W tej części tomu zakres terytorialny pojęcia „Polska” jest taki sam, jak w analogicznej części tomu pierwszego, tzn. obejmuje obszar dawnej Rzeczypospolitej w granicach przed 1772 r. oraz teren Górnego Śląska. Zgodnie ze stanem źródłowym zdecydowana większość tablic ukazuje poszczególne zjawiska odrębnie dla każdego zaboru; również z tego powodu dla zaboru rosyjskiego przeważają dane dotyczące tylko Królestwa Polskiego.
Pod względem chronologicznym, tak jak w tomie pierwszym, niewiele tablic dotyczy okresu do 1860 r., a także okresu pierwszej wojny światowej.
W XIX w. dokonywały się bardzo istotne przemiany we wszystkich przejawach życia gospodarczego, będące głównie wynikiem przewrotu technicznego, uwłaszczenia chłopów i tzw. eksplozji demograficznej. Wobec braków w dotychczasowej historiografii oraz ograni-czeń metodologicznych (zmiany jakościowe są trudne do przedstawienia ilościowego) nie wszystkie procesy przemian można było przedstawić w postaci tablic.
W rozdziale dotyczącym cen, mimo ograniczenia ich notowań do 4 ośrodków i to głównie artykułów rolniczych, można było zilustrować ogólną tendencję (przy różnych wahaniach) wzrostu cen artykułów spożywczych i relatywnego spadku cen wyrobów przemysłowych (wyjątkiem był okres tzw. kryzysu agrarnego w końcu XIX w.).
W rozdziale dotyczącym rolnictwa, mimo dużych braków i nie zawsze wiarygodnych danych, ukazano prawie wszystkie najważniejsze zmiany. Dokonała się tzw. rewolucja agrarna; z jednej strony uwłaszczono chłopów (w Królestwie Polskim ― w 1864 r., a na pozostałym obszarze zaboru rosyjskiego ― w 1861 r., w Galicji ― w 1848 r., w zaborze pruskim ― w latach 1816―1858), z drugiej zmienił się sposób uprawy roli (z gospodarki ugorowej na bezugorową, zmieniały się narzędzia rolnicze). Zmieniała się własnościowa struktura ziemi, nastąpił bardzo znaczny wzrost produkcji rolnej w wyniku zwiększania areału gruntów ornych, a także wzrostu plonów. Zmiany objęły również hodowlę. Pokazano początkowy wzrost pogłowia owiec i późniejszy jego spadek, stałe zwiększanie pogłowia koni
i trzody chlewnej oraz do końca XIX w. ― także bydła. Tylko w niewielkim stopniu ukazano zmiany jakościowe. Udało się zobrazować zmiany w strukturze hodowanego bydła, tj. zmniej-szanie się w szybkim tempie po 1870 r. pogłowia wołów roboczych (wzrastało znaczenie krów), będących na początku omawianego okresu główną siłą pociągową w rolnictwie, którą w końcu XIX w. stały się konie. Nie udało się pokazać m.in. stałego wzrostu wagi wszystkich hodowanych zwierząt, wzrostu mleczności krów czy siły pociągowej koni.
Jeszcze większe zmiany ilościowe i jakościowe nastąpiły w przemyśle. W początkach okresu zdecydowanie dominował tzw. przemysł rękodzielniczy (miejskie rzemiosło, domowa produkcja na wsi). Istniały nieliczne większe zakłady produkcyjne, głównie w górnictwie i hutnictwie, oparte na prymitywnej technologii i technice. Tylko w młynarstwie działały niewielkie zakłady oparte na pracy zmechanizowanej (młyny wodne i wiatraki), lecz zdecy-dowana większość mąki była produkowana w żarnach. W XIX w. dominującą pozycję uzyskuje przemysł rozumiany jako produkcja na dużą skalę, przy zastosowaniu podziału pracy i udoskonalonych narzędzi. W tej części za granicę między przemysłem a rzemiosłem uznano zatrudnienie co najmniej 5 osób (czasem 6). Brak danych nie pozwolił na ukazanie zmian dokonujących się w rzemiośle.
