicznej sytuacji ludności ukraińskiej. Towarzystwo nie posiadało swoich funduszy. Współpracowało z administracją państwową i pomagało powracającej ludności z Rosji i Ukrainy. Władze polskie niechętnie jednak chciały współdziałać z Towarzystwem931. Były Minister Ukraińskiej Republiki Ludowej ds. repatriacji Antoni Wasyńczuk powołał Ukraiński Komitet Dobroczynności na początku 1919 r. w Chełmie. Jesienią Komitet przeobrażony został w Towarzystwo Dobroczynności Ridna Chata932.

W 1921 r. władze administracyjne zawiesiły działalność organizacji. Od tego czasu aktywność stowarzyszenia prowadzona była w konspiracji. Dzięki interwencji ukraińskich posłów udało się przywrócić legalną działalność od 22 czerwca 1922 r., a 6 października

925 APLOCh, Inspektorat Szkolny w Chełmie, Do p. Inspektora Szkolnego w Chełmie, sygn. 180, s. 3.

926 APLOCh, Inspektorat Szkolny w Chełmie, Wykaz ochronek (freblówek) według stanu z dnia 1 grudnia 1927 roku, sygn. 178, s. 4.

927 APLOCh, Inspektorat Szkolny w Chełmie, Wykaz szkół powszechnych prywatnych według stanu z dnia 1 grudnia 1927 roku, sygn. 178, s. 2.

928 APLOCh, Inspektorat Szkolny w Chełmie, Wykaz ochronek ( freblówek) według stanu z dnia 1 grudnia 1929 roku, sygn.180, s. 19.

929 P. Kiernikowski, Miasto Chełm w okresie …, s. 174-175.

930 G. Kuprianowicz, Ukraińskie życie kulturalne na Chełmszczyźnie i Podlasiu Południowym w pierwszej połowie lat trzydziestych XX wieku, Res Historica 31, 105-123, s. 107.

931 G. Kuprianowicz, Ukraińskie życie kulturalno-oświatowe i ekonomiczne na Chełmszczyźnie i południowym Podlasiu w latach 1918-1926, „Rocznik Chełmski”, t.1., 1995, s. 174-175.

932 G. Kuprianowicz, Ukraińskie życie kulturalno-oświatowe i ekonomiczne na Chełmszczyźnie i południowym …, s. 175.

178 1923 r. pod pozycją nr L. 12108/PrB zarejestrowano Ridną Chatę. Urząd Wojewódzki Lubelski nadał jej numer rejestracyjny 233. Statut organizacji zatwierdzono 31 sierpnia 1926 r933.

Swą działalnością stowarzyszenie obejmowało miasto Chełm oraz województwo lubelskie934. Organizatorami Ridnej Chaty byli: Mikołaj Bogdański935, Antoni Kowalczuk, Jakub Pawlik, Antoni Wasyńczuk. Wymienione osoby weszły także w skład pierwszego zarządu organizacji. Siedziba znajdowała się w teatrze „Polonia” w Chełmie936. Stowarzyszenie miało swoje filie. Na przestrzeni lat ich liczba stale rosła. Dokładne statystyki przedstawia poniższa tabela.

Tabela 11. Liczba agend Stowarzyszenia „Ridna Chata”.

Rok 1919/23 1925 1926 1927 1928 1929

Ilość powstałych agend 10 10 21 23 28 7

Źródło: Trzaskowska-Misztal Renata, Mniejszość ukraińska na Lubelszczyźnie w latach 1918-1939, praca mgr, Lublin 1993, s. 65. Zob. aneks nr 12.

Filie Ridnej Chaty były w Depułtyczach, Sawinie, Wólce Cycowskiej, Mogielnicy, Połoskach, Kryłowie, Hrubieszowie, Bereściu, Świerszczowie, Włodawie, Horostyycie, Kodeńcu, Tomaszowie, Steniatyniu i Rzeplinie937. W 1926 r. stowarzyszenie miało 35 fili938.

Zauważalne jest, że organizacja się rozwijała i do 1930 r. utworzono 121 oddziałów, które łącznie skupiały ok. 2800 członków. W powiecie chełmskim było 29 fili Ojczystego Domu i był to jeden z powiatów, w którym działało ich najwięcej. Porównując inne samorządy to w tomaszowskim było 19, we włodawskim 29, a w bialskim 5 939. Ze względu na problem z otwieraniem fili z powodu braku stosownego zapisu w statucie 9 stycznia 1923 r. poprawiono regulamin i zmieniono nazwę z „Rusińskie” na „Ukraińskie”940. Wojewoda nie podpisał wprowadzonych poprawek od razu, a dopiero 6 października 1923 r. zarejestrował nowy statut. Umożliwiło to legalne zakładanie oddziałów941.

