Kategorie tekstowe w odróżnieniu od kategorii morfologicznych, składniowych lub też leksykalnych występują na wyższych poziomach wypowiedzi i są związane z wewnętrzną organizacją oraz pragmatycznymi właściwościami tekstu. danuta ostaszewska pisze na temat gramatyczności kategorii tekstowych, iż zjawisko to:
(…) nie doczekało się jeszcze gruntowniejszego lingwistycznego opisu, głównie z po-wodu niedostatecznej ilości badanych tekstów należących do różnych funkcjonalnych stylów1.
Badacze struktury i spójności wypowiedzi do kategorii tekstowych zaliczają: infor-macyjność, modalność, delimitację, segmentację, kohezję, całościowość (integra-cję, scalanie), skończoność, ciągłość linearną (kontinuum), autosemantyczność, powtarzalność, kolekcję, tematyzację. aleksander Wilkoń wymienia tu także ka-tegorię osoby rozumianą semantycznie, a także kategorie: autora, narratora, czy-telnika (odbiorcy), postaci oraz czasu i przestrzeni2. Przy czym – jak zauważa au-tor – badać można tekst jako proces, „dzianie się” lub językowe działania oraz tekst jako wytwór, produkt gotowy, czyli w pierwszym wypadku dynamicznie, w drugim zaś – statycznie. z punktu widzenia komunikacji językowej ten pierw-szy sposób uznaje się za właściwpierw-szy. to między innymi zadecydowało o tym, że
1 d. ostaszewska, Organizacja tekstu a problem gromadzenia i scalania jego informacji, Katowice 1991, s. 30.
2 a. Wilkoń, Spójność i struktura tekstu. Wstęp do lingwistyki tekstu, Kraków 2002, s. 39–68.
coraz częściej bada się teksty w aspekcie dynamicznym, w trakcie ich powstawa-nia, a jeżeli są to wytwory językowe, analizie poddawane są te najbliższe komuni-kacyjnemu „dzianiu się”3. do takich tekstów należą także macedońskie opowia-dania i przypowieści ludowe.
charakterystyczną cechą południowosłowiańskich opowiadań ludowych – ze-branych przez Marka K. cepenkova – jest sygnalizowanie spójności ciągu narra-cyjnego za pomocą różnego typu środków językowych należących do wypowiedzi odautorskiej. związane jest to z pewnością z dominującą rolą osoby zapisującej teksty i jej umiejętnościami kreatywnego przetwarzania i wtórnego uporządko-wania wypowiadanego przez informatora, a częściej u M. K. cepenkova – odtwa-rzanego z pamięci – tekstu4. Są to więc takie wyrażenia i środki językowe, które w procesie scalania wypowiedzi pełnią przede wszystkim funkcje metatekstowe5. Wśród nich najczęściej występują takie konstrukcje jak6:
на тие зборои7 дотрчале царо, царицата и сите… (3/218), [na te słowa przybiegli król, królowa i inni]
на тоа згора ѓаволот се успокоја и си отиде (2/136), [na to diabeł uspokoił się i poszedł sobie]
море ајде, бре побратиме – му рекле на ѓаволот – доста праиме празни муабети (2/143), [słuchaj no, ejże, przyjacielu – powiedzieli diabłu – dość już tych niepotrzebnych rozmów]
aрно ама ич ти го слушала Дуња Ѓузели… (2/261), [dobrze ale w ogóle nie słuchała go dunja Gjuzeli]
слушајки тој збор богатио, како да се устрамил и си рекол… (2/290), [słysząc to słowo bogacz jakby się zawstydził i rzekł…]
3 Przykładem takiego ujęcia jest monografia janiny Labochy pt. Opowiadania ludowe ze Śląska Cieszyńskiego w Czechosłowacji w świetle pragmalingwistyki tekstu, Kraków 1990.
4 Przez macedońskich badaczy Marko cepenkov zaliczany jest po braciach Miladinovach do pierwszej generacji twórców ludowych i pisarzy. autor ten w latach 1856–1857 nie tylko zbierał opowiadania ludowe, ale też zapisywał je swoimi słowami (często po jakimś dopiero czasie po ich wysłuchaniu), co nadało im koloryt i nacechowanie stylistyczne swoistego idiolektu.