W przemyśle nastąpił olbrzymi wzrost produkcji, niestety niemożliwy do całościowego ukazania. Najbardziej miarodajnym wskaźnikiem może być produkcja hut żelaza. W latach 1796―1913 produkcja surówki żelaza wzrosła ok. 70 razy, a półfabrykatów ― ponad 130 razy. Równocześnie nastąpiło znaczne rozszerzenie wykorzystania surowców (np. węgla kamiennego i brunatnego, rudy cynku, bawełny, ziemniaków, buraków cukrowych). Ten rozwój nie jest terytorialnie równomierny, w drugiej połowie XIX w. powstają i umacniają swe znaczenie okręgi przemysłowe (górnośląski, łódzki, warszawski, sosnowiecko-częstochowski). Równole-gle dochodzi do powstania i rozwoju coraz liczniejszej przemysłowej klasy robotniczej.
Dokonuje się przewrót techniczny. Polegał on głównie na mechanizacji pracy przy zastosowaniu maszyn parowych; wprowadzano także nowe technologie (np. zastosowanie paliw mineralnych, powstaje przemysł chemiczny). Zmiany techniki i technologii dokonują się właściwie stale. Pod koniec XIX w. zapoczątkowany zostaje tzw. drugi przewrót tech-niczny, polegający głównie na zmianie systemu energetycznego (m.in. zastosowanie energii elektrycznej, turbin parowych, silników spalinowych). Wszystkie te zmiany doprowadzają do bardzo znacznego wzrostu wydajności pracy.
Od połowy XIX w. następowały także zmiany w organizacji produkcji. Dokonuje się koncentracja produkcji w wielkich zakładach. Coraz większą rolę odgrywają zakłady należące do spółek akcyjnych. Po 1860 r. bardzo znacznie kurczy się własność państwowa.
W czasie I wojny światowej rozwój przemysłu został zahamowany, a w Królestwie Polskim uległ on właściwie degradacji.
Wobec braku danych przedstawiono tylko 2 tablice dotyczące budownictwa. Wraz z rozwo-jem przemysłu i infrastruktury ekonomicznej, a także urbanizacji wzrastały, szczególnie po 1860 r., znaczenie i wielkość budownictwa. W Warszawie w latach 1862―1914 liczba budynków mieszkalnych wzrosła z 7 034 do 17 803, a w pozostałych 114 miastach Królestwa Polskiego ich liczba zwiększyła się z 39 102 do 78 250.
W dziedzinie transportu i łączności również dokonały się ważne zmiany, lecz nastąpiły one później i dopiero pod koniec XIX w. zmieniły one charakter tych działów gospodarki. Pojawiły się nieznane przedtem środki transportu i łączności oraz związane z nimi nowe rodzaje szlaków komunikacyjnych.
W transporcie najbardziej znaczące efekty przyniosła budowa torów dla transportu kolejo-wego oraz zastosowanie nokolejo-wego środka transportu ― parowozu. Pierwsze parowozy pojawiły się w latach 40. XIX w. i już w latach 70. XIX w. zdecydowana większość transportu towaro-wego i osobotowaro-wego dokonywała się liniami kolejowymi.
Parowce na śródlądowych drogach wodnych zjawiły się w tym samym czasie co parowozy, lecz ich rozpowszechnianie następowało bardzo powoli ― do 1918 r. parowce nie wyparły na rzekach innych środków transportu. W niewielkim stopniu zmieniły się drogi wodne, tylko na ziemiach pod panowaniem Prus nastąpiła ich regulacja. Opóźnione były też zmiany w żegludze morskiej. Do Gdańska pierwsze parowce morskie przypłynęły w 1827 r., ale przewagę pod względem pojemności statków przybywających do Gdańska i Elbląga parowce uzyskały w latach 1876―1880, a wśród własnej floty tych portów dopiero w latach 90. XIX w.
Nie zmieniły się zasadniczo środki drogowego transportu lądowego, chociaż na pewno ulepszono pojazdy transportowe. Zmieniały się natomiast same drogi, od lat 20. XIX w. rozpoczęła się budowa dróg bitych, których sieć przez następne 100 lat rozwijała się stosunkowo szybko.
W łączności przełom przyniosła telekomunikacja przewodowa. Od 1850 r. rozpowszechniał się telegraf elektryczny, a od 1880 r. rozpoczął się rozwój telefonii, który doprowadził do powstania po 1900 r. międzymiastowych sieci linii telefonicznych.
Wszystkie wyżej wymienione przemiany bardzo usprawniły działalność poczty oraz doprowadziły do znacznego podwyższenia poziomu infrastruktury ekonomicznej.
Charakterystyczny był fakt, że zmiany w transporcie i łączności pojawiły się prawie równocześnie we wszystkich trzech zaborach, lecz ich dalszy rozwój przebiegał bardzo nierównomiernie. Zdecydowanie najwolniej proces przemian następował na obszarze zaboru rosyjskiego, najszybciej na terenach będących w granicach Prus.
