W sejmie II kadencji

Przed wyborami parlamentarnymi w 1928 roku rozgorzała zacięta walka polityczna. Sytuacja wyborcza nie była zbyt korzystna dla en-decji, ponieważ dotychczasowi zwolennicy obozu narodowego (część ziemiaństwa i przedstawiciele wielkiego przemysłu) przeszli na stronę sanacji. Obóz ten powołał Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (dalej: BBWR) popierający marszałka Józefa Piłsudskiego.

213 Książeczka, starannie wydana przez Wydawnictwo św. Wojciecha w nakładzie 1300 egz., wzbogacona była kilkoma ilustracjami, m.in. reprodukcją pastelowego portretu Leny autorstwa Leona Wyczółkowskiego oraz fotografią figury Madonny wyrzeźbionej przez Antoine Bourdelle’a dla rodziny Dąbrowskich.

214 J. Woroniecki, Stefan Dąbrowski…, s. 5.

Działalność parlamentarna

SChN podjęło współpracę z Katolicko-Narodowym Komitetem Wyborczym, wspierając listę wyborczą nr 24. Wśród kandydatów tego komitetu znalazł się Stefan Dąbrowski. Komitet Katolicko-Narodowy prowadził akcję wyborczą pod hasłami narodowego charakteru pań-stwa, walki z Niemcami i Żydami, obrony Kościoła katolickiego oraz zwalczania komunizmu i socjalizmu. Program wyborczy zapowiadał reformę konstytucji w kierunku wzmocnienia władzy wykonawczej, zrównania praw sejmu i senatu, wykluczenia polityki z sądownictwa, administracji i wojska, a także domagał się wyborów bez korupcji, szantażu i presji. W dziedzinie społeczno-gospodarczej propagowa-no dobrowolną parcelację właspropagowa-ności ziemskiej, poparcie dla handlu, rzemiosła i kupiectwa, opowiadano się za likwidacją bezrobocia przez uruchomienie robót publicznych, występowano przeciw etatyzacji życia gospodarczego.

Wybory przeprowadzone 4 i 11 marca 1928 roku przyniosły liście katolicko-narodowej klęskę. Do sejmu uzyskano 8,2% głosów (37 man-datów), a do senatu 9,2% (9 mandatów). W wyniku tych wyborów prof.

Stefan Dąbrowski znalazł się po raz trzeci w gronie reprezentantów narodu, wybrany w 15 okręgu wyborczym – Konin, Koło, Słupca, Łęczyca²¹⁵. Na wynik wyborów miała wpływ poprawiająca się koniunk-tura gospodarcza państwa, co wykorzystał obóz rządzący, uzyskując w wyborach 29% wszystkich mandatów. Istotnym czynnikiem wpły-wającym na wyniki głosowania były niezgodne z prawem działania aparatu państwowego kontrolowanego przez obóz piłsudczykowski.

BBWR prowadził walkę wyborczą, głosząc hasła endeckie: solidary-styczne i narodowe. W wyborach endecja płaciła za porażkę poniesioną w maju 1926 roku.

Klęska wyborcza przesądziła o nowym kształcie organizacyjnym endecji, który wpłynął na przynależność partyjną i klubową Stefana Dąb- rowskiego. Najpierw 10 czerwca 1928 roku, z inicjatywy Romana Ry-barskiego i Romana Dmowskiego, Rada Naczelna ZLN zaakceptowała

215 Skład osobowy Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 1 maja 1930 roku, Warszawa 1930, s. 41, 50.

W latach II Rzeczypospolitej

projekt przekształcenia Związku w Stronnictwo Narodowe (dalej: SN), w skład którego – poza ZLN i społecznymi organizacjami endeckimi weszło również SChN²¹⁶. Przez krótki czas toczyły się spory o nazwę partii. W dyskusji tej brał udział Dąbrowski, opowiadając się wspólnie ze Stanisławem Strońskim i Adamem Żółtowskim za umieszczeniem w nazwie nowej partii słowa „katolicka”, podkreślając w ten sposób bliski im ideał wspólnoty interesów narodu i katolicyzmu. Wybierając między Stronnictwem Katolicko-Narodowym a Stronnictwem Narodo-wym, głównie dzięki decyzji Dmowskiego, zdecydowano się na tę drugą nazwę. Utworzenie SN poprzedziły też zmiany w poufnych strukturach obozu narodowego. W 1927 roku Dmowski rozwiązał Ligę Narodową uznając, że w niepodległym państwie istnienie tajnych organizacji nie ma uzasadnienia.

Wkrótce rozpoczęto prace zmierzające do tworzenia struktur SN w po-szczególnych województwach. W Poznaniu pierwszy zjazd wojewódzki odbył się 16 września 1928 roku. W jego trakcie powołano tymczasowy Zarząd Wojewódzki, w skład którego wszedł Stefan Dąbrowski²¹⁷.

