Najważniejsze przedsięwzięcia dla szkolnictwa wyższego w Polsce w ostatnich 5 latach wskazano na wykresie 1.
Wykres 1. Szkolnictwo wyższe dzisiaj – Polska: najważniejsze inicjatywy w ostatnich latach
I. Pakiet ustaw o nauce z 2010 r.
II. Prace nad strategią rozwoju szkolnictwa wyższego 2011–2020
(dwa projekty: FRP na zlecenie KRASP (KRePSZ) i KRZaSP – projekt
środowiskowy* z 2009 r. oraz E&Y i IBnGR na zlecenie MNiSW z 2010 r., a następnie prace Forum Ekspertów
z MNiSW w 2010 r.
III. Nowelizacja ustawy (Prawo o szkolnictwie wyższym i ustawy
o stopniach i tytułach) z 2011 r.
IV. Założenia finansowania budżetowego szkolnictwa
wyższego i nauki
* Projekt środowiskowy – w przeciwieństwie do projektu E&Y i IBnGR – został poparty przez różne organizacje i instytucje: Radę Główną Szkolnictwa Wyższego (RGSW), Krajową Reprezentację Dok‑
torantów (KRD), KRASP(KRePSZ), KRZaSP, Krajową Izbę Gospodarczą, Business Centre Club, Zwią‑
zek Pracodawców Prywatnych Edukacji Lewiatan, Związek Banków Polskich, jako projekt bazowy w pracach MNiSW.
7 Patrz np. Benchmarking w systemie szkolnictwa wyższego. Wybrane problemy, J. Woźnicki (red.), Fundacja Rektorów Polskich, Warszawa 2012; Nowe reguły finansowa-nia szkół wyższych oparte na zasadzie współfinansowafinansowa-nia studiów – doświadczefinansowa-nia mię-dzynarodowe. Wstęp do operacjonalizacji strategii rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce 2010–2020, J. Woźnicki (red.), Instytut Społeczeństwa Wiedzy, Warszawa 2012.
8 Patrz np. J. Wilkin, Reformowanie systemu szkolnictwa wyższego w Polsce – uwarun-kowania ekonomiczno-finansowe i prawne, Fundacja Rektorów Polskich, Warszawa 2010.
Nr 3(35) 2013 Studia BAS
W dniu 1 października 2010 r. wszedł w życie pakiet pięciu (formalnie sześciu) ustaw o nauce, obejmujący między innymi zmianę zasad finanso-wania badań naukowych, zmianę formuły działania Narodowego Centrum Badań i Rozwoju (NCBR), a także utworzenie Narodowego Centrum Na-uki (NCN) oraz Komitetu Ewaluacji Jednostek Naukowych (KEJN).
W wyniku prac nad „Strategią rozwoju szkolnictwa wyższego 2010–
2020”, prowadzonych niezależnie przez dwa zespoły, powstały dwa projekty:
opracowany przez Fundację Rektorów Polskich (FRP) na zlecenie konsor-cjum Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich (KRASP) z Kon-ferencją Rektorów Publicznych Szkół Zawodowych (KRePSZ) i Konferencji Rektorów Zawodowych Szkół Polskich (KRZaSP), z udziałem FRP – tzw.
projekt środowiskowy z 2009 r. oraz przedłożony przez Ernst & Young (E&Y) i Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową (IBnGR) na zlecenie MNiSW z 2010 r. Plan resortowy rozwoju szkolnictwa wyższego, opracowany na-stępnie (w okresie 2010–2011) przez Forum Ekspertów w Ministerstwie, oparty na projekcie środowiskowym strategii, jest merytorycznie gotowy od kwietnia 2011 r. Jednak jego formalne ogłoszenie przez MNiSW nigdy nie nastąpiło. Jedynie wybrane rozwiązania projektu środowiskowego strategii, w następstwie prac Forum Ekspertów, zostały wprowadzone do rządowych projektów tzw. strategii horyzontalnych, w tym zwłaszcza do projektu stra-tegii rozwoju kapitału ludzkiego. Niektóre elementy z projektu środowisko-wego zostały także uwzględnione w procesie nowelizacji ustaw w 2011 r.
W dniu 24 listopada 2009 r. Rada Ministrów przyjęła dokument „Plan uporządkowania strategii rozwoju”, w którym nastąpiło ograniczenie liczby strategii rozwoju i polityki – z wcześniej obowiązujących 42 dokumentów tego typu – do 9 nowych tzw. horyzontalnych strategii rozwoju, określających średnio- i długookresową perspektywę rozwoju kraju. Strategia rozwoju na-uki została podporządkowana „Strategii innowacyjności i efektywności go-spodarki” (koordynator: Minister Gospodarki), zaś strategia rozwoju szkol-nictwa wyższego stała się elementem „Strategii rozwoju kapitału kudzkiego”
(Minister Administracji i Cyfryzacji Michał Boni w dniu 29 maja 2012 r. prze-kazał ten dokument do dalszych prac Ministrowi Pracy i Polityki Społecz-nej Władysławowi Kosiniakowi-Kamyszowi). Zagadnienia dotyczące nauki i szkolnictwa wyższego zostały także włączone do „Strategii rozwoju kapitału społecznego” (koordynator – Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego).
