Ustawa o języku migowym i innych środkach komunikowania się weszła w życie z dniem 1 kwietnia 2012 roku (z wyjątkiem ar-tykułów 7 i 8, dla których przewidziano 14 dniowy vacatio legis).
Podmiotami uprawnionymi na gruncie omawianej ustawy są osoby trwale lub okresowo doświadczające trudności w komunikowaniu się. Każda osoba spełniająca to kryterium może więc korzystać z praw i uprawnień gwarantowanych przez ustawę. Możliwość sko-rzystania z bezpłatnej usługi tłumacza ograniczona została jednak wyłącznie do osób niepełnosprawnych w rozumieniu Ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 1997 r. nr 123, poz.
776), czyli do osób posiadających urzędowe poświadczenie swojej niepełnosprawności. Podmiotami zobowiązanymi są natomiast, zgodnie z artykułem 6 Ustawy o języku migowym i innych środkach komunikowania się, organy administracji publicznej, jednostki syste-mu, podmioty lecznicze, a także jednostki Policji, Państwowej Straży Pożarnej i straże gminne oraz jednostki ochotnicze działające w tych obszarach. Z katalogu podmiotów zobowiązanych istotne znaczenie ma wyodrębnienie organów administracji publicznej, bowiem na-łożone zostały na nie dodatkowe obowiązki, których spełnienia nie wymaga się od pozostałych. Dotyczą one udostępnienia usług po-zwalających na komunikowanie się oraz upowszechnienie informacji o nich, a także zapewnienia dostępu do świadczenia usług tłumacza PJM, SJM i SKOGN (sposoby komunikowania się osób głuchoniewi-domych). Zgodnie z przepisami kodeksu postępowania administra-cyjnego (Dz.U. z 1960 r. nr 30, poz. 168) przez organy administracji publicznej należy rozumieć takie podmioty, które z mocy prawa zo-stały wyposażone we władztwo administracyjne, posiadają własne wyróżniające je kompetencje i powołane są do załatwiania spraw w drodze decyzji administracyjnej. Wśród nich należy wskazać mi-nistrów, centralne organy administracji rządowej, wojewodów, dzia-łające w ich lub we własnym imieniu inne terenowe organy admini-stracji rządowej, organy jednostek samorządu terytorialnego oraz inne organy i podmioty, powołane z mocy prawa (lub na podstawie porozumień) do załatwiania spraw indywidualnych, rozstrzyganych w drodze decyzji administracyjnych (zob.: Sławińska-Tomtała 2015).
Ustawa o języku migowym i innych środkach komunikowania się określa szereg praw i uprawnień osób posługujących się językiem migowym. Jednym z nich jest prawo osoby uprawnionej do swo-bodnego korzystania z wybranej przez siebie formy komunikowa-nia się , a w przypadku osób nieposiadających pełnej zdolności do
nione osoby, które odbyły kurs lub zadeklarowały znajomość któregoś z języków migowych. Warto jednak zauważyć, że obsługa przez tak przeszkolonego pracownika rzadko kiedy jest w stanie zastąpić zawo-dowego tłumacza. Powszechną praktyką jest bowiem organizowanie szkoleń z zakresu języka migowego, obejmujących zazwyczaj około 50-60 godzin zajęć. Nauka taka oczywiście sprowadza się jedynie do podstawowych znaków i zwrotów w języku migowym, co z całą pew-nością nie wystarcza do zapewnienia skutecznej komunikacji z osobą niesłyszącą. Wyniki kontroli ujawniły, że wśród osób, które odbyły kurs są również takie, które nie potrafią określić którego z języków się uczyły (SJM czy PJM). Mając na uwadze powyższe należy stwierdzić, że urzędem faktycznie dostępnym dla osób niesłyszących jest ten, który zapewnia możliwość skorzystania z pomocy zawodowego tłumacza.
Najwyższa Izba Kontroli odniosła się krytycznie także do konieczności zgłaszania potrzeby skorzystania z pomocy tłumacza na 3 dni robocze przed zdarzeniem, uznając że jest to rozwiązanie krzywdzące i dys-kryminujące. Pozbawia bowiem osoby uprawnione możliwości zała-twienia sprawy natychmiast — tak jak to się dzieje w przypadku osób słyszących — oraz wiąże się z koniecznością przynajmniej dwukrotnej wizyty w urzędzie. Kolejnym spostrzeżeniem z kontroli NIK jest fakt, że wszystkie skontrolowane podmioty dysponowały jakimiś środka-mi i rozwiązaniaśrodka-mi technicznyśrodka-mi wspierającyśrodka-mi komunikowanie się.
