Uwagi ogólne

Archiwa lubelskie znajdują się w Wilnie. Tam również władze rosyjskie przeniosły księgi grodzkie, składowane przedtem w lubelskim kościele dominikanów, i umieściły je w centralnym archiwum państwowym. W Lublinie zostały tylko okruchy, odnoszące się najczęściej do działalności cechów i gildii. Zebrał je miejscowy historyk, Hieronim Łopaciński, który utworzył z nich małe archiwum. Sprowadził on też z archiwów wi-leńskich i warszawskich wiele odpisów, zbierał książki dotyczące miasta i na ich bazie stworzył dobrą bibliotekę podręczną dla studiowania historii Lublina.

Po jego przedwczesnej śmierci (24 sierpnia 1906 roku) zbiory przejęła grupa jego przyjaciół i uczyniła z niej instytucję publiczną. Jej kierownikiem jest od lat dr Jawor-ski, który opublikował także podręczny katalog rękopisów. Biblioteka nosi imię Łopa-cińskiego i prowizorycznie jest ulokowana w domu fundacji. Niedawno zakupiono dla niej osobny budynek, który zostanie zaadaptowany na bibliotekę.

* * *

Dziejom Lublina poświęcono dotychczas bardzo mało publikacji. Ukazało się kilka powierzchownych podręczników starej daty (najlepszy jest ten napisany przez Zie-lińskiego: Monografia Lublina, t. 1, Lublin 1878) i przewodników po Starym Mieście (Ronikera, Ciszewskiego). I to w zasadzie wszystko. Jedyną źródłową pracą jest książka księdza Jana Ambrożego Wadowskiego: Kościoły lubelskie (Kraków 1908). W litera-turze polskiej natomiast niemal nic nie można znaleźć o lubelskich żydach. W języ-ku hebrajskim w 1899 rojęzy-ku ukazała się książka Nissenbauma: Le-korot ha-jehudim be-Lublin (Dzieje Żydów w Lublinie), zawierająca epitafia słynnych ludzi z Lublina, z krótkimi notami bibliograficznymi i aneksami Dawida Kaufmanna, Harkawy i Bu-bera. Mimo wielu luk i pomyłek książka ta pozostała do dziś jedynym kompendium wiedzy o dziejach żydów w Lublinie. Obszerną krytykę tej pracy napisał Josef Kohn Cedek w „Meassef” (Petersburg 1902). Zamieścił w niej wiele uzupełnień i odsyłaczy do pracy Eisenstadt-Wienera (Daat Kdoszin,) a zwłaszcza do przedstawionych w niej genealogii, których Nissenbaum nie uwzględnił w ogóle. W roku 1913 „Jewriejskaja Starina” opublikowała album Nissenbauma z fotografiami 27 najważniejszych z punktu widzenia historyka nagrobków na cmentarzu żydowskim w Lublinie.

W ostatnich latach studiom nad historią lubelskich żydów poświęcił się inny lubli-niak, Leon Szper. Sprawdza on i uzupełnia epitafia Nissenbauma i przygotował już lek-sykon biograficzny sławnych żydów Lublina. Praca ta jeszcze się nie ukazała. W latach

1916–1917 ten sam autor napisał dla polskiego tygodnika „Myśl Żydowska” w Lublinie szereg artykułów pod zbiorczym tytułem Przyczynki do dziejów żydów w Lublinie, które jednak nie wyszły poza ramy wstępnych szkiców.

Stosunkowo dużo materiału na temat lubelskich żydów z okresu wojen kozackich i szwedzkich znajdziemy w artykule Łopacińskiego Z czasów wojen kozackich, („Prze-gląd Historyczny”, Warszawa 1909).

* * *

Niniejsza praca jest oparta na moich wcześniejszych studiach w archiwach i biblio-tekach polskich, rosyjskich i niemieckich. Przy jej pisaniu przydały mi się moje notatki z centralnego archiwum w Warszawie, a zwłaszcza z rejestru koronnego (Matrices Re-gni). Dzięki nim mogłem poprawić i uzupełnić teksty wielu dekretów polskich królów, opublikowanych przez Bierschadzkiego (Russko-jewrejskij Archiw, t. 3) i Bersohna (Dyplomataryusz dotyczący Żydów w dawnej Polsce). Do rozdziału IV (Trybunał Koronny) wykorzystałem moje Studien zur Geschichte der Ritualprozesse in Polen, które ukazały się już po wojnie nakładem Zunzstiftung w Berlinie, a do rozdziału V (Sejm żydowski) – materiały ze wszystkich możliwych bibliotek i archiwów, które zbierałem do mojej większej pracy Verfassung und Verfassungsgeschichte der Juden in Polen (s. 135–137), wydanej w Berlinie przez Gesellschaft zur Förderung der Wissen-schaft des Judentum (między innymi ze zbiorów Biblioteki Ossolińskich we Lwowie, Biblioteki Księcia Czartoryskiego w Krakowie, hrabiego Krasińskiego w Warszawie, Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu itd.). Ten sam materiał uwzględniłem także w rozdziale X razem z notatkami z archiwum centralnego w Wilnie, np. z tomu 21, 544 folio 830–860: Akt likwidacyjny ziomkostwa Lublin z roku 1765.

Z moich studiów w archiwach poznańskich wykorzystałem wyciągi z akt Cartensia Kcyniensia, a ze zbiorów Biblioteki Łopacińskiego przede wszystkim rękopis nr 1387.

Zawiera on zasadnicze przywileje żydów lubelskich, to znaczy:

1. Zgodę na zamieszkanie w mieście Pesacha Joskowicza z 8 sierpnia 1535 roku.

2. Ogólne potwierdzenie praw żydowskich przez Stefana Batorego, de dato Toruń, 12 listopada 1576 roku (Rejestr Koronny, t. 114, S F 267).

3. Ograniczenie żydowskiego handlu przez Jana III Sobieskiego, de dato Grodno, 11 lutego 1679 roku.

4. Anulowanie przywilejów nowej kongregacji kupieckiej przez Jana III Sobieskiego, de dato Warszawa, l lutego 1696 roku.

5. Wykaz wszystkich przywilejów gminy żydowskiej w Lublinie, wydany 12 lipca przez króla Augusta III.

a) August III, 12 lipca 1736 roku;

b) August II, Warszawa (31 grudnia 1698 roku) potwierdza przywileje Jana III Sobieskiego, de dato 19 marca 1679 roku i 12 lutego 1696 roku.

6. Jan III Sobieski (Kraków, 11 marca 1676 roku) potwierdza przywileje nadane żydom przez Michała Korybuta Wiśniowieckiego (Kraków, 22 listopada 1669 roku) oraz Władysław IV (Warszawa, 16 lipca 1638 roku) udziela zezwolenia na budowę nowej synagogi lubelskiej przez Jelenia (Hirsza) Doktorowicza.

7. Wykaz przywilejów Jana II Kazimierza (Lublin, 16 lipca 1649 roku).

8. Starosta lubelski, Niezabitowski, potwierdza przywileje swojego poprzednika dla żydów z przedmieścia (Lublin, 20 sierpnia 1668 roku).

104

9. Starosta Daniłowicz potwierdza przywileje swoich poprzedników na tym urzędzie:

Zbigniewskiego, Karola Firleja, Jerzego Ossolińskiego, Niezabitowskiego (Lublin, 21 listopada 1675 roku).

Do tego dochodzi podsumowanie przywilejów nr 5, 6, 7, 8, i 9 z podpisem króla Augusta III (de dato Warszawa, 12 czerwca 1736 roku) oraz wiele mówiąca klauzula:

In quantum iuri communi et religioni romano-catolicae non repugnant, wraz z za-łącznikiem, która zezwala gminie żydowskiej w Lublinie na ściganie i przeszkadzanie w handlu obcym żydom, którzy wśliznęli się na teren Miasta Żydowskiego i nie płacą żadnych podatków.

* * *

W moim opisie Starego Miasta opuściłem wszystko, co nie odnosi się do żydów – pośrednio lub bezpośrednio. Tak więc pominąłem niezwykle interesujący kościół do-minikanów wraz ze starym klasztorem, w którym dzisiaj mieszczą się różne instytucje opieki społecznej, kościół św. Ducha itp. Opisałem natomiast zamek, ponieważ leży on w całości na terenie getta, i domy Miasta Żydowskiego, gdyż bezpośrednio stykają się z jego murami. Uczyniłem to nie z braku szacunku dla pomników historii i sztuki nieżydowskiej proweniencji, lecz z chęci dochowania wierności raz wytkniętemu celowi – opisania zabytków żydowskich.

Ulicę Podwale, na której stoi ów kościół z klasztorem, do dziś nazywają Przy Łaza-rzu. Poza tym żydzi zasymilowali niektóre nazwy ulic do brzmienia żydowskiego języ-ka. I tak przedmieście Czwartek nazywają oni Czutek, sąsiednią gminę Piaski (dzisiaj przedmieście, na którym znajduje się dworzec kolejowy) – Piusk itp.

Lubelskie centrum getta ma swoje odpowiedniki we wszystkich niemal miastach Polski. Tak np. wileński kompleks obejmuje 14 bożnic, we Lwowie obok synagogi Na-chmanowicza znajduje się bejt ha-midrasz, szkoła krawiecka, szkoła i łaźnia.

Polskie synagogi miały swoje cechy charakterystyczne. Tam, gdzie bożnice wznoszo-no poza murami miejskimi, musiały być one albo zbudowane z drewna, albo tworzyć obronne bastiony z blankami i otworami strzelniczymi, aby w razie potrzeby można je było wykorzystać dla celów obronnych. Synagogami warownymi są niemal wszystkie bożnice na Rusi, na przedmieściu Lwowa, w Żółkwi, Tarnopolu, Brodach itp., a także w Lubomiu i Łucku. Prawdopodobnie warowna była również synagoga w Lublinie, ale po ostatnim pożarze nie zostało śladu po blankach i otworach strzelniczych.