Po wybuchu II wojny światowej Prezydium SL poleciło ks. Józefowi Panasiowi przewiezienie za granicę depozytu bankowego stronnictwa, znajdującego się w jednym z banków poznańskich. Duchowny przyje-chał do Lwowa. Tam dalszą podróż uznał za niemożliwą i powierzony mu fundusz ukrył w podziemiach kościoła oo. dominikanów. Pozostał w mieście w czasie oblężenia go przez wojska niemieckie i sowieckie we wrześniu 1939 r., nie sprawował jednak prawdopodobnie żadnej funkcji związanej z obroną miasta. Po zajęciu Lwowa przez Armię Czerwoną uczestniczył w akcji pomocy uchodźcom wojennym. Równocześnie we współpracy z płk. Jerzym Dobrowolskim rozpoczął tworzenie organi-zacji konspiracyjnej. W działalności podziemnej używał pseudonimu „Oracz”. W grudniu 1939 r. został aresztowany przez NKWD, jednak przypuszczalnie go nie rozpoznano i jeszcze w tym samym miesiącu zwolniono.
Po opuszczeniu więzienia wrócił do działalności konspiracyjnej. Spotykał się z przebywającymi w mieście działaczami Stronnictwa Ludowego, m.in. z Janem Jaglarzem, i jako reprezentant SL na przeło-mie lat 1939 i 1940 wszedł w skład Komitetu Politycznego w Wydziale Społeczno-Politycznym Komendy Obszaru Lwów Związku Walki Zbrojnej (według przyjętej terminologii noszącej nazwę ZWZ-1). W ko-mitecie pełnił funkcję kierownika działu finansowego, brał również udział w naradach Komendy ZWZ-1. Starał się uzyskiwać fundusze na działalność organizacyjną.
Komitet Polityczny przy Komendzie ZWZ-1 został rozbity w wy-niku aresztowań NKWD, a 4 kwietnia 1940 r. aresztowano również ks. Panasia. Przesłuchiwano go w budynku Miejskich Zakładów Energetycznych przy ul. Pełczyńskiej 53/55, gdzie mieściła się główna
siedziba obwodowego NKWD. Tam też zginął w niewyjaśnionych do dziś okolicznościach.
Według Sławomiły i Ryszarda Jakubowskich, prowadzony na przesłuchanie i konfrontację z konfidentem, popełnił samobójstwo, wyskakując przez okno toalety więziennej. Badacz dziejów lwowskiej konspiracji Jerzy Węgierski nie wyklucza jednak, że samobójstwo zo-stało upozorowane, ks. Panaś zamordowany podczas przesłuchania, a zwłoki wyrzucone oknem. Wiadomo jedynie, że ks. Panaś został pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim.
Po układzie Sikorski-Majski władze polskie wszczęły poszukiwania duchownego, podobnie jak w wypadku wielu innych obywateli polskich zaginionych po 17 września 1939 r. na terenie ZSRS. Jego nazwisko zna-lazło się na liście osób do odszukania i zwolnienia w pierwszej kolejności. Listę tę wręczono 20 września 1941 r. pierwszemu zastępcy komisarza ludowego spraw zagranicznych ZSRS Andriejowi Wyszyńskiemu. Mie-siąc wcześniej biskup polowy Wojska Polskiego Józef Gawlina, który nie wiedział o śmierci ks. Józefa Panasia, wyznaczył go na stanowi-sko naczelnego dziekana Armii Polskiej na Wschodzie i mianował na stopień pułkownika. Jeszcze podczas wojny władze Rzeczypospolitej uhonorowały go po raz drugi Orderem Virtuti Militari i – również po raz drugi – Krzyżem Oficerskim Polonia Restituta.
W okresie PRL ks. Panaś był wspominany przede wszystkim w kontekście swojej demonstracji z maja 1926 r., co znalazło sugestywny wyraz w filmie Zamach stanu w reżyserii Ryszarda Filipskiego (1980 r.), gdzie w postać ks. Panasia wcielił się Józef Nowak, znany chociażby z głównej roli w Hydrozagadce Andrzeja Kondratiuka. Biografia du-chownego w pełni uwzględniająca jego zasługi dla niepodległości Polski oraz zawierająca informację o jego śmierci w katowni NKWD mogła ukazać się dopiero po 1989 r.; wtedy też zainicjowano w różnych formach
upamiętnienie osoby ks. Panasia, m.in. wznawiając jego wspomnienia z czasów służby w Legionach Polskich.
W setną rocznicę odzyskania niepodległości Polski w Odrzykoniu – rodzinnej miejscowości ks. Józefa Panasia – uroczystość upamiętnia-jącą rozpoczęto mszą świętą w intencji kapelana Żelaznej Brygady oraz innych mieszkańców Odrzykonia, którzy zginęli w walce o nie-podległość. Po mszy odsłonięto i poświęcono tablicę, poświęconą ks. Panasiowi, w której to uroczystości wzięła udział m.in. krewna duchownego Barbara Guzek. Wydarzenie to wieńczyło rok ks. Pana-sia w Odrzykoniu, który oficjalnie ogłoszono w listopadzie 2017 r., w 130. rocznicę jego urodzin. W 2019 r. uroczystość upamiętniająca ks. Panasia odbyła się również w Przemyślu, w którego obronie po-łożył tak wielkie zasługi. [Piękny rok za nami, www.wojaszowka.pl, dostęp: 5 VIII 2020 r.]