Należą do nich: poczta internetowa i faks (100% podmiotów), SMS lub MMS (20% podmiotów), internetowy komunikator tekstowy (15%
podmiotów), samoobsługowe urządzenia informacyjne wyposażone m.in. w pętlę indukcyjną, wzmocnienie głosu i klawiaturę z oznacze-niami w języku Braille`a (10% podmiotów). Jednak tylko trzy z nich (5% podmiotów) udostępniły rozwiązania techniczne umożliwiające komunikowanie się w języku migowym. Wielkopolski Urząd Woje-wódzki w Poznaniu umożliwił kontakt za pośrednictwem internetowe-go komunikatora audiowizualneinternetowe-go z pracownikiem posługującym się językiem migowym, Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach poprzez wykorzystanie komunikatora audiowizualnego stworzył możliwość skontaktowania się przez Internet z pełniącym dyżur tłumaczem ję-zyka migowego, natomiast Starostwo Powiatowe w Augustowie dys-ponowało urządzeniem, za pośrednictwem którego profesjonalny tłumacz języka migowego, w obecności urzędnika tłumaczył w czasie rzeczywistym rozmowę z osobą niesłyszącą.
Pomimo niedopełnienia przez podmioty zobowiązane poszcze-gólnych obowiązków wynikających z Ustawy o języku migowym i innych środkach komunikowania się, Najwyższa Izba Kontroli po-zytywnie oceniła jakość obsługi osób niesłyszących w skontrolowa-nych jednostkach. Wszystkie spośród 109 spraw objętych kontrolą zostały przeprowadzone terminowo i rzetelnie oraz zgodnie z ocze-kiwaniami uprawnionych. Zdecydowana większość z nich (83% ba-danych) podjęła się samodzielnie załatwienia sprawy lub skorzystała ze wsparcia osoby przybranej. Pomocą tłumacza języka migowego posłużyło się 9% uprawnionych, a pozostałe 7% spraw toczyło się z udziałem pracowników skontrolowanych jednostek, którzy tłuma-czyli rozmowę z osobą niesłyszącą na język migowy. Podkreślenia wymaga również fakt, że w żadnej ze skontrolowanych jednostek nie odmówiono możliwości skorzystania z pomocy tłumacza języka migowego lub pracownika posługującego się językiem migowym.
Na podstawie ankiet otrzymanych od 58 podmiotów prowadzących działalność leczniczą, 57 szkół wyższych oraz 42 jednostki systemu oświaty, Najwyższa Izba Kontroli uzyskała informacje o stosowanych cje są dostępne i zrozumiałe dla osób doświadczających trudności
w komunikowaniu się (pełny wykaz skontrolowanych jednostek:
NIK 2015: 28-32). W ocenie Najwyższej Izby Kontroli skontrolowane podmioty wykonujące usługi publiczne nie były przygotowane do kontaktu z osobami niesłyszącymi. Do chwili rozpoczęcia kontroli nie podjęły one wystarczających działań prowadzących do faktycznej realizacji obowiązków określonych w Ustawie o języku migowym i innych środkach komunikowania się oraz nie zapewniły osobom uprawnionym dostępu do zrozumiałej dla nich informacji. W dniu kontroli NIK 63,4% skontrolowanych podmiotów nie wywiązało się z obowiązku upowszechnienia w Biuletynie Informacji Publicz-nej oraz na stronach internetowych informacji o możliwości skon-taktowania się z urzędem za pośrednictwem rozwiązań lub usług wspierających komunikowanie się. Ponadto 51,7% skontrolowanych podmiotów nie upowszechniło w miejscach dostępnych dla osób uprawnionych żadnej informacji o sposobach realizacji ustawy o ję-zyku migowym, 41,7% zamieściło niekompletne informacje, a za-ledwie 6,6% dostarczyło pełnej informacji. Podkreślenia wymaga fakt, że tylko jeden ze skontrolowanych podmiotów dysponował tłumaczeniem powyższych informacji na język migowy. Oznacza to, że pozostałe podmioty zamieściły informacje w języku obcym i niezrozumiałym dla osób posługujących się wyłącznie językiem migowym. Informacje kierowane do uprawnionych nie były ponad-to oznaczone odpowiednimi znakami dostępności, czyli symbolami przekreślonego ucha lub dwóch migających dłoni (rysunek 1), co dodatkowo utrudniało ich odszukanie.
Rysunek 1. Znaki dostępności
Źródło: Załącznik nr 2 i 3 do Rozporządzenie MAiC 2014.
