Zeszyty Wydziału Humanistycznego III • Jelenia Góra 2009
Z
DZISŁAWW
ĄSIKWYŻSZA SZKOŁA FILOLOGICZNA WE WROCŁAWIU KOLEGIUM KARKONOSKIE W JELENIEJ GÓRZE UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU
Zanim nie określi się przedmiotu rozważań, wydaje się niezbędne wyjaśnienie treści pojęciowych dwóch terminów wyeksponowanych w tytu-le, a mianowicie, słowa i śladu. Zarówno słowo jako obiekt badany jak i ślad jako perspektywa badawcza odnosi się tutaj do wytworów czyn-ności językowo-komunikacyjnych człowieka. Pojęcie słowa wyprowadza się z konotacji nazwy denotującej obiekt badań filologicznych, czyli tek-stu językowego w postaci pierwotnie mówionej i wtórnie zapisanej, a poję-cie śladu jako kategorii semiotycznej odnosi się do zjawisk wytworzo-nych przez człowieka w sposób zarówno nieumotywowany i niecelowy jak też i umotywowany i celowy. Cechą charakterystyczną tych zjawisk jest to, że w danym momencie, kiedy są one odbierane, ich źródło po-wstawania, wytwórca czy nadawca nie są zazwyczaj obserwowalne. Ślady uobecniają to, co jest nieobecne tu i teraz, pełniąc funkcję oznaki tego, co może być przywołane na umysł obserwatora funkcjonującego w roli od-biorcy drogą wnioskowania implikacyjnego.
s ! "
Punktem wyjścia niniejszego artykułu1 jest stwierdzenie, że słowo jako własność jego wytwórców jest zmienne, kiedy funkcjonuje w aktach tworzenia znaczeń uwarunkowanych kontekstowo w domenach życia człowieka. Stąd też jego przedmiotem jest dociekanie, w jaki sposób człowiek przyczynia się do metamorfozy świata poprzez słowo jako śro-dek przypisywania znaczenia obiektom rzeczywistości pozajęzykowej oraz komunikacji. Dociekania te mogą zmierzać w oparciu o badania szczegółowe nad pojedynczymi językami do typologii wytworów tych aktów mownych, które są obserwowalne w zachowaniach ludzi, kiedy się
1 Artykuł powstał na bazie referatu pt. „The word as a trace of man” wygłoszonego na międzynarodowej konferencji zorganizowanej przez Łotewską Akademię Kultury, nt. METAMIND 2008: Metamorphoses of the World: Traces, Shadows, Reflections, Echoes and Metaphors. Riga, October 2–5, 2008.
Zdzisław Wąsik
198
komunikują się. Aby do nich dojść, trzeba najpierw wyodrębnić warunki, w jakich słowo może być traktowane jako ślad zwyczajów komunikacyj-nych człowieka, założywszy, że główną funkcją komunikacji werbalnej jest ustanawianie związków międzyludzkich, interpersonalnych i inter-subiektywnych kształtujących się, kiedy, po pierwsze, nadają i odbierają materialne nośniki znaczeń i ich formy zastępcze a po drugie, kiedy ro-zumieją i interpretują owe nośniki jako mające podobną wartość znacze-niową. Te warunki aktów tworzenia wypowiedzi słownych stanowią wła-ściwości języka w użyciu, o charakterze zewnętrzno-systemowym, które mają wpływ na zmienność właściwości wewnętrzno-systemowych języka. Chodzi tu w szczególności o domeny życia, w których język pełni służeb-ną rolę względem człowieka jako środek komunikacji.
!