Proces organizacji SN zakończył się w październiku tegoż roku, kiedy to uchwalono program nowego stronnictwa. Tezy programowe nie zawierały nowych treści. Stanowiły rodzaj podsumowania dotych-czasowych programów endeckich. W kwestii ustrojowej domagano się zapewnienia równowagi między naczelnymi władzami państwa, zwłasz-cza sejmem a rządem. Za najważniejszy cel SN postawiło sobie budowę państwa narodowego. Państwo takie miało być „urządzone” zgodnie z oczekiwaniami i interesami narodu polskiego, którego głos we wszel-kich sprawach byłby decydujący. Zasadom religii katolickiej przyznano naczelne miejsce w państwie. Jej wskazania przyświecałyby wszelkim przejawom życia publicznego. Zasady życia społecznego opierano na trzech filarach: rodzinie, pracy i własności. Rozwiązanie problemów gospodarczych widziano w ograniczeniu gospodarki państwowej oraz samorządowej, zwiększeniu roli kapitału indywidualnego i inicjatywy

216 Zob. szerzej: R. Wapiński, Narodowa Demokracja…, s. 273-277.

217 Zjazd organizacyjny Stronnictwa Narodowego na Województwo Poznańskie, „Kurier Poznański” z dn. 17 IX 1928, nr 426, s. 2.

Działalność parlamentarna

prywatnej. Na polu polityki zagranicznej na pierwszy plan wysuwano sojusz z Francją i pozostałymi państwami „Małej Ententy”.

7 października 1930 roku prezesem Rady Naczelnej SN i Zarządu Głównego SN został Joachim Bartoszewicz. Stefanowi Dąbrowskie-mu przypadła w strukturach SN rola wiceprezesa Zarządu Głównego.

Wszedł on także w skład Komitetu Politycznego SN, do którego na-leżeli: Witold Czartoryski, Edward Dubanowicz, Stanisław Stroński i Adam Żółtowski. Udział działaczy dawnego SChN – jak zauważył Janusz Faryś – w kierowniczych gremiach SN (obok m.in. Mariana Seydy, Bohdana Winiarskiego) zdawał się świadczyć, że partia będzie szła w dogodnym dla nich kierunku liberalnym²¹⁸. W ten sposób Ste-fan Dąbrowski, po dwudziestoletniej przerwie, znalazł się ponownie w czysto endeckiej partii.

W tym okresie w obozie narodowym coraz wyraźniej krystalizo-wały się dwie grupy, dwa nurty ideowo-polityczne, określane mianem

„młodych” i „starych”, które różniła przede wszystkim strategia walki politycznej i wizja ustroju państwa narodowego. Wśród „młodych”

program polityczny liberalnej części endecji tracił na atrakcyjności²¹⁹. Dąbrowski, jak i jego towarzysze z SChN, wchodząc w skład SN niewątpliwie wzmocnili grupę „starych”, przedstawicieli tzw. umiar-kowanych narodowców, stojących na gruncie ideałów demokracji parlamentarnej.

Sejm II kadencji zaczął obrady 27 marca 1928 roku. Na jego forum Dąbrowski działał w Klubie Narodowym (dalej: KN) i w jego imie-niu występował w komisjach oraz na posiedzeniach plenarnych²²⁰. W sprawach wojskowych wytrwale reprezentował pogląd, iż zagad-nienia obrony państwa nie należą wyłącznie do władz wojskowych.

218 Zob. także: J. Faryś, Stanisław Stroński…, s. 152.

219 Zob. szerzej: R. Wapiński, Pokolenia Drugiej Rzeczypospolitej, Wrocław 1991, s. 279 i n.; K. Kawalec, Narodowa Demokracja wobec faszyzmu…, s. 103-111.

220 Poza Dąbrowskim profesorami Uniwersytetu Poznańskiego w KN byli Romuald Paczkowski, Bohdan Winiarski i Adam Żółtowski. Łącznie w parlamencie II ka-dencji zasiadało 17 profesorów, zob. D. Mycielska, Postawy polityczne profesorów wyższych uczelni…, s. 304.

W latach II Rzeczypospolitej

W przemówieniu, wygłoszonym 8 lutego 1929 roku, stwierdził, że de-kret z 6 sierpnia 1926 roku, rozdzielając dowodzenie od administracji, nawiązał do przestarzałych wzorów niemieckich. Zasada ta przyjmo-wana była: „z mniejszymi lub większymi wariantami w autokracjach wojskowych lub monarchiach konstytucyjnych, gdzie monarcha kieruje ogólną polityką państwa i administracją sił zbrojnych za pośrednictwem kanclerza i ministra wojny, jak było w Niemczech, a przygotowaniem i prowadzeniem działań wojennych za pośrednictwem szefa Sztabu Generalnego, faktycznego wodza”. Dekret z 6 sierpnia oraz rozporzą-dzenie z 25 października 1926 roku były – jego zdaniem – niezgodne z konstytucją marcową i należało akty te uważać za przejściowe.

