W latach 19401941 w polityce w³adz hitlerowskich wobec ¯ydów na pierwszy plan wysunê³a siê koncentracja tej ludnoci w gettach oraz jej wyniszczenie poprzez g³ód i niewolnicz¹ pracê.
Podstaw¹ tworzenia gett by³ wspomniany ju¿ przeze mnie telefono-gram Reinharda Heydricha z 21 wrzenia 1939 r., zawieraj¹cy g³ówne wytyczne w sprawie rozwi¹zania problemu ¿ydowskiego. Mówi³ on o dwóch g³ównych etapach jego realizacji; o koncentracji ¯ydów w specjalnych miejscach odosobnienia oraz o ca³kowitej ich zag³adzie, ukrytej za terminem cel ostateczny (Endziel). W zamyle szefa poli-cji bezpieczeñstwa, getto mia³o mieæ charakter przejciowy i stanowiæ swoisty instrument eksterminacji poredniej ¯ydów, prowadz¹cy do ostatecznego celu, czyli zag³ady. Bardzo precyzyjnie cel tworzenia gett okreli³ prezydent rejencji kaliskiej, póniej ³ódzkiej, Friedrich Üebelhöer w swoim tajnym okólniku, przes³anym do administracji partyjnej, pañ-stwowej i policji 10 grudnia 1939 roku stwierdzaj¹c, i¿ utworzenie getta (w £odzi) jest oczywicie tylko rodkiem przejciowym. W jakim
czasie i jakimi rodkami getto, tym samym £ód, zostan¹ z ¯ydów oczyszczone zachowujê dla siebie. Celem ostatecznym musi byæ
jed-nak wypalenie tej straszliwej plagi (Pestbeule) bez reszty1.
Jesieni¹ 1940 r. hitlerowska administracja W³oc³awka przyst¹pi³a do utworzenia w dzielnicy miasta Rakutówku, po³o¿onym w rejonie ¿ydowskiego cmentarza, getta dla wszystkich ¯ydów pozosta³ych
w miecie2.
Wybór Rakutówka na dzielnicê ¿ydowsk¹ nie by³ przypadkowy. Na miejsca gett hitlerowcy wybierali celowo najbardziej zaniedbane,
najgê-ciej zaludnione, brudne i nieskanalizowane dzielnice miast3.
Rakutó-wek bardzo dobrze spe³nia³ powy¿sze warunki. By³a to dzielnica nêdzy, zamieszka³a g³ównie przez biedotê ¿ydowsk¹, zabudowana ruderami
i barakami, niewybrukowana i pozbawiona pr¹du elektrycznego4.
Przesiedlanie ¯ydów do getta rozpoczê³o siê w padzierniku 1940 roku i odbywa³o siê etapami. Procesowi temu czêsto towarzyszy³a prze-moc i grabie¿ mienia ¿ydowskiego. ¯yd w³oc³awski, Salomon Jesion, wspomina: pamiêtam jak do naszego mieszkania przy ulicy Kaliskiej przysz³o trzech cz³onków Hitlerjugend, kaza³o mnie, ¿onie i trojgu naszych dzieci, wyjæ z domu nic nie zabieraj¹c. To samo dzia³o siê w innych domach. Wypêdzano z mieszkañ ludzi, prowadz¹c ich do
utwo-rzonego getta5. W pamiêci w³oc³awian szczególnie zachowa³ siê dzieñ
1 A. Einsenbach, Hitlerowska polityka zag³ady ¯ydów, Warszawa 1961, s. 217; J. Kacz-marek, Zag³ada ¯ydów..., s. 49.
2 A¯IH 301/375 s. 6; M. Lisiak, Likwidacja ¯ydów we W³oc³awku, Gazeta Kujawska, nr 98 z 27/28 IV 1946, s. 3; T. Jaszowski, Okupacyjna..., s. 28; W szponach hitlerowców, [w:] Jak rodzi³o siê jutro. Kartki z dziejów W³oc³awka, oprac. Czes³aw Andrzejkowicz, W³oc³awek 1955, s. 35; J. Libiszewski w swym referacie Getta w powiecie w³oc³awskim podaje b³êdn¹ informacjê, i¿ getto we W³oc³awku utworzono wiosn¹ 1940 roku.
3 A. Einsenbach, Hitlerowska polityka..., s. 216.
4 A¯IH 301/375 s. 6; J. Libiszewski, Getta w powiecie..., s. 7; T. Jaszowski, Okupacyj-na..., s. 28; W szponach hitlerowców..., s. 35; M. Lisiak, Likwidacja ¯ydów..., Gazeta Kujawska, nr 98 z 27/28 IV 1946, s. 3.
9 listopada 1940 r., kiedy to w rocznicê kryszta³owej nocy6, przeby-waj¹ce w miecie formacje niemieckie przyst¹pi³y do przesiedlania ostatniej grupy ¯ydów do getta, urz¹dzaj¹c sobie przy tym krwaw¹ jatkê. Akcj¹ t¹ dowodzi³ osobicie burmistrz von Cramer. Trwa³a ona
od godziny 1500do 1700. Podczas jej realizacji ¯ydów, którzy do tego
czasu nie zd¹¿yli siê przesiedliæ do getta, wypêdzano z mieszkañ i kie-rowano w stronê Rakutówka. Ustawieni na ulicach hitlerowcy bili prze-chodz¹cych kijami i strzelali do bezbronnej ludnoci. Kilku ¯ydów zabito. Ca³a akcja zakoñczy³a siê masow¹ demonstracj¹ miejscowej
ludnoci niemieckiej pod has³em: W³oc³awek bez ¯ydów7.