5 zob. M. Kawka, Metatekst w tekście narracyjnym na przykładzie wybranych utworów lite-ratury dla dzieci, Kraków 1990.
6 Wszystkie przykłady z: M. К. Цепенков, Македонски народни умотворби, ред. К. Пе-нушлиски, Б. Ристовски, Т. Саздов, т. 1–10, Скопје 1972. W nawiasach zostały podane numer tomu i strona, z której pochodzą cytaty – przekłady w tłumaczeniu autora.
7 zob. także: M. Kawka, На тие зборои… O miejscu i funkcji przyimka w strukturze tekstu na przykładzie macedońskich opowiadań ludowych, w: M. Kawka, Studia konfrontatywne polski / macedoński, Kraków 1994, s. 55–63.
Кога ги чуле тие зборои луѓето… (2/325), [Kiedy ludzie usłyszeli te słowa…]
Wszystkie te konstrukcje – на тоа згора [ponadto], арно ама [dobrze ale], на тие зборои [na te słowa], кога чул тие зборои [kiedy usłyszał te słowa] – od-noszą się anaforycznie lub kataforycznie do tekstu i odsyłając odbiorcę po linii tekstu wstecz, zapowiadają wystąpienie nowej informacji lub wiążą relacjami we-wnątrztekstowymi wypowiedzi postaci z narracją. jednostki te wchodzą w skład wtórnego (za prymarny uznawany jest system referecyjny – odnoszący świat zda-rzeń tekstowych do rzeczywistości) systemu odniesień, realizując mechanizm tak zwanej deiksy wewnętrznej oraz wyznaczając kolejność i miejsca zdarzeń, ale nie w stosunku do ich rzeczywistej kolejności i miejsc, w jakiej być może wystąpiły kiedyś w rzeczywistym czasie i przestrzeni, ale w ciągu linearnym określonej wy-powiedzi. ich pojawianie się w tekście organizuje oraz porządkuje jego kompozy-cję i strukturę, czyni ją spójną. W ten sposób wyrażenia te realizują tekstową ka-tegorię czasu. oprócz nich funkcję tę pełnią wyrazy zreduplikowane w całości lub częściowo w obrębie rdzenia (tematu) albo powtórzenia kompletnych konstrukcji i połączeń składniowych8, na przykład:
– виде – невиде (видоа – невидоа, видов – невидов, видел – невидел), Виде – невиде сирота цареа ќерка го пушти соколо (…) (3/216), виде-ла – невидела попадија (2/19, 2/168),
– дран – недодран, Трештил прчко дран – недодран да бега од пустата болештина (3/216),
– знајш, али не знајш, Знајш, али не знајш? (2/145),
– страв – нестрав, Страв – нестрав, на име божје, си рекол (10/342), – тамоси – вамоси (вамо – тамо), Тамоси – вамоси, го каптиса
и сипа-ничар’лко (…) (5/45),
– аран – таран, Царо аран – таран го барат, армо ама нигдека не го мо-жел да го најди (3/66),
– вурт – тут, Вурт – тут, беше ујдисале за уште поскапо да му го продаи и другото камче (3/261),
– туку – така, Туку – така ми текна (3/67),
– турли – бе – турли, ѝ мачеле со турли – бе – турли мали неискажани (5/31).
niektóre z nich oparte są na wiernej reduplikacji: одил, одил, одил (одил, одил, одил неколку дни и излегол на врвот) (2/118), тамоси – вамоси, вамо – тамо, било – било, арно – арно (2/51), побегал – побегал (побегал – побегал малку
8 W wielu wypadkach połączenia te są nieprzetłumaczalne i – oprócz funkcji czysto kohe-zyjnej – są nic nieznaczącą grą słów, wypełniającą puste miejsce w tekście opowiadań ludo-wych, kiedy narrator wyłącznie chce pobudzić emocje i uwagę słuchacza.