Wysuwał zarzut, że w Polsce ustawodawstwo stawiało armię i obronę poza kontrolą sejmu i rządu. Według Dąbrowskiego marszałek Piłsudski jako Generalny Inspektor Sił Zbrojnych mógł wkraczać we wszystkie dziedziny życia wewnętrznego państwa, ponieważ obrona dotyczy szerokiego wachlarza zagadnień. W ten sposób mógł on sterować wszystkimi resortami uzasadniając swe żądania koniecznością obrony państwa. Tym samym w państwie przewagę, jego zdaniem, zyskały władze wojskowe, tworząc zarzewie dyktatury²²¹.

Stefan Dąbrowski zabierał także głos w debatach nad preliminarzami budżetowymi ministerstwa spraw wojskowych. Był przekonany, iż na wojsko i obronę państwo polskie wydaje za mało. Budżet wojskowy preliminowany na rok 1929/30, który wynosił 30% całego budżetu pań-stwa, uznał za zaniżony w stosunku do potrzeb skutecznej obrony. Stąd widział konieczność jego reformy w celu bardziej racjonalnego rozkładu wydatków, wskazując przy tym na główne potrzeby armii: modernizację sił lądowych, budowę floty wojennej i opracowanie planu obrony państwa.

Również preliminarz budżetowy na rok 1930/31 uznawał za niewystar-czający wobec istniejących potrzeb, mając na uwadze panujący kryzys gospodarczy. Uzasadniał swoje zdanie stanem polityki zagranicznej, która nie dawała trwałych podstaw bezpieczeństwa i pokoju na najbliższe lata.

221 Sprawozdanie stenograficzne z 48. posiedzenia Sejmu RP z 8 lutego 1929 r., XLVIII/62-67.

Działalność parlamentarna

Nawoływał ponadto do utworzenia w budżecie nadzwyczajnego fundu-szu obrony narodowej. Wzorował się przy tym na ustawie o specjalnych funduszach wojskowych, uchwalonych przez parlament Czechosłowacji w 1926 roku. Budżet taki wynosiłby, według jego obliczeń, 1,5 mld.

złotych i byłby rozłożony na 10 lat celem zaopatrzenia armii w samoloty bojowe, formacje czołgów i nowoczesną broń automatyczną. Pozosta-wałby do dyspozycji ministra wojny za porozumieniem ministra skarbu, z zastrzeżeniem, iż nie może być użyty na inne cele niż wojskowe.

W przemówieniach dotyczących budżetów wojskowych koncentro-wał się m.in. na sprawach polityki personalnej w wojsku. Krytykokoncentro-wał rozporządzenie prezydenta RP wydane 13 grudnia 1926 roku, które ob-niżało o 7 lat granicę wieku, po osiągnięciu którego oficer powinien być przeniesiony w stan spoczynku. Wynikiem tego z szeregów do cywila odeszło do 1934 roku ponad sześć tysięcy oficerów²²². Wspominając o skierowaniu w stan spoczynku generałów: Tadeusza Rozwadowskiego i Stanisława Hallera, mówił o wyrządzaniu krzywdy oficerom wywo-dzącym się z byłych armii zaborczych. W polityce zwolnień oficerów zmierzającej do pozbywania się przez biuro personalne ministerstwa spraw wojskowych przeciwników Piłsudskiego, Dąbrowski dostrzegał także aspekt ekonomiczny. Jego zdaniem polityka zwolnień znajdowała swój wyraz w budżecie, w którym emerytury wojskowe od maja 1926 roku do końca 1929 roku wzrosły trzykrotnie. W czasie szukania nie-zbędnych funduszy na armię te dodatkowe obciążenia budżetu starczyć by mogły na raty roczne w celu realizacji minimalnego programu roz-budowy floty, w tym rozpoczęcia roz-budowy nowych łodzi podwodnych według zamierzeń rządu z roku 1924. W polityce kadrowej zauważał też trudności w awansowaniu młodszych oficerów, co powodowało powstrzymywanie się młodzieży od wyboru kariery wojskowej²²³.

W sprawach podstawowej organizacji obrony państwa Dąbrowski był przeciwnikiem systemu milicyjnego, opartego w czasie pokoju na kadrach instruktorskich, powoływaniu rekrutów do

kilkumiesięcz-222 P. Stawecki, Z dziejów wojskowości…, s. 287.

223 Sprawozdanie stenograficzne z 21. posiedzenia Sejmu RP z dnia 11 VI 1928 r., XXI/34; Sprawozdanie stenograficzne z 75. posiedzenia…., LXXV/112.

W latach II Rzeczypospolitej