W latach 1924/29 w Chełmie dzięki składkom członkowskim, ofiarom sympatyków i funduszom pozyskanych z USA wybudowano siedzibę organizacji przy ul. Obłońskiej 28.

933 Trzaskowska-Misztal Renata, Mniejszość ukraińska na Lubelszczyźnie w latach 1918-1939, Lublin 1993, s. 64.

934 APL, R.T.D. Ridna Chata, Statut Rusińskiego Stowarzyszenia Dobroczynnego p.n. „Ridna Chata” w Chełmie, sygn. 12, s. 7-8.

935 G. Kuprianowicz podaje jako Bogorski, dodatkowo wymienia Tomasza Kuglawca.

936 Trzaskowska-Misztal Renata, Mniejszość ukraińska na Lubelszczyźnie …, s. 64.

937 A. Rybak, Dzieje Ziemi Chełmskiej, Chełm 1998, s.142.

938 Tamże, s. 149.

939 Tamże, s. 65.

940 G. Kuprianowicz, Ukraińskie życie …, s. 178.

179 Członkiem stowarzyszenia mógł zostać każdy obywatel Rzeczpospolitej Polskiej narodowości ukraińskiej zamieszkały w województwie lubelskim. Nie przyjmowano: nieletnich, żołnierzy na służbie, marynarzy, pracowników zakładów naukowych, osób pozbawionych sądownie praw obywatelskich. Aktywiści Ojczystego Domu dzielili się na członków honorowych, rzeczywistych i wspierających. Działaczy honorowych wybierano na zebraniach walnych. Mogli zostać nimi Ci, którzy wpłacili znaczne datki pieniężne. Uczestnikami rzeczywistymi byli stowarzyszeni, którzy wpłacali do kasy organizacji roczną składkę nie mniejszą niż 10 000 marek polskich. Na członków wspierających powoływano osoby, które płaciły rocznie 500 marek polskich. Członkowie wspierający nie mieli prawa głosu podczas zebrań walnych942.

Ridna Chata była organizacją kulturalno-oświatową. Nacisk na ten obszar wyznaczony został szczególnie od 1927 r., jednak organizacja prowadziła działalność polityczną powiązaną z lewicowym ruchem ukraińskim943. Od 1928 r. stowarzyszenie było pod wpływem Sel-Rob Jedność. Nasilały się kontrole władz polskich i w dokumentach odnaleziono informacje o działalności przeciw państwu polskiemu. W związku z czym pojawiały się głosy za zamknięciem Ridnej Chaty. Ostatecznie wojewoda lubelski w 1930 r. zdecydował o zamknięciu organizacji. Nie pomogło odwołanie się przedstawicieli stowarzyszenia do Ministra Spraw Wewnętrznych. Właścicielem majątku upadłej organizacji mianowano Polaka. Sytuacja ta wywołała rozgoryczenie wśród Ukraińców944.

Stowarzyszenie miało za zadanie wspierać obywateli Rzeczpospolitej Polskiej narodowości ukraińskiej945. Pomocą materialną w formie zapomóg wypierano biednych i zubożałych ludzi wskutek wojny, pożaru, nieurodzaju i innych nieszczęśliwych wypadków oraz powracających do kraju uchodźców. Oferowano poradnictwo w sprawach otrzymania wynagrodzenia za poniesione straty podczas wojny, udzielano wskazówek i pomocy przy otwieraniu kółek rolniczych i fabryk materiałów budowlanych. Ridna Chata świadczyła pomoc lekarską i troszczyła się o przyjmowanie chorych do szpitali państwowych. Stowarzyszenie zakładało i utrzymywało bezpłatne czytelnie i biblioteki, kółka rolniczce, sklepy spożywcze, ochronki dla dzieci, wspólne mieszkania dla uczniów, przytułki noclegowe i dla starców. Ponadto ukraińskie Towarzystwo organizowało koncerty, odczyty i przedstawienia teatralne. W celu przygotowania wyżej wspomnianych zadań Towarzystwo stosowało się do obowiązujących przepisów, pozyskiwało zezwolenia oraz rejestrowało w tym