Badając słowne formy wyrazu języka jako śladu człowieka, jesteśmy zainteresowani ogólnie rzecz biorąc, aby poznać, z jednej strony, jak świat człowieka zmienia się w wyniku działania jego czynności mownych a z drugiej strony, jakie zmiany dokonują się w jego zwyczajach mow-nych na płaszczyźnie indywidualnej. Działania te mają miejsce na płasz-czyźnie interakcji grupowych narodowych czy etnicznych, regionalnych czy profesjonalnych, globalnych czy lokalnych, masowych czy między-osobniczych, a w końcu też wewnętrzno-osobniczych. W przypadku dzia-łań komunikacyjnych o charakterze zbiorowym, dochodzą do głosu dwa procesy, którymi są z jednej strony uwyrazowienie świata2 dzięki nazy-waniu i terminologicznemu3 uporządkowaniu obiektów (rzeczy i zda-rzeń) a z drugiej strony urzeczowienie języka, kiedy mówiący i komuni-kujący się wiedzą, „jak uczynić rzeczy ze słów” (how to do things with words).4
Ktokolwiek zna rozróżnienie między doświadczeniem potocznym a naukowym może łatwo zauważyć, że nazwy nadawane obiektom
2 Znany jest tu slogan Leo Weisgerbera (1955): „Das Worten der Welt als sprachliche Aufgabe der Menschheit“, czyli „uwyrazowienie świata jest zadaniem ludzkości”.
3 Cf. Podstawy ogólnej teorii terminologii dał Eugen Wüster (1898–1977), austriacki inżynier i leksykograf, jeden z pionierów standaryzacji terminologii naukowej. Godna uwagi jest jego najnowsza książka z 1979, Einführung in die Allgemeine Terminolo-gielehre und terminologische Lexikographie, jak też i wcześniejsza pozycja z roku 1931, Internationale Sprachnormung in der Technik. Besonders in der Elektrotech-nik (Die nationale Sprachnormung und ihre Verallgemeinerung.
4 Aluzja do tytułu Johna Langshawa Austina (1975 [1962]): How to Do Things with Words.
Słowo jako ślad człowieka 199
czywistości na bazie uzusu konwencjonalnego i akceptacji wyboru arbi-tralnego nie są identyczne z nazwami opartymi na akceptacji zasad kla-syfikacyjnych i typologicznych. Jest to szczególnie widoczne, kiedy ze-stawi się ze sobą, na przykład, nazwy kolorów5 w życiu potocznym z na-zwami gatunków w botanice i zoologii. Podobnie też każdy, kto przynale-ży do społeczności ludzi na zasadzie wspólnoty wiedzy i wiary, może ro-zumieć różnicę między wartością komunikatywną wypowiedzeń i wyra-żeń, które orzekają o faktach rzeczywistości pozajęzykowej lub nazywają domeny życia ludzi w czasie lub przestrzeni (np. miejsc, okresów, zda-rzeń, miast, wsi, rzek, etc.), a wiążącą siłą wypowiedzeń i wyrażeń, które przyczyniają się do tworzenia nowych faktów społecznych (np. doku-menty urzędowe, kontrakty, śluby, przysięgi, przekleństwa, zakłady, orzeczenia i wyroki sądowe itp.). Podobnie też ślady osobistej działalno-ści opartej na funkcjach ekspresywnych i impresywnych środków wer-balnych winno się skonfrontować ze śladami kulturowymi i społecznymi typowej działalności ludzkiej (np. napisy na drzewach, kamieniach czy tablicach w lub przy kościele, na cmentarzu, grobowcach a nawet do-mach, w których znane osobistości miały sposobność zatrzymać się albo przebywać.
Jeśli się jeszcze w podobnym kontekście uwzględni teorię „memów”,6
to słowo można interpretować jako wskaźnik zapożyczonych lub oddzie-dziczonych cech językowych. Przez memy rozumie się jakiekolwiek wer-balne lub niewerwer-balne wytwory i zachowania ludzi, które przekazywane są od jednostek do jednostek, od grup do grup, od generacji do generacji poprzez naśladownictwo i uczenie się, zarówno w sposób świadomy jak też nieświadomy. Wśród memów wymienić można nie tylko obserwo-walne praktyki, obrzędy i mody albo w technologii albo obyczajach kul-turowych, tak jak poematy, pieśni czy tańce i tym podobne, ale także intersubiektywne wierzenia, nastawienia, przekonania, emocje i wiedza, która stoi za nim w rzeczywistości mentalnej jednostek komunikujących się, jak na przykład idee, pojęcia, sądy i teorie, które jednoczą ludzi od-noszących swoje wypowiedzi do tej samej rzeczywistości intersubiek-tywnej, kiedy komunikują się wzajemnie. W porozumiewaniu się wer-balnym słowa i ich znaczenia, rozpatrywane w kategoriach memów, roz-przestrzeniają się w sferze znakowo-komunikacyjnej na wzór choroby