Najtrudniej jest przedstawić w postaci tabelarycznej zmiany, jakie dokonywały się w dzie-dzinie handlu wewnętrznego, szczególnie dla okresu do 1860 r., ponieważ właściwie brak jest opracowań monograficznych dotyczących tej tematyki. Tymczasem w handlu dokonywały się również wielkie zmiany. W wyniku „eksplozji demograficznej”, zniesienia poddaństwa,
a potem uwłaszczenia chłopów, dynamicznego wzrostu produkcji rolnej i przemysłowej, a także rozwoju transportu nastąpił olbrzymi rozwój rynku wewnętrznego.
Do połowy XIX w. zmiany następowały powoli i są bardzo trudne do liczbowego przedsta-wienia. Na pewno nadal decydującą rolę miały targi i jarmarki, lecz ich znaczenie zmniejszało się. Tak np. w Wielkim Księstwie Poznańskim liczba jarmarków w 1816 r. wynosiła 756 (w ciągu całego roku), a w 1861 r. ― tylko 362. Zwiększała się liczba i rola stałych punktów sprzedaży. W Warszawie w latach 1827―1854 liczba bogatszych kupców wzrosła z 379 do 717.
W okresie późniejszym następowały szybsze zmiany. Główną rolę przejmowały stałe punkty sprzedaży ― sklepy, powstawały duże przedsiębiorstwa handlowe (m.in. hurtownie), dokonywała się wyraźna specjalizacja branżowa. Zmieniał się charakter targów, w większych miastach place targowe stawały się miejscami codziennej sprzedaży. Odrębny typ handlu kształtowała spółdzielczość, zwłaszcza spółdzielczość spożywców, która rozwijała się szybko od końca XIX w.
Przez cały okres w zaborze rosyjskim i austriackim przeważającą część zatrudnionych w handlu stanowili Żydzi, natomiast w zaborze pruskim ich rola systematycznie zmniej-szała się.
Inaczej przedstawia się sprawa handlu zewnętrznego. Ze względu na istniejącą sytuację polityczną mamy opracowania dotyczące Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego w latach 1807―1850 i tylko dla tych terenów, i tych lat możemy opisywać handel zagra-niczny. Inne obszary, a po 1850 r. wszystkie zabory, nie miały żadnej autonomii ekono-micznej. Od 1851 r. zostały zniesione granice celne między Królestwem Polskim a Cesar-stwem Rosyjskim oraz między Galicją a obszarem celnym krajów węgierskich. Handel poszczególnych dzielnic stał się częścią handlu państw zaborczych. W latach 1841―1850 w handlu zewnętrznym Królestwa Polskiego obroty z Cesarstwem Rosyjskim stanowiły 24% ogólnych obrotów w tym handlu, a ok. 1910 r. ― już 70%. Dla zaboru pruskiego i Górnego Śląska obroty z resztą państwa niemieckiego stanowiły w 1910 r. ok. 80% obrotów handlu zewnętrznego.
Mimo tych warunków rozmiary międzyregionalnej wymiany handlowej znacznie stale wzrastały. Zmieniała się struktura handlu zewnętrznego, coraz większą rolę odgrywały surowce, półfabrykaty i wyroby przemysłowe.
W rozdziale ostatnim, dotyczącym szeroko pojętej tematyki finansowej, najtrudniej jest w formie tabelarycznej przedstawić problematykę ustroju pieniężnego. Początkowo działały różnego rodzaju systemy. Polskie przedrozbiorowe monety były w użyciu w zaborze pruskim do 1817 r., a w austriackim ― do 1832 r. W Księstwie Warszawskim, do 1842 r. w Królestwie Polskim i w Rzeczypospolitej Krakowskiej system przedrozbiorowy był dominujący. Równo-cześnie we wszystkich zaborach były w obiegu pieniądze państw zaborczych: w rosyjskim ―
rubel (100 kopiejek), w austriackim ― gulden (60, a od 1858 r. ― 100 krajcarów), w pruskim do 1873 r. ― talar (360 fenigów), a później marka niemiecka (100 fenigów). Podstawą krusz-cową było wszędzie srebro, lecz nadal były też monety złote i miedziane, wprowadzono także pieniądze papierowe (ich wartość była praktycznie mniejsza od nominalnej). Później wprowadