Iloczas jest wymiarem artykulacyjnym odzwierciedlającym różnice czasu trwa-nia głosek. Jego kontrowersyjność może wynikać między innymi stąd, iż z fo-nologicznego punktu widzenia wydają się możliwe dwa, wykluczające się nawzajem, podejścia do jego istoty. W pierwszym z nich minimalne dystynk-tywne segmenty mowy różniące się między sobą tylko długością trwania w czasie traktowane są jako dwie różne głoski kontrastujące z sobą w skonstru-owanym właśnie ze względu na nie wymiarze iloczasu. Można na przykład powiedzieć, że wyraz kala ‘ryba’ różni się tym od wyrazu kalla ‘czermień błot-na’, że w pierwszym z nich występuje krótka spółgłoska [l], a w drugim długa spółgłoska [ll]. Obie spółgłoski, [l] i [ll], odróżniają znaczenia wyrazów i kon-trastują z sobą w wymiarze długości trwania w czasie. W ramach drugiego podejścia nie ma w ogóle wymiaru iloczasu. W wyrazie kalla jest zatem pięć głosek: [k-a-l-l-a]. Połączenie [l-l] rozumiane jest jako szereg dwóch (krótkich) spółgłosek [l]. W tym podejściu wyraz kalla stanowi minimalną parę np. z wy-razem kaela ‘szyi’. Różnią się one tym, że w wyrazie kalla jako trzecia jest krótka spółgłoska [l], a w kaela jako trzecia jest krótka samogłoska [e].
W podejściu uznającym iloczas wyrazy kalla i kaela pary minimalnej nie sta-nowią.
Jeżeli uznać iloczas jako wymiar artykulacyjny istotny dla języka estoń-skiego, to wszystkie samogłoski i spółgłoski mogą różnić się od siebie w tym wymiarze. Wymiar iloczasu zawiera, jak już wspomniano, trzy cechy:
Iloczas = {krótka (długość I), długa (długość II), bardzo długa (długość III)}
Głoski etońskie mogą być zatem – w ramach podejścia sankcjonującego wy-miar iloczasu – krótkie, długie lub bardzo długie. Wszystkie samogłoski mani-festują się we wszystkich ww. cechach artykulacyjnych. Mamy zatem do czy-nienia z krótką, długą oraz bardzo długą samogłoską a, e, i itd. Samogłoski krótkie sygnalizowane są za pomocą pojedynczej litery, np. a, e, i itd. Długie i bardzo długie sygnalizowane są za pomocą podwójnej litery, np. aa, ee, ii itd.
Ortografia estońska nie rozróżnia zatem samogłosek długich od bardzo długich, zapisując je w taki sam sposób. W Słowniku występowanie między innymi samogłosek bardzo długich sygnalizowane jest za pomocą kropki górnej umieszczonej przed sylabą, w której bardzo długa samogłoska występuje (po-dobnie w poniższej tabeli). Jeżeli chodzi o własności fonetyczne analizowanych samogłosek, to należy powiedzieć, że długość estońskich samogłosek krótkich jest porównywalna z długością polskich samogłosek. Samogłoski długie wydają się z kolei mniej więcej dwa razy dłuższe od samogłosek krótkich. Przy ich wymawianiu należy zwracać szczególną uwagę na to, by wymawiać je właśnie długo, a nie podwójnie, to znaczy na przykład przy wymawianiu długiej
samo-WSTĘP 39 głoski aa nie słychać w jej środku żadnej przerwy36. Stosunków tych nie należy automatycznie przekładać na samogłoski bardzo długie. Są one bowiem tylko nieznacznie dłuższe od samogłosek długich (różnica długości jest dla ucha wła-ściwie niemożliwa do uchwycenia). Samogłoski bardzo długie charakteryzuje natomiast krótko wzrastający ton, który następnie szybko i znacznie opada.
Samogłoski bardzo długie należy wymawiać zatem nie tylko długo, lecz także dosyć energicznie. Samogłoski długie należy wymawiać długo i mniej ener-gicznie.
Przeczytaj następujące trójki wyrazów zwracając szczególną uwagę na różnice pomiędzy krótkimi, długimi i bardzo długimi samogłoskami:
samogłoska krótka samogłoska długa samogłoska bardzo długa vala
‘nalej’ vaala
‘wieloryba’ (dop. l.poj.)37 ˙vaala
‘wieloryba’ (part. l.poj.) veres
‘we krwi’ veeres
‘na brzegu, przy’ ˙veeres
‘toczył się, upływał’
‘gorącego’ (dop. l.poj.) ˙kuuma
‘gorący’ (part. l.poj.)
Większość krótkich spółgłosek stoi w opozycji do spółgłosek długich i bar-dzo długich tworząc – podobne jak w przypadku samogłosek – trójki różniące się między sobą jedynie w wymiarze iloczasu. Część spółgłosek jednak manife-stuje się tylko w dwóch długościach, a część tylko w jednej. Litery b, d, g sym-bolizują krótkie spółgłoski [P], [T], [K]. Litery p, t, k symbolizują z kolei długie spółgłoski [p], [t], [k]. Natomiast podwójne litery pp, tt, kk symbolizują spół-głoski bardzo długie. Pozostałe pojedyncze odpowiednie litery alfabetu (oprócz f i š) symbolizują krótkie spółgłoski. Litery podwójne symbolizują spółgłoski długie lub bardzo długie. Litery f i š symbolizują tylko spółgłoski długie. Nato-miast podwójne ff i šš to graficzny obraz spółgłosek bardzo długich. Spółgłoski
________________
36 Tak jak np. w polskim skrótowcu AA – Anonimowi Alkoholicy.
37 Samogłoski (oraz pozostałe głoski) długie i bardzo długie są szczególnie często wykorzystywa-ne do sygnalizowania różnych form gramatycznych. Tutaj na przykład rozróżniają przeważnie takie formy przypadkowe jak dopełniacz i partitivus liczby pojedynczej, co zostało zasygnalizowane w nawiasach obok polskiego znaczenia.
40 SISSEJUHATUS
długie wymawiamy długo i bez przerwy w środku. Spółgłoski bardzo długie wymawiamy także długo dodając opisaną powyżej modulację tonu, którą mo-żemy osiągnąć poprzez bardziej energiczną artykulację, np.:
spółgłoska krótka spółgłoska długa spółgłoska bardzo długa kabi
‘pończochy’ (dop. l.poj.) ˙sukka
‘pończochę’ (part. l.poj.)
‘do domu, do budynku’
kala
‘ryba’ kalla
‘czermień błotna’ ˙kalla
‘nalej’
vali [vail'i]
‘głośny’ valli [vail'l'i]
‘wału, nasypu’ (dop. l.poj.) ˙valli [˙vail'l'i]
‘wał, nasyp’ (part. l.poj.) suma
‘brodź’ summa
‘roju, gromady’ (dop. l.poj.) ˙summa
‘rój, gromadę’ (part. l.poj.) lina
‘len’ linna
‘miasta’ (dop. l.poj.) ˙linna
‘miasto’ (part. l.poj.)
‘mruczenia’ (dop. l.poj.) ˙nurru
‘mruczenie’ (part. l.poj.)
‘prysznica’ (dop. l.poj.) dušši
‘prysznic’ (part. l.poj.) w czasie (powiązana z przebiegiem wysokości tonu) jest bardzo ważna, ponie-waż odróżnia znaczenie wyrazów. Należy na nią zatem zwracać szczególną uwagę. Niedbała wymowa może prowadzić do wielu nieporozumień.
________________
38 Nie dla wszystkich spółgłosek można odnaleźć minimalne trójki.
WSTĘP 41