Fot. 4. Stary ¯yd w getcie, ok. 1940 roku,
fot. n.n., zbiory Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyñskiej we W³oc³awku, nr 2561
6 Kryszta³owa noc (Kristallnacht) to wielki pogrom ¯ydów, przeprowadzony przez nazistów, w nocy z 9/10 XI 1939 r. Bezporedni¹ przyczyn¹ pogromu by³o zastrzelenie przez ¿ydowskiego emigranta Herszela Grynszpana sekretarza niemieckiego w Pary¿u Ernsta von Ratha.
7 AZIH 301/375; AOKBZH-B, sygn. Ds. 25/66, Protokó³ przes³uchania wiadka Józe-fa Nasielskiego; M. Lisiak, W szponach hitlerowców..., s. 36; Likwidacja ¯ydów..., Gaze-ta Kujawska, nr 98 z 27/28 IV 1946, s. 3.
Teren getta wytyczono ulicami: Obroñców Pokoju, Nowowiejsk¹, torami kolejowymi i Starodêbsk¹. Pocz¹tkowo getto nie by³o ogrodzone, z czasem jednak otoczono je drutem kolczastym. Wewn¹trz rozebrano wszystkie ogrodzenia i p³oty, by Niemcy mogli lepiej obserwowaæ ruch ludnoci ¿ydowskiej. Teren getta podzielono na wzór obozu koncen-tracyjnego na pola oznaczone literami od A do S. Ulice nie posiada³y nazw, natomiast ka¿dy z domów mia³ swój numer. Do getta prowadzi³y dwie bramy wjazdowe, przy których znajdowa³y siê posterunki policji
niemieckiej8.
8 AOKBZH-B, sygn. Ds. 25/66, Protokó³ przes³uchania wiadka Dawida Szejnwalda; T. Jaszowski; Okupacyjna..., s. 29. W³oc³awskie gestapo sk³ada³o siê w du¿ej mierze z mieszkañców miasta. Nale¿eli do niego: Julian Frank, by³y oficer zawodowy 14 pu³ku piechoty, Kêpiñski, który pracowa³ jako dozorca na stadionie Kujawiaka, Miko³aj Szkoda przedwojenny szczotkarz.
Fot. 5. ¯ydzi w getcie w³oc³awskim,
Na obszarze tym, po uprzednim wysiedleniu Polaków w liczbie ok. 600 osób umieszczono ok. 34 tysiêcy ¯ydów. Zostali oni st³oczeni zarówno w domach mieszkalnych, jak i zabudowaniach gospodarczych: stajniach, oborach, drewutniach itp. Nie by³o w nich kanalizacji ani sieci wodoci¹gowej. W jednej ma³ej izbie mieszka³y czêsto 23 rodzi-ny. Interwencje spo³ecznoci ¿ydowskiej, by getto rozszerzyæ, nie przy-nios³y ¿adnego rezultatu.
Nadzór polityczny i policyjny nad gettem mia³o gestapo.
Kierowni-kiem Wydzia³u do spraw getta9 by³ esesman Otto10.
W po³o¿onych w pobli¿u obozu blokach magistrackich utworzono rewir policyjny. Komendantami tego rewiru zostali: Imer i Raabe. W rewirze tym zamykano ¯ydów, którzy w ró¿ny sposób narazili siê
hitlerowcom. Pobyt w nim niejednokrotnie koñczy³ siê mierci¹11.
Zaopatrzenie w ¿ywnoæ pocz¹tkowo odbywa³o siê we w³asnym za-kresie. ¯ydom wolno by³o wychodziæ do aryjskiej czêci miasta dla dokonania zakupów. Musieli oni jednak nosiæ specjalne oznakowania,
tzw. gwiazdy Dawida i ¿ó³te ³aty naszyte na plecach12.
Na teren getta mogli wchodziæ Niemcy i Polacy wy³¹cznie za oka-zaniem specjalnego zezwolenia. Przychodzili oni tu do rzemielników ¿ydowskich, przede wszystkim krawców i szewców. Za wykonanie us³ug p³acili ¿ydowskim rzemielnikom g³ównie produktami
¿ywno-ciowymi13.
9 W protoko³ach przes³uchañ wiadkowie podaj¹, i¿ esesman Otto by³ komendantem getta, jest to prawdopodobnie b³¹d, gdy¿ w literaturze przedmiotu nie spotka³am siê z przypadkiem, aby na czele getta sta³ komendant.
10 AOKBZH-B, sygn. Ds. 25/66, Protokó³ przes³uchania wiadka Rachmila Sta¿yñ-skiego; M. Lisiak, Likwidacja ¯ydów..., Gazeta Kujawska, nr 98 z 27/28 IV 1946, s. 3.
11 J. Libiszewski, Getta w powiecie..., s. 8 ; Jaszowski, Okupacyjna..., s. 28.
12 AZIH 301/375, s. 6.