5 Reprezentatywne tutaj są badania porównawcze Iana Daviesa (2005) pt. “Colour Terms”.
6 Termin meme ukuł w 1976 roku Richard Dawkins w monografii The Selfish Gene (Samolubny gen) stanowiącej rozszerzenie teorii ewolucji o wyjaśnienie, jak rozsze-rzają się idee i zjawiska kulturowe, cf. Dawkins 1989 [1976], oraz 1982, 2006.
Zdzisław Wąsik
200
zakaźnej, tworząc łańcuchy i w konsekwencji też agregacje łańcuchów jednostek komunikujących się.
W wymiarze jednostkowym a następnie społecznym mowa może być rozważana jako świadectwo preferencji i motywacji w procesach formo-wania słownictwa i gramatyki. To samo odnosi się do zapożyczeń leksy-kalnych kulturowych transferów wytworów cywilizacji ludzkiej wraz z ich nazwami. Tutaj znajdą z kolei wyjaśnienie przyczyny kształtowania się odmianek komunikacyjnych i zmienności języka,7 kiedy się uwzględni zjawiska substratów,8 superstratów9 i adstratów,10 jak też i interferencji językowych, działających w postaci transferów struktur i jednostek wy-rażeniowych w kontaktach miedzyjęzykowych.11 Terminy substrat i su-perstrat odnoszą się do relacji kontaktowych między językiem najeźdź-ców a językiem ludów tubylczych. Zjawisko substratu występuje, kiedy język najeźdźców nawarstwia się na język ludności tubylczej w sytuacji, gdy język narzucony posiada większy prestiż kulturowy, chociaż niektóre z cech pozostają w centrum lub peryferii użycia języka jako ślady po-przednich rodzimych zwyczajów komunikacyjnych. Zjawisko superstratu ma miejsce natomiast, gdy język ludności tubylczej absorbuje tylko nie-które marginalne cechy języka narzuconego z powodu niskiego prestiżu cywilizacyjnego i kulturowego najeźdźców. Ślady transferów w super-stracie można odnaleźć głównie w nawykach wymawianiowych i słownic-twie ludności tubylczej. Jako paralelny do terminów substrat i superstrat lingwiści ukuli termin adstrat. Adstratem nazywano warstwy tekstowe
7 Leksykostatystyka opiera się na matematycznych obliczeniach frekwencji jednostek stosowanych na potrzeby glottochronologii dla oceny, jak dawno temu różne języki ewoluowały ze wspólnego źródła .Glottochronologia wykorzystuje metody historycz-no-porównawcze w lingwistyce, interesując się czasem, w jakim języki zaczęły różni-cować się pod względem morfologii gramatycznej i leksykalnej. Wychodzi ona z zało-żenia, że w każdym języku trzon stanowi tzw. słownictwo podstawowe (niem. Grun-dwortschatz), które ulega stałym zmianom w przeciętnych proporcjach. Tę tezę przedłożył Morris Swadesh (1955, 1972), na tle wcześniejszej koncepcji Roberta Le-esa (1953).
8 Termin substrat wprowadził do językoznawstwa Graziadio Isaia Ascoli w roku 1876, a dopracował jego rozumienie w tzw. listach glottologicznych opublikowanych w ro-ku 1881; por. Ascoli 1876 and 1881 [1881–1882]. Pierwszy i dwa następne listy Asco-liego (1881 i 1886), upowszechnił w nauce światowej Bruno Güterbock poprzez tłu-maczenie, autoryzowane przez samego autora; por. Ascoli 1887.