Wskazane powyżej uchybienia spowodowały, że pomimo iż w chwili kontroli każdy z podmiotów do tego zobowiązanych posia-dał jakieś rozwiązania uławiające komunikowanie się, niewywiązanie się z obowiązków informacyjnych sprawiło, że były one faktycznie niedostępne dla zainteresowanych. Według ustaleń Najwyższej Izby Kontroli, żaden ze skontrolowanych podmiotów nie dysponował tłu-maczeniem na język migowy formularza zgłoszenia chęci skorzystania przez uprawnionego z usług tłumacza języka migowego lub choćby instrukcji jego wypełnienia i złożenia w urzędzie. Nie posiadały one także żadnych dokumentów urzędowych niezbędnych do załatwienia sprawy (formularzy, wniosków, oświadczeń, deklaracji itp.) w formie dostępnej dla osób uprawnionych, tj. tłumaczonych na język migo-wy, zapisanych w alfabecie Braille`a lub w języku polskim w wersji uproszczonej.
Jeśli chodzi zaś o zapewnienie przez zobowiązane podmioty świadczenia tłumacza, w 78,3% było ono realizowane przez
zatrud-Daniel Lubowiecki – Przygotowanie podmiotów wykonujących...
spraw. Tym samym rozwiązanie to nie gwarantuje osobom posługują-cym się językiem migowym dostępu do usług publicznych na równi ze słyszącą częścią społeczeństwa. Na organach administracji publicznej ciąży obowiązek zapewnienia dostępu do świadczenia usług tłumacza.
Może być on jednak realizowany również przez pracownika organu administracji publicznej, który posługuje się PJM lub SJM. Jak pokazały wyniki kontroli NIK, w zdecydowanej większości organów (78% skon-trolowanych) świadczenie to realizowane jest przez zatrudnione oso-by, które odbyły kurs lub zadeklarowały znajomość języka migowego.
Jest to rozwiązanie mniej kosztowne i nie wymaga zatrudnienia do-datkowych pracowników, lecz wątpliwości budzi jakość oferowanych świadczeń. Nie stworzono bowiem żadnego mechanizmu pozwalają-cego zweryfikować umiejętności pracowników organów administracji publicznej, którzy mogą zastępować profesjonalnych tłumaczy pod-czas obsługi osób uprawnionych. W praktyce może się więc okazać, że osoba mająca pełnić rolę tłumacza nie opanowała języka migowego na poziomie pozwalającym nawiązać kontakt z osobą niesłyszącą.
Najbardziej pożądane w tym zakresie wydaje się zapewnienie - przez podmioty wykonujące usługi publiczne - urządzeń, umożliwiających tłumaczenie w czasie rzeczywistym rozmowy z osobą niesłyszącą przez profesjonalnego tłumacza języka migowego w obecności urzęd-nika. Takie rozwiązanie sprawi, że osoby niesłyszące uzyskają dostęp do usług instytucji publicznych bez konieczności zgłaszania chęci sko-rzystania z wybranej metody komunikacji na 3 dni robocze przed tym zdarzeniem oraz zyskają upragnioną samodzielność.
Źródłem finansowania badań i artykułu były środki własne autora.
Bibliografia
1. Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, (2014) Obsługa osób głuchych i głuchoniewidomych w urzędach administracji publicznej. Analiza i za-lecenia, „Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich” nr 5.
2. Czajkowska-Kisil M., (2012) Niepełnosprawność słuchowa, jako prze-słanka dyskryminacji, Warszawa: Towarzystwo edukacji antydyskry-minacyjnej.
3. Najwyższa Izba Kontroli (2015), Informacja o wynikach kontroli. Świad-czenie usług publicznych osobom posługującym się językiem migo-wym, nr ewidencyjny 29/2015/P/14/105/LPO.
4. Sak M., (2012) 4 kroki – Wsparcie osób niesłyszących na rynku pracy II – podręcznik dobrych praktyk, Warszawa: Państwowy Fundusz Re-habilitacji Osób Niepełnosprawnych.
5. Sławińska-Tomtała E., (2015) System kontroli zarządczej w procesie postępowania administracyjnego, Warszawa: C.H. Beck Wydawnictwo Polska.
6. Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 roku Kodeks postępowania administra-cyjnego, Dz.U. z 1960 r. nr 30, poz. 168.
7. Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 roku o języku migowym i innych środ-kach komunikowania się, Dz.U. z 2011 r. nr 209, poz. 1243.
8. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i spo-łecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Dz.U. z 1997 r. nr 123, poz. 776.
9. www.orka.sejm.gov.pl/druki6ka.nsf/wgdruku/4324 [26.11.2016].