и, за к’сметот, еве ти ја кума лиса) (2/24), било – било, (Како било – било, тоа поминало) (10/329), Арно – арно (10/327) i wielokrotnym powtórzeniu ca-łego wyrazu: Одија – одија – одија – одија три дни и три ноќи (3/151) lub tyl-ko cząstek o charakterze onomatopeicznym: чат – пат, вурт – тут, туку – така, турли – бе – турли, молил – колил (5/109). inne oprócz reduplikacji wykorzy-stują mechanizmy negacji wyrazowej – не (pol. nie) może poprzedzać zarówno czasownik, jak i rzeczownik: видел – невидел (Ај да се види и невиди) (2/102), виде – невиде (Виде – невиде сиромајио, се позамисли) (5/17), сме – несме (сме – несме, сакал – неќел // сакаш – некиш) (2/1190), (сакал – неќел, одил по цвеќињата) (2/119), сакаш – некиш (сакаш – некиш треба да го поризаш) (2/109). jeszcze inne skonstruowane zostały na zasadzie negacji zdaniowej:
си било што неси било, ќе ти кажам – како не ќе ти кажам, зборуал и не зборуал, што да можии не можи (2/50). Pozostałe to zestawienia antonimiczne:
дење – ноќе, делник – празник, пиши – збриши, малу – многу, тамо – вамо, зедовме – дадовме (2/72).
o wiele rzadziej pojawiają się w podobnych kontekstach pary synonimicz-ne: думавме – шеставме (z wariantywnym: мислев – шестав), na przykład:
Думавме – шеставме со Поп Спиркови и преасапивме да станеме ортаци (10/340, 2/5), Ќути и молчи (Ќути и молчи, да оти мерак си имал за учение) (10/320), одил и шетал (одил и шетал од град на град) (2/120).
niekiedy powtórzeniom towarzyszy dodany do drugiego członu prefiks com-parativu пре- lub над-: Си било едно момче не толку јунак, ама многу итро и преитро (4/134), Бидуат и надбидуат, честита царице, чунки тој не сака невеста (5/267).
Kolejnym wyznacznikiem spójności cepenkovskich narracji odautorskich są wyrazy powtórzone dosłownie lub częściowo połączone konektorem што. cho-dzi tu o takie konstrukcje, jak:
(…) и паднал наземи како умрен. Лежал што лежал и едно време се испраи (3/83).
[(…) i upadł na ziemię. Leżał długo i nagle wstał.]
Кога чуло тие зборои момчето од змијата, влегло во одајата и кога видел што да види: еден камен бесценет, светел како сонце! Си го зело и многу се израдуало (3/122).
[Kiedy chłopiec usłyszał słowa żmii, wszedł do pokoju i kiedy zobaczył to, co zobaczył:
jeden bezcenny klejnot, który świecił jak słońce! zabrał go ze sobą i bardzo się ucieszył.]
(…) тргнала да одаат кај царот даму ја земат ќерка му. Одија што одија и отишле кај тој што имал најубаа ќерка (3/106).
[(…) wyruszyła do cara, żeby porwać jego córkę. Szli bardzo długo i przybyli do cara, który miał najpiękniejszą córkę.]
Оделе што оделе по рамен пат (5/105).
[Szli bardzo długo po płaskiej drodze.]
(…) дај Боже да ви е к’сметлија! – му рекол. Седеле што седеле и, дошло време, си легнале сите да спијат (3/191).
[(…) daj Wam Boże szczęście! – powiedział do niego. Siedzieli bardzo długo i nadeszła pora, żeby poszli spać.]
Седел што седел некоја година и пак си дошол дома со колку пари што беше спе-чалил (10/306).
[Siedział tam bardzo długo przez jakiś rok i znów wrócił do domu z pieniędzmi, które zaoszczędził.]
Од тоа прекоруање штого прекоруале, беше му омрзнало (3/199).
[od tych ciągłych wyrzutów, wszystko mu zbrzydło.]
Играле што играле и на свршуање ‘и боднале коњите за в град (10/307).
[Bawili się bardzo długo i na koniec ruszyli konno do miasta.]
Спал што спал пијан попо и во зората се разбудил (5/195).
[Spał bardzo długo pijany pop i o świcie obudził się.]
Бегале што бегале и пак арамите му беа излегле на стреќа (5/60).