9 Termin superstrat wprowadził Walter von Wartburg w roku 1932; por. Wartburg (1932), oraz 1978 [1936].
10 Termin adstrat jako paralelny do pozostałych zaproponował Marius Valkhoff w 1932 roku; por. Valkhoff 1932.
11 Zjawisko interferencji werbalnej spopularyzowane niegdyś przez Roberta Lado (1957) w kontekście lingwistyki stosowanej należy do dziedzictwa pracy Uriela Wein-reicha z roku 1953, pt. Languages in Contact; por.. Weinreich 1974 [1953].
Słowo jako ślad człowieka 201
transferów językowych wynikające ze wzajemnych relacji komunikacyj-nych między społecznościami sąsiadującymi ze sobą. Chodziło tu głów-nie o ślady wzajemnych wpływów w gramatyce i słownictwie języków przyległych i ich dialektów. Podczas gdy transfery kulturowe są wyni-kiem kolektywnych stosunków i zapożyczeń, interferencje mają charak-ter solipsystyczny, ponieważ występują w przestrzeni mentalnej jedno-stek komunikujących się. Lingwistyczne interferencje w umyśle uczących się języka drugiego polegają na redukcji schematów poznawczych złożo-nych z pojęć, sądów i wzorców dźwiękowych do ich ekwiwalentów z pierw-szego języka poprzednio przyswojonych w warunkach naturalnych. Krótko mówiąc, interferencja może być opisana jako wpływ wzorców języka pierwszego na wzorce rozwijane mentalnie i fizjologicznie w języ-ku drugim. Interferencje językowe mogą być rozważane w terminach transferów pozytywnych lub negatywnych.12 Te drugie, transfery nega-tywne, są źródłem błędów w przyswajaniu języka drugiego. Wzorce języ-ka pierwszego wpływają na wzorce wymowy, słowotwórstwa, fleksji czy tworzenia fraz i zdań. Należy podkreślić, że interferencja nie ma miejsca w systemie języka, ale dokonuje się w trakcie czynności mownych jedno-stek komunikujących się, które przenoszą wzorce mentalne nośników znaczenia i ich interpretacji z domeny kompetencyjnej jednego języka do domeny wykonania drugiego języka, czyli inaczej mówiąc, przenoszą komunikacyjne (dyskursywne) wzorce jednego języka do komunikacyj-nych (dyskursywkomunikacyj-nych) praktyk drugiego języka.
W wymiarze kolektywnym z kolei istotne jest tworzenie związków między członkami różnych grup, gdzie słowo pośredniczy w takich inte-rakcjach jak komunikacja bezpośrednia twarzą w twarz, wymiana listów prywatnych, instytucjonalnych, wymiana towarów i usług, zawieranie małżeństw, transport i ruch drogowy itp. Eksponując społeczną naturę związków międzyludzkich, gdzie konwersacja, dialog i dyskusja i mowa okolicznościowa dominują, należy odróżnić między wspólnotami języ-kowymi13 a wspólnotami interakcyjnymi14 czy też komunikacyjnymi,15
12 H. Douglas Brown (1994: 90) przyjmował termin transfer językowy (linguistic transfer) jako nadrzędny dla terminu interferencja.
13 Leonard Bloomfield (1933: 42) używał terminu społeczność językowa, dosłownie mowna (speech community) dla określenia grup ludzi, które współdziałają ze sobą za pośrednictwem mowy. Eksponując pojęcie zagęszczenia komunikacji (density of communication), Bloomfield (1933: 46) odróżniał grupy ludzi w obrębie danej spo-łeczności, której członkowie mówią do siebie więcej niż do innych osób na zewnątrz ich podgrupy (Bloomfield 1933: 47) od grup zajmujących się na przykład rybołów-stwem, mleczarrybołów-stwem, piekarnictwem, czy gorzelnictwem itp., które w każdym przy-padku mają swój własny język techniczny (Bloomfield 1933: 50).