W 2011 r. nastąpiła nowelizacja ustaw (Prawo o szkolnictwie wyższym i ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki), przygotowana niezależnie od prac nad „Strategią”. Oce-ny samych zmian w tych ustawach i późniejszych aktów wykonawczych są zróżnicowane i niejednoznaczne. W nowelizacji odnajdujemy liczne
regu-76
Studia BAS Nr 3(35) 2013
lacje pozytywne, ale i przepisy nierealistyczne lub kontrowersyjne, które nie zyskały poparcia środowiska akademickiego w pracach nad ustawą. Wyraź-nie gorzej oceniana jest nowelizacja ustawy o stopniach i tytułach. Ponadto ustawa nowelizująca była procedowana zbyt powierzchownie i pod presją czasu, jakiej wcześniej nie było9. Stąd wiele w niej błędów: Ustawa z dnia 18 marca 2011 r. nie jest, niestety, przykładem „dobrego prawa” czy, ściślej, dobrego ustawodawstwa (bona lex), bowiem w zbyt wielu miejscach nie od-powiada postulatowi prawa już nie tylko dobrego, ale, jak to określa Trybunał Konstytucyjny, gdy mówi o legislacji przyzwoitej czy poprawnej, „przyzwoi-tego”. Nazbyt wiele w niej niedookreśleń, lapsusów i luk – a to w oczywisty sposób utrudnia jej rozumienie i w konsekwencji wykładanie10.
Na podkreślenie zasługuje jednak fakt, że nowelizacja z 2011 r. wska-zuje pewne nowe ścieżki rozwojowe, miejscami kierując szkolnictwo wyż-sze ku nowym horyzontom. Najważniejwyż-sze zmiany wynikające z noweliza-cji były motywowane intencją poprawy jakości kształcenia w uczelniach i efektywności ich działania. Zmiany projakościowe to przede wszystkim wprowadzenie krajowych ram kwalifikacji, a zmiany proefektywnościowe to wprowadzenie wymogów wynikających z dyscypliny finansowej i reguł zarządzania strategicznego.
Założenia finansowania budżetowego szkolnictwa wyższego i nauki w Polsce, odwołują się do wieloletniego planu finansowania budżetowego państwa. W 2008 r. rząd zapowiedział dostrzegalny wzrost nakładów na szkolnictwo wyższe i naukę, łącznie do 2% PKB do 2013 r., ale w 2010 r.
wobec uwarunkowań zewnętrznych o charakterze kryzysowym w Europie, wycofał się z tego. W 2011 r. zapowiedziano podwyżki dla pracowników uczelni publicznych przewidziane do wprowadzenia w latach 2013–2015 (w okresie trzech lat średnio na nauczyciela o ok. 30%). Pojawiła się też tzw. dotacja projakościowa, zwiększająca (wyjściowo o ok. 300 mln zł) wy-sokość nakładów z tzw. dotacji stacjonarnej, która sama nominalnie nie ulegnie zmianie. Założenia te mogą się zmieniać w zależności od sytuacji gospodarczej, w tym od ewentualnych kolejnych przejawów kryzysu świa-towego, gdyby jego skutki nasiliły się w naszym kraju.
Według danych GUS w 2005 r. udział wydatków publicznych na szkol-nictwo wyższe w PKB osiągnął wartość najwyższą – 0,99%. W kolejnych
9 Ustawa była procedowana w Sejmie, w komisji i w podkomisji zaledwie kilka ty-godni, a obrady trwały czasami przez wiele godzin dziennie. Dla porównania ustawa – Prawo o szkolnictwie wyższym z 2005 r. była w Sejmie procedowana ok. półtora roku, podobnie pakiet pięciu ustaw o nauce.
10 H. Izdebski, J. Zieliński, Prawo o szkolnictwie wyższym. Ustawa o stopniach na-ukowych i tytule naukowym. Komentarz do nowelizacji, Warszawa 2011, s.13.
Nr 3(35) 2013 Studia BAS
latach udział ten zaczął spadać, by w roku 2011 osiągnąć wysokość zaledwie 0,67% PKB11. Z kolei finansowanie prac w sferze B+R, mierzone udziałem nakładów z budżetu państwa w PKB, od 2007 r. (kiedy wyniosło 0,32%) zaczęło wzrastać tak, że w 2010 r. osiągnęło wartość 0,42%12 (tabela 1).
Tabela 1. Udział wydatków budżetowych na szkolnictwo wyższe oraz na badania i prace rozwojowe w PKB (%) w Polsce w latach 2007–2010
2007 2008 2009 2010 Wydatki publiczne na szkolnictwo wyższe 0,93 0,88 0,88 0,71 Środki asygnowane przez rząd na badania i prace rozwojowe 0,32 0,32 0,34 0,42 Źródło: na podstawie: Szkoły wyższe i ich finanse w 2011 r., pod kier. P. Łysonia, seria „Informacje i Opracowania Statystyczne GUS”, Warszawa 2012, s. 338, oraz Nauka i technika w Polsce w 2010 r., seria „Informacje i Opracowania Statystyczne GUS”, Warszawa 2012, s. 58.
W tabeli 1 przedstawiono dane dotyczące poziomu nakładów z budżetu państwa w kolejnych latach, ponieważ to ich wymiar jest wyrazem intencji rzą-du i systemowej wagi tych obszarów działania państwa w jego polityce. W ze-stawieniach nie uwzględniono nakładów ze źródeł pozabudżetowych, które w szkolnictwie wyższym maleją, zależą bowiem od szybko zmieniających się na niekorzyść uwarunkowań rynkowych, zaś w sferze B+R pozostają od lat na relatywnie niskim poziomie, ok. 0,3% PKB, z tendencją niewielkiego wzrostu.
Ze względu na wyznaczony zakres tematyczny tego artykułu i jego ograniczoną objętość, nie zostały poddane analizie nakłady ze środków europejskich, któ-rych podsumowanie – pod względem wysokości i efektywności – będzie mo-gło nastąpić po zamknięciu aktualnej perspektywy budżetowej, tj. po 2013 r.