[Uciekali bardzo długo i znów na szczęście spotkał rozbójników.]
tekstowa kategoria czasu realizowana przez konstrukcje typu Седеле што седеле nie ujawnia relacji chronologicznych danego wydarzenia względem inne-go, będącego składnikiem treści wypowiedzenia, ani też względem momentu mó-wienia. dzieje się tak również dzięki wykorzystaniu do budowy tekstu konstruk-cji atemporalnych, których jedyną cechą jest ukazanie czasu trwania czynności w sensie kwantyfikacyjnym: Седеле што седеле znaczy: siedzieli długo lub prze-bywali gdzieś bardzo długo bez podawania konkretnych danych o tym, jak długo w sensie chronologicznym lub w stosunku do innego zdarzenia czy chwili mówie-nia czynność ta trwała. Седеле што седеле oznacza tylko taką rozciągłość (trwa-nie) w czasie, która pozwala narratorowi przejść do następnego wątku, do następ-nej partii opowiadania. Wydarzenia w narracji ludowej występują w porządku czasowym i przestrzennym, w którym fakty wcześniejsze na osi czasu poprze-dzają późniejsze, ale ich porządku nie wyznacza chronologia w postaci dat – dni, miesięcy i lat, ani lokalizacja w postaci rzeczywistych nazw miejsc, a jedynie li-nearny czas opowiadania, czas narracji. Kolejność wydarzeń w obrębie sekwencji narracyjnych wyznaczają reduplikacje, powtórzenia i konstrukcje syntaktyczne
o charakterze delimitacyjnym. daty i określenia miejsca zdarzenia w opowiada-niach ludowych nie pojawiają się też prawie nigdy, ponieważ ich treść jest z regu-ły uniwersalna i ponadczasowa, natomiast kolejność chronologiczna dotyczy je-dynie elementów kompozycji i struktury narracji, które potrzebne są odbiorcy do zrozumienia tekstu. Wszystkie wymienione środki językowe, łącznie z powtórzo-nymi składnikami w obrębie jednej struktury składniowej – лежал што лежал, седел што седел, играл што играл, видел што види, одија што одија – pełnią funkcję tekstowej kategorii czasu i wypełniając luki dialogowe i narracyjne, czy-nią ją w pełni koherentną, w tym wypadku zarówno z punktu widzenia nadaw-cy, jak i odbiorcy. Są to ponadto wyrażenia metatekstowe, które jako tekst o tek-ście nie wnoszą żadnej nowej informacji. Stwarzając jednak wrażenie ciągłości opowiadania, przede wszystkim zapewniają spójność formalną i treściową tekstu, sprzyjają potoczystości narracji. ale przede wszystkim dzielą tekst na mniejsze całości – mikrostruktury, dzięki temu pełnią funkcje delimitacyjne, a przez to ich obecność w narracji jest bez trudu zauważalna. jednocześnie powtórzenia te roz-ciągają czynność (zdarzenie, o którym mowa w tekście) w czasie, a przez to staje się ona nie tylko intensywniejsza, ale przede wszystkim wyodrębniony zostaje do-datkowy, tekstualny (wewnątrztekstowy) czas jej trwania przy całkowitym braku systematycznych wyznaczników temporalności. tak realizowane kategorie tek-stowe nie służą aktualizacji wypowiedzi i nie wyznaczają chronologicznego trwa-nia lub usytuowatrwa-nia zdarzetrwa-nia w czasie i przestrzeni w stosunku do ich rzeczywi-stego trwania.
W opowiadaniach ludowych zapisanych przez M. K. cepenkova wszystkie wymienione kategorie tekstowe wyznaczają przede wszystkim kolejność i miej-sce występowania partii narracyjnych w tekście, a nie chronologię i lokalizację zdarzeń w czasie i przestrzeni rzeczywistej, uwarunkowanych odautorską wiedzą o nich. Kategorie te w nieporównywalnie większym stopniu niż w innych gatun-kach wypowiedzi pełnią funkcje tekstotwórcze, są cechą typologiczną i zarazem szkieletem konstrukcyjnym, na którym umieszczane są zdarzenia znane autorowi z przeszłości lub pochodzące z jego wiedzy o świecie, niekoniecznie zawsze spój-nej z wiedzą narratora – ludowego opowiadacza.