14 Terminy Verkehrsgemeinschaften używał Adolf Bach w swojej pracy Geschichte der deutschen Sprache (Heidelberg: Quelle & Meyer, 1938), nawiązując prawdopodobnie
Zdzisław Wąsik
202
a także wspólnotami dyskursywnymi.16 Lingwistycznie zorientowane teorie eksponują relacje mowne między uczestnikami komunikacji przez systemowo-specyficzne właściwości w poszczególnych językach. Jedna-kowoż istniejące wspólnoty komunikacyjne są współokreślane przez po-zasystemowe właściwości różnych języków, ich standardów, dialektów czy odmian, których użytkownicy są zaangażowani w różnych rodzajach interakcji międzyludzkich, przemysłowych, technologicznych, religij-nych, kulturowych, politycznych i matrymonialnych. Jeśli chodzi o spo-łeczności tworzące wspólnoty dyskursu, to ich natura zależy od realizacji celów komunikacyjnych w różnych domenach życia społecznego realizo-wanych przez mówiących tym samym językiem na płaszczyźnie narodo-wej lub różnych języków na płaszczyźnie międzynarodonarodo-wej. Ich istnienie jest wyznaczone przez różne typy tekstów i komunikacyjnych czynności tworzenia tekstów, zanurzonych w rolach społecznych uczestników ko-munikacji i ich kulturze. Można rzec, jeśli chodzi o społeczne użycia sło-wa, że jednostki komunikujące w obrębie wspólnot językowych łączą się wzajemnie, a w obrębie wspólnot dyskursywnych dzielą się w zależności od przynależności do określonej domeny życia.
Słowo rozpatrywane jako ślad jednostki może być świadectwem ten-dencji minimalizowania wysiłku17 komunikacyjnego mówiących, które
do terminu Verkehr znanego z publikacji Hugo Mario Schuchardta; por. indeks rze-czowy (Sachregister) w wydaniu monografii Hugo-Schchardt-Brevier Leona Spitze-ra (1928 [1921]).
15 Polski odpowiednik terminu Verkehrsgemeinschaften, a mianowicie wspólnoty komunikatywne ukuł Ludwik Zabrocki (1963), opisując pochodzenie i rozwój ger-mańskich grup etnicznych jako wspólnot powstałych na bazie wzajemnych kontak-tów. W artykule z roku 1970 używał terminu kommunikative Gemeinschaft ‘wspól-nota komunikatywna’ jako przeciwstawnego do Sprachgemeinschaft ‘wspól‘wspól-nota ję-zykowa’; cf. Zabrocki 1980 [1970]. Dla Zabrockiego (1980 [1970]: 147) najmniejszą naturalną wspólnotą komunikatywną jest rodzina. Jednakże, jak dodaje w swoich dalszych rozważaniach, istnieją jeszcze inne wspólnoty komunikatywne, które for-mują się na przykład w klasie szkolnej, w załodze fabrycznej, w gminie kościelnej, wśród uczonych, lekarzy medycyny, mieszkańców wiosek, czy dalej ideologicznych bloków w mieście, mieszkańców danego państwa czy nawet mieszkańców całego świata (Zabrocki 1980 [1970]: 147). Istotne omówienia i cytaty ze źródeł podaje Piotr Chruszczewski (2006: 52–53).
16 Termin wspólnota dyskursywna wprowadził do uzusu Martin Nystrand (1982). Jego zakres dookreślił John M. Swales (1990: 25–27), wyróżniwszy sześć rodzajów cech identyfikujących jednostki jako członków wspólnoty dyskursywnej, jak (1) po-dzielane cele, (2) mechanizmy wzajemnego porozumiewania się, (3) informacje, (4) sprzężenie zwrotne, (5) jeden lub więcej gatunków mowy i (6) specyficzna leksyka.