942 R. Trzaskowska-Misztal, Mniejszość ukraińska na Lubelszczyźnie …, s. 66.

943 Tamże, s. 66.

944 Tamże, s. 67.

180 celu odpowiednie statuty946. W raz ze stabilizacją finansową Ukraińców obszar dobroczynności stracił na znaczeniu, ale prowadzona była podczas całej działalności. W 1923 r. Towarzystwo wnioskowało o przekazanie mu ochronek, w których przebywały dzieci ukraińskie. Zorganizowano zbiórkę na „mołoko ditkam” dla biednej rodziny ze wsi Czarnołazy. Słabe zasoby Towarzystwa odebrały możliwość szerszej pomocy. Zapomogi przydzielano w 1923 r. 17 biednych otrzymało pomoc na sumę 1 137 000 marek polskich, w 1924 r. 5 osób na sumę 40 000 marek polskich i 9 zł, w 1925 r. 7 osób na kwotę 94 zł 40 gr, a do maja 1926 r. 9 osób na sumę 103 zł 50 gr947.

Pracami Towarzystwa kierował zarząd wybierany przez zgromadzenie walne. Zebranie walne miało odbywać się co najmniej raz w roku podczas którego wymieniano 1/3 członków Zarządu. Czynności Zarządu kontrolowała trzy osobowa komisja rewizyjna. 14 października 1922 r. pierwsze Walne Zgromadzenie Towarzystwa. Przewodniczącym został poseł Antoni Wasyńczuk, a poseł Semen Lubarski został wybrany na zastępcę przewodniczącego. Na skarbnika wybrano Jana Nowosada, na sekretarza Konstantego Soszyńskiego, zaś Maria Fedoń została członkiem948. Kolejne walne zgromadzenie, które odbyło się 23 listopada 1923 r., na przewodniczącego wybrało senatora Iwana Pasternak, a na pozostałych członków: posła Antoniego Wasyńczuka, Konstantego Soszyńskiego, Eugenię Makówką i Grzegorza Nowosada. 17 maja 1925 r. podczas zebrania walnego nastąpiły zmiany w zarządzie. Przewodniczącym został Iwan Pasternak, jego zastępcą Stefan Kozaczuk. Sekretarzem był Soszyński, skarbnikiem Bazyli Gula i członkiem Makówka949. W kolejnym roku do zarządu weszły nowe osoby: G.Nowosada jako członek, a K.Wernycha i M.Plisa jako jego zastępca950.

Ridna Chata prowadziła pracę z dziećmi. Pomimo braku możliwości utworzenia szkolnictwa ukraińskiego organizowano choinki noworoczne bądź zajęcia w lokalach w Chełmie oraz innych oddziałach Towarzystwa. Eugenia Mańkowska i miejscowe Koło Kobicie dużo pracy włożyło w pomoc najmłodszym. W każdą niedzielę uczono języka i literatury ukraińskiej. Działał chór dziecięcy, orkiestra instrumentów strunowych i zespół taneczny. Dzieci prezentowały nabyte umiejętności podczas imprez951.

946 APL, R.T.D. Ridna Chata, Statut Rusińskiego Stowarzyszenia Dobroczynnego p.n. „Ridna Chata” w Chełmie, sygn. 12, s. 1-2.

947 G. Kuprianowicz, Ukraińskie życie …, s. 192.

948 Tamże, s. 177.

949 Tamże, s. 180.

950 Tamże, s. 181.

181 Poza głównym celem kulturalnym istotnym punktem była działalność dobroczynna niesienia pomocy materialnej i prawnej Ukraińcom z powiatu chełmskiego i Polesia952. 26 lutego 1920 r. delegacja przedstawicieli stowarzyszenia spotkała się z wojewodą lubelskim Stanisławem Moskalewskim. Dążono do zatwierdzenia statusu Ridnej Chaty, otwarcie szkół z ukraińskim językiem nauczania, przy czym obowiązkowo chciano uczyć języka polskiego i historii Polski, utworzenia gimnazjum i wydawania gazety „Nasze Żyttia”. Pierwszy numer gazety został wydany w tym samym roku, 27 czerwca. Ukazało się tylko 7 numerów. Wydawcami byli Antoni i Paweł Wasyńczukowie953 Gazetę zamknięto w 1928 r954. 9 października wojewoda lubelski nakazał zamknięcie towarzystwa ze względu na antypaństwową działalność komunistyczną członków stowarzyszenia.955

Spis ludności dokonany w grudniu 1931 r. ukazał, że 46,5 % obywateli miasta było Żydami, 45,6 Polakami, a 2305 osób miało narodowość ukraińską, niemiecką, rosyjską i białorusińską tj. 7,9% chełmian956.