Kiedy we wrześniu 1939 r. Polska utraciła niepodległość i znalazła się pod okupacją dwóch totalitaryzmów – nazistowskiego i komuni-stycznego, wielu dawnych oficerów Legionów Polskich, uczestników zmagań niepodległościowych z czasów I wojny światowej, przystąpiło do walki z okupantami w podziemiu. Jednym z nich był ks. ppłk Józef Pa-naś – współtworzący konspirację we Lwowie przeciw okupantowi sowiec-kiemu. Wielu tych oficerów legionowych zginęło, a wśród nich – i nasz bohater, o którym jego biograf, ks. Julian Humeński, napisał, iż był „człowiekiem w słowie i działaniu radykalnym, niekiedy gwałtownym. Nikt jednak nie może mu zarzucić jednego: braku gorącej miłości do Ojczyzny”.
Bibliografia
Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich:
15802/II, Spis Leg[ionistów], którzy „przeszli” z Hallerem [k. 112]. Wojskowe Biuro Historyczne im. gen. Kazimierza Sosnkowskiego: Józef Panaś, Odrzuc. 18 XII 1933.
Józef Panaś, KW 91/P-290.
Cygan W.K., Panaś Józef [w:] Słownik biograficzny oficerów Legionów Polskich, t. 4, Warszawa 2006 [tu: bibliografia].
Fac L., Panaś Józef [w:] Przemyski słownik biograficzny, t. 1, red. L. Fac, T. Pudłocki, Przemyśl 2009 [tu: bibliografia].
Gałęzowski M., Ks. ppłk Józef Panaś – kapelan Legionów Polskich – ofiara zbrodni komunistycznych, „Przeszłość i Pamięć. Biuletyn Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa” 2005, nr 3–4 (35–36) [tu: bibliografia].
Hulewicz J., Józef Panaś [w:] Polski słownik biograficzny, t. 25, Wrocław 1980 [tu: bibliografia].
Humeński J., Sprawa ks. ppłk. Józefa Panasia, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1996, nr 2.
Jakubowska S., Jakubowski R., Józef Panaś [w:] Małopolski słownik bio-graficzny uczestników działań niepodległościowych 1939–1956, t. 6, Kraków 2002.
Kołodziejczyk A., Ksiądz pułkownik Józef Panaś (1887–1940), „Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego” 1986, nr 26.
Lipiński W., Walka zbrojna o niepodległość Polski 1905–1918, oprac. M. Gałęzowski, współpraca J. Kirszak, Łomianki 2016.
Panaś J., My, II Brygada, Katowice 1929.
Panaś J., Rarańcza – Huszt – Marmarosz-Sziget, Lwów 1928.
Panaś J., Z ciężkich dni Przemyśla. Zapiski kronikarskie naocznego świadka, Lwów 1920.
Piękny rok za nami, www.wojaszowka.pl, dostęp: 5 VIII 2020 r. Polskie Podziemie na terenach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi
w latach 1939–1941, t. 1–2, Warszawa–Moskwa 2001.
Staroń M., Likwidacja Polskiego Korpusu Posiłkowego w 1918 roku. Losy legionistów po traktacie brzeskim, Warszawa 2013.
Węgierski J., Lwów pod okupacją sowiecką 1939 – 1941, Warszawa 1991. Za kratami więzień i drutami obozów (wspomnienia i notatki więźniów ide-owych z lat 1914–1921), oprac. W. Lipiński, R. Śliwa, B. Kusiński, pod przewodnictwem J. Stachiewicza, wyd. 2, t. 2, Warszawa 1931.
Koncepcja merytoryczna serii „Bohaterowie Niepodległej”: dr hab. Marek Gałęzowski, dr hab. Jerzy Kirszak
Redakcja: Iwona Gałęzowska Korekta: Magdalena Baj Projekt graficzny: Sylwia Szafrańska
Skład: Iwona Kuśmirowska Fotografia na okładce:
Ksiądz Józef Panaś jako kapelan Legionów Polskich (J. Panaś, My, II Brygada, Katowice 1929, fot. Jan Bułhak)
Druk i oprawa:
Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu ul. Żeromskiego 4, 27-600 Sandomierz © Copyright by Instytut Pamięci Narodowej
Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2021 ISBN 978-83-8229-116-2 (druk)
ISBN 978-83-8229-117-9 (pdf online)
Zapraszamy: www.ipn.gov.pl www.ipn.poczytaj.pl
1. Marek Gałęzowski, Stanisław Kaszubski „Król”
2. Grzegorz Bębnik, Sebastian Rosenbaum, Mirosław Węcki, Wojciech
Korfanty 3. Anitta Maksymowicz, Agnieszka Wisła 4. Marek Gałęzowski, Jerzy Kirszak, Józef Piłsudski 5. Tomasz Sikorski, Antoni Sikorski 6. Przemysław Olstowski, Gustaw Orlicz-Dreszer 7. Zdzisław Kościański, Józef Skrzydlewski 8. Daniel Koreś, Józef Szostak „Filip”
9. Zdzisław Kościański, Kazimierz Zenkteler „Warwas” 10. Daniel Koreś, Konstanty Plisowski
11. Krzysztof Korda, Ksiądz Józef Wrycza 12. Jacek Magdoń, Leopold Lis-Kula
13. Jacek Błoński, Orlęta Przemyskie. Obrońcy polskich Kresów 14. Zofia Fenrych, Tadeusz, Stanisław i Władysław Fenrychowie 15. Marek Gałęzowski, Wacław Lipiński
16. Wawrzyniec Wierzejewski, Wincenty, Jan i Maria Wierzejewscy 17. Marek Gałęzowski, Jerzy Kulczycki
18. Grzegorz Łeszczyński, Ksiądz Józef Skorel 19. Szymon Nowak, Franciszek Sikorski
20. Tomasz Gąsowski, Władysław Belina-Prażmowski 21. Bartosz Januszewski, Mariusz Zaruski
Бартош Янушевський, Маріуш Заруський