17 Dążenie człowieka do wydatkowania jak najmniejszego wysiłku w częstej komunika-cji odnotował Georg Kingsley Zipf (1929, 1949), który zapoczątkował stosowanie sta-tystyki do badań językoznawczych. Ogólnie rzecz biorąc, Zipf odkrył, że we wszyst-kich językach świata: (1) dźwięki łatwe do wymówienia występują częściej niż trudne,
Słowo jako ślad człowieka 203
wynikają z redukcji dźwięków lub pomijania jednostek leksykalnych, rozpoznawanych poprzez nagromadzone masy doświadczeń współroz-mówców dzięki istnienia nadmiaru cech istotnych w języku, czyli tzw. redundancji. Słowo mówione lub pisane może służyć identyfikacji lub wyrażania tożsamości jednostek w kontekście grupowym. Mowa też świad-czy o uzdolnieniach językowych jednostek, dwujęzyczności świad-czy wieloję-zyczności. Nie można zapomnieć o przypadkach zanikania i wymierania języków, kiedy liczba ich użytkowników zmniejsza się w sposób zauwa-żalny. Lingwistyczną kompetencję jednostek można potraktować jako dowód na zanurzenie w kulturze i ogólnie dostępnej wiedzy. Na podsta-wie mowy jednostek i ich wytworów, w tym także sztuki artystycznego wypowiadania się w poezji i prozie, można też wnioskować o kulturze narodu czy społeczności międzynarodowych.
! ! s ! " s !
Postulując dalsze domeny badań, można dodać, że słowo da się roz-patrywać nie tylko jako wyrażenie intymnych cech pojedynczych ludzi, ale także jako wyraz duchowości narodów, społeczności, do której nale-żą. Szczególnie jest to widoczne w stylu i estetyce wytworów językowych charakteryzujących pewne okresy kultury jednostek i społeczności a na-wet ludzkości w ogóle. Ślady jednostek są szczególnie widoczne w dzie-łach literackich oraz w tłumaczeniach ich z jednego języka na drugi. Sło-wo może być świadectwem wyboru środków ekspresywnych i impresyw-nych, wrażliwości autora czy tłumacza. Badania zorientowane na śledze-nie źródeł inspiracji mogą odkryć naturę intertekstualności śledze-nie tylko jawnej tak jak w przypadku przypisów, ale też i ukrytej, jak w przypadku plagiatu. Nawiązując do koncepcji archeologii wiedzy,18 mówi się czasa-mi o śczasa-mierci autora. W postmodernistycznych podejściach do tekstów literackich drugiego stopnia, których źródła pochodzenia lub inspiracji nie są udokumentowane lub celowo pomijane, jak na przykład podróbki, oszustwa, falsyfikacje, imitacje itp., używa się też pojęcia palimpsest.19
(2) najczęstsze występujące wyrazy są stąd krótkie, (3) wszystkie wyrazy stają się z czasem krótkie oraz że (4) frekwencja nowo pojawiających się wyrazów wzrasta stosownie do wzrostu stopnia ich abstrakcyjności.
18 Termin archeologia wiedzy zaproponował Michel Foucault (1972 [1969]), odnosząc go badań nad dyskursem z perspektywy praktyk komunikacyjnych jako następują-cych po sobie i przenikająnastępują-cych się warstw wiedzy uzyskanej poprzez edukację drogą transmisji generacyjnej.
19 Por. Genette, Gérard, 1997 [1982]: Palimpsests: literature in the second degree. Trans. Channa Newman, Claude Doubinsky. Lincoln: University of Nebraska Press [Palimpsestes: la litterature au second degrée. Paris : Seuil].
Zdzisław Wąsik
204
W okresie starożytnym i średniowiecznym palimpsestem nazywano ponow-nie zeskrobany pergamin (odpowiednio wyprawiony ze skóry baraponow-niej lub koźlęcej czy innych zwierząt tak, aby można było na nim pisać), z któ-rego pismo zostało częściowo lub kompletnie wymazane20 dla zrobienia miejsca dla innego tekstu. Z czasem palimpsestem stał się sam nowy tekst napisany ręcznie na materiale, na którym można było jeszcze od-czytać ślady poprzednio zapisanego, a następnie specjalnie usuniętego tekstu. W tym to kontekście szczególnie przydatne jawią się statystyczne metody dla identyfikacji autorów tekstów, którzy pozostają anonimowi lub są celowo pominięci.
