Praca Zdzisława Janeczka, dotycząca jednego z najwybitniejszych polskich mężów stanu, drugiej połowy XVIII wieku, zasługuje na uwagę i omówienie.
Autor może poszczycić się bogatym dorobkiem naukowym, będącym owocem dłu-goletnich kwerend archiwaliów zarówno polskich jak i zagranicznych. Również recen-zowana praca powstała w oparciu o bogate zbiory Archiwum Głównego Akt Dawnych, Biblioteki Czartoryskich, Biblioteki Narodowej w Warszawie, Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki PAN w Krakowie, Ossolineum we Wrocławiu, a także archiwa Berlina i Dre-zna oraz Petersburga. Zdzisław Janeczek wykorzystał również liczne wydawnictwa źró-dłowe, szereg opracowań, a także mikrofilmy i fotokopie korespondencji dyplomatycznej przedstawicieli dworów: wiedeńskiego, berlińskiego i paryskiego w Warszawie.
Jednak-że mimo wnikliwych poszukiwań nie udało się Autorowi natrafić na listy Ignacego Potockiego do Augustyna Debo-lego reprezentującego interesy Rzeczypospolitej na dworze Katarzyny II. Autor uwzględnił także informacje zawarte w ówczesnej literaturze pamiętnikarskiej i warszawskiej prasie, zawierające wiele istotnych danych.
Bohater recenzowanej publikacji, pomimo iż cieszył się dużą popularnością wśród współczesnych, nie doczekał się pełnej biografii. Dlatego praca Zdzisława Janeczka wnosi bardzo wiele do polskiej historiografii. Nie należy pomi-nąć istotnego faktu, iż w 1992 roku wyszła spod pióra tegoż Autora publikacja pt.: „Ignacy Potocki marszałek wielki litewski (1750-1809)”. Jak słusznie zauważa Maciej Ku-charski, praca Zdzisława Janeczka, dotycząca marszałka litewskiego, jest obok obszernego biogramu autorstwa Zofii Zielińskiej w Polskim Słowniku Biograficznym, pierw-szą od ponad osiemdziesięciu lat próbą opracowania jego wszechstronnej działalności i odtworzenia pełnej biografii.
Ignacego Potockiego zaliczyć można do pierwszopla-nowych postaci polskiej sceny politycznej drugiej połowy Zdzisław Janeczek
XVIII wieku. Przyczynił się do zmiany kierunku polskiej polityki zagranicznej - z pro-rosyjskiej na propruską. Ukoronowaniem tego procesu było przymierze polsko-pruskie z 29 marca 1790 roku i ustanowienie Konstytucji 3 maja 1791 r.
Na uwagę zasługuje nie tylko jego działalność polityczna, lecz także szerokie spek-trum zainteresowań. Nieobca mu była żadna humanistyczna dziedzina aktywności ludz-kiej, interesowała go zarówno teologia, historia, prawo, poezja i architektura. Jednak-że zdaniem Zdzisława Janeczka miał on naprawdę tylko jedną pasję: politykę. Dlatego bardzo przeżywał upadek Rzeczypospolitej. Autor w recenzowanej publikacji podkreśla również doniosłą rolę marszałka litewskiego w kształtowaniu politycznej świadomości narodu. Na dowód tego przypomina, iż nie bez powodu zyskał on przydomek Solona.
Ignacy Potocki był „mężem światłym”, ambitnym, obdarzonym zdolnościami organi-zacyjnymi. Dzięki znajomości przemian jakie dokonywały się we Francji, Anglii czy Prusach, zdawał sobie sprawę z konieczności reform społeczno-gospodarczych i poli-tycznych. Potocki odegrał znaczącą rolę zarówno podczas wojny 1792 roku jak i w czasie insurekcji, kiedy to stał u steru polskiej polityki zagranicznej. Słusznie przeczuwał, iż rządy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, z którym początkowo pozostawał w konflikcie, zakończą się klęską, biorąc pod uwagę uległą postawę wobec Rosji. Autor stwierdza w swych końcowych rozważaniach, iż bez wątpienia nie można negować fak-tu, iż marszałek litewski wraz z innymi magnatami ze stronnictwa pułaskiego angażo-wał się w destrukcyjne działanie przeciwko polskiemu królowi, wskazując, iż u podstaw takiego zachowania legły względy taktyczne. Stanisław August zdaniem Autora, uznał marszałka litewskiego za faktycznego szefa Stronnictwa Patriotycznego i kierownika polityki zagranicznej i wewnętrznej, czego dowodem jest fakt, iż konsultował się z nim w sprawach wagi państwowej. Dzięki porozumieniu między królem i marszałkiem li-tewskim możliwe stało się uchwalenie Konstytucji 3 Maja. Po tym doniosłym wydarze-niu dla Polaków, Ignacy Potocki urósł do rangi bohatera narodowego, o czym świadczą przydomki „wielki” czy też „nasz Hannibal”. Jednakże jak słusznie zauważa Zdzisław Janeczek, otoczony czcią za życia, po śmierci stał się postacią prawie zapomnianą,
Autor broniąc „swego bohatera” nie zgadza się z obrazem Potockiego – „polityka marzyciela”, „naiwnej ofiary cynizmu Fryderyka Wilhelma II”, jaki rysuje się w naj-nowszych badaniach źródłowych Zofii Zielińskiej, Anny Grześkowiak-Krwawicz i Henryka Kocója. Jest zdania, iż tytuł marzyciela bardziej przysługiwał G. Potemkino-wi, chcącemu odegrać rolę drugiego Bohdana Chmielnickiego na obszarze województw południowo-wschodnich Rzeczypospolitej. Zdzisław Janeczek uważa, iż zarówno Sta-nisław August Poniatowski jak i Ignacy Potocki, mieli racjonalne podstawy do podjęcia wiosną 1791 roku bez wątpienia ryzykownego programu reform.
Wydaje się również, iż Autor w swej publikacji widzi przyczyny upadku Rzeczy-pospolitej nie w błędach polskich polityków lecz przede wszystkim w niesprzyjającej sytuacji na arenie międzynarodowej.
Zdzisław Janeczek, skoncentrował się głównie na działalności sejmowej
Ignace-go PotockieIgnace-go w latach 1788-1791. Stawiając sobie za cel uzasadnienie czołowej roli Ignacego Potockiego w polityce wewnętrznej i zagranicznej Rzeczypospolitej, w dobie Sejmu Wielkiego. Ramy chronologiczne pracy ustalono biorąc pod uwagę datę rozpoczę-cia przygotowań do obrad sejmu tj. 1788 rok natomiast cezurę końcową stanowiła jego rezygnacja z laski marszałkowskiej i decyzja wyjazdu do Saksonii, co miało miejsce w końcu lipca 1792 r.
Recenzowana praca składa się wstępu, sześciu rozdziałów i zakończenia. Ukorono-waniem publikacji są aneksy źródłowe z Geheime Staats Archiv.
Chronologiczno-rzeczowy układ publikacji sprawia, iż jest ona przejrzysta i czytelna.
W pierwszym rozdziale Autor wprowadza nas w problematykę geopolityczną, opisuje układ sił w Europie. Na tym tle ukazuje Ignacego Potockiego. Dzięki aliansowi z marca 1790 roku, pojawiły się przed Rzeczypospolitą nowe perspektywy nawiązania stosun-ków z Anglią, Holandią, Szwecją i Turcją. Jednakże zdaniem Zdzisława Janeczka, „Fry-deryk Wilhelm II od początku traktował sojusz z Polską tylko jako posunięcie taktyczne, niezbędne w politycznych rozgrywkach” (s. 187).
Działalność polityczna marszałka litewskiego, przypadała na okres naznaczony zarówno piętnem rozbiorów a zarazem duchem reform, których inspiratorem był król.
Autor nie szczędząc pochwał pod adresem Potockiego, nie żałuje mu również słów kry-tyki, pisząc, iż motywy jego działania zazwyczaj szlachetne i patriotyczne, miały cza-sem odcień prywatnego interesu. „W wyborze wahał się wówczas między obowiązkiem obywatelskim a interesem rodowym” (s. 202).
Cennym uzupełnieniem recenzowanej publikacji są bez wątpienia ilustracje. Zdzi-sław Janeczek znany jest z ozdabiania swych opracowań wysokiej klasy ilustracjami.
Dowodem tego jest wydany pod jego redakcją tom pt.: „Ród Potockich w odmęcie histo-rii (XVII – XX w.)”, (Katowice 2007), będący pokłosiem konferencji naukowej poświę-conej różnorodnym aspektom działalności roku Potockich, zorganizowanej przez Autora w Akademii Ekonomicznej w Katowicach.
Istotnym elementem opracowania, jest umieszczony na końcu indeks osób, dzięki któremu mniej zaznajomieni z historią odbiorcy mogą lepiej orientować się w omawianej problematyce.
Pamiętając o wszystkich walorach recenzowanej pracy, popartej bogatą i rzetelną kwerendą, pozostaje nam mieć nadzieję, iż nieustające badania archiwalne Autora za-owocują kolejną publikacją na równie wysokim poziomie, jak recenzowana książka.