10. www.stat.gov.pl/obszary-tematyczne/zdrowie/zdrowie/stan-zdrowia--ludnosci-polski-w-2009-r,6,5.html [26.11.2016].
11. www.um.warszawa.pl/aktualnosci/sto-eczne-urz-dy-z-us-ug-t-umacza--migowego-line [26.11.2016]
12. Załącznik nr 2 i 3 do Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 26 marca 2014 roku w sprawie szczegółowych wymagań doty-czących świadczenia udogodnień dla osób niepełnosprawnych przez dostawców publicznie dostępnych usług telefonicznych, Dz.U. z 2014 r. poz. 464.
w tych jednostkach rozwiązaniach ułatwiających komunikowanie się. Z informacji tych wynika, że możliwość korzystania z pomocy osób trzecich w kontaktach z nimi zadeklarowało 91,4% podmiotów prowadzących działalność leczniczą, 93% szkół wyższych i 81% jed-nostek systemu oświaty. Możliwość korzystania z pomocy tłumacza języka migowego lub przeszkolonego pracownika, podczas rejestra-cji oraz przyjęcia pacjenta dostępna była u 56,9% podmiotów pro-wadzących działalność leczniczą. Studenci i słuchacze w czasie za-jęć dydaktycznych mieli natomiast możliwość korzystania z pomocy wskazanego przez nich tłumacza w 79% szkół wyższych, a w 52,6%
uczelnie zapewniały osobom niesłyszącym możliwość tłumaczenia przekazywanych im treści na język migowy. Jeśli chodzi o możliwość korzystania ze środków wspierających komunikowanie się, zostały one zapewnione przez 36,2% podmiotów prowadzących działal-ność gospodarczą, 73,7% szkół wyższych i 31% jednostek systemu oświaty. Podmioty te najczęściej oferowały możliwość komunikacji za pomocą poczty elektronicznej i komunikatora internetowego.
Jedynie szkoły wyższe dysponowały pętlami indukcyjnymi (35,7%
badanych szkół), a możliwość korzystania z wideotłumacza zapew-niono w 4,8% podmiotów prowadzących działalność leczniczą oraz 7,1% szkół wyższych.
Podsumowanie
Ustawa o języku migowym i innych środkach komunikowania się stanowi ważny krok ku zapewnieniu osobom niesłyszącym dostępu do usług instytucji publicznych. Pomimo że od dnia wejścia w życie ustawy do chwili przeprowadzenia kontroli minęły prawie 3 lata, po-ziom realizacji postanowień w niej zawartych pozostawia wiele do życzenia. W ocenie Najwyższej Izby Kontroli skontrolowane podmio-ty wykonujące usługi publiczne nie były przygotowane do kontaktu z osobami głuchymi. Do chwili rozpoczęcia kontroli nie podjęły wy-starczających działań prowadzących do faktycznej realizacji obowiąz-ków określonych w ustawie o języku migowym i innych środkach ko-munikowania się oraz nie zapewniły osobom uprawnionym dostępu do zrozumiałem dla nich informacji. Jak podkreśla NIK, niedostoso-wanie form przekazu informacji i komunikowania się do potrzeb osób z wadą słuchu jest przejawem dyskryminacji ze względu na niepełno-sprawność. Aby temu zapobiec, konieczne jest przede wszystkim za-pewnienie osobom niesłyszącym rzeczywistego dostępu do informacji o usługach umożliwiających sprawne komunikowanie się, a także od-powiednie oznaczenie ich znakami dostępności. Nie wystarczy zatem umieszczenie informacji przez podmiot wykonujący usługi publiczne na stronie internetowej oraz w innych dostępnych miejscach jedynie w języku polskim. Komunikat ten musi być dostępny również dla osób posługujących się wyłącznie Polskim Językiem Migowym, czyli w for-mie komunikatu audiowizualnego nagranego w tym języku. Wśród pracowników instytucji publicznych istnieje powszechne przekonanie, że najbardziej skuteczną, sprawdzoną i najprostszą formą kontaktu z podmiotami zobowiązanymi jest korzystanie przez osoby głuche i głuchoniewidome z pomocy osoby przybranej. Jest to rozwiązanie wygodne dla podmiotów wykonujących usługi publiczne, ponieważ nie generuje żadnych kosztów i przerzuca ciężar organizacyjny na osoby uprawnione. Ograniczenie się jednak wyłącznie do tej formy wsparcia sprawia, że osoby niesłyszące pozostają uzależnione od pomocy innych osób i nie są w stanie samodzielnie załatwić swoich
13.
Dawid Mielnik, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II w Lublinie