Ascoli, Graziadio Isaia 1876: Del posto che spetta al ligure nel sistema dei dialetti italiani. Archivio Glottologico Italiano 2 (1), 111–160.
Ascoli, Graziadio Isaia 1881 [1881–1882]: Una lettera glottologica. Torino: E. Loescher (71 p) [Revista di Filologia e d’Istruzione Classica X (1881-1882), 1-71].
Ascoli, Graziadio Isaia 1886: Due recenti lettere glottologiche e una poscritta nuova. Roma: E. Loescher (105 p.).
Ascoli, Graziadio Isaia 1887: Sprachwissenschaftliche Briefe. Autorisierte Übersetzung von [autoryzowane tłumaczenie] Bruno Güterbock. Leipzig: S. Hirzel. XVI, 228 S. Erstausgabe.
Austin, John L(angshaw) 1975 /1962/: How to Do Things with Words: The William James Lectures Delivered at Harvard University in 1955. Wyd. 2. J(ames) O(pie) Urmson, Marina Sbisà, red. Oxford, UK: Clarendon Press.
Bach, Adolf 1938: Geschichte der deutschen Sprache. Heidelberg: Quelle & Meyer. Bloomfield, Leonard 1933: Language. New York: Holt: Chicago: University of Chicago
Press.
Brown, H. Douglas 1994: Principles of Language Learning and Teaching. Prentice Hall. Chruszczewski, Piotr P(aweł) 2006: Cultural Patterns in Discourse Practices of
Scandi-navian Speech Communities in the Viking Age on the Basis of Runic Inscriptions of North-Central Jutland. Kraków: Cracow Tertium Society for the Promotion of Lan-guage Studies (Język a komunikacja 11).
Davies, Ian 2005: Colour Terms. W: D. Alan Cruse, Franz Hundsnurscher, Michael Job, Peter Rolf Lutzeier (red.) 2005: Lexikologie/Lexicology: Ein internationales Hand-buch zur Natur und Struktur von Wörtern und Wortschätzen/An International Handbook on the Nature and Structure of Words and Vocabularies. Berlin, New York.: Walter de Gruyter [Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissen-schaft/Handbooks of Linguistics and Communication Science/Manuels de Linguis-tique et des Sciences de Communication 21 (2)], 1542-1548.
20 Termin palimpsest wywodzi się poprzez łaciński palimpsestus z starogreckiego pa-límpsestos, znaczącego ‘zeskrobany ponownie’ = pálin ‘ponownie\ + psestós ‘zeskro-bany’. Por. dostępne powszechnie źródła informacji: Random House Webster’s Col-lege Dictionary. Random House Thesaurus. ColCol-lege Edition oraz Słownik wyrazów obcych Wydawnictwa Naukowego PWN.
Słowo jako ślad człowieka 205
Dawkins, (Clinton) Richard 1989 [1976/]: Samolubny gen. Tłum. Marek Skoneczny. Prószyński i S-ka [The Selfish Gene. Oxford: Oxford University Press].
Dawkins, (Clinton) Richard 1982: The Extended Phenotype. Oxford University Press. Dawkins, (Clinton) Richard 2006: The Selfish Gene. 30th Anniversary edition [Wydanie
30. rocznicowe]. Oxford: Oxford University Press.
Eco, Umberto 1979 /1976/: A Theory of Semiotics. Przedruk. Bloomington, IN, London, UK: Indiana University Press (Advances in Semiotics).
Foucault, Michel 1977 [1969]: Archeologia wiedzy. Tłum. Andrzej Siemek. Słowem wstępnym opatrzył Jerzy Topolski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy [Archéologie du savoir. Paris: Editions Gallimard].
Genette, Gérard 1997 [1982]: Palimpsests: Literature in the Second Degree. Tłum. Channa Newman, Claude Doubinsky. Lincoln: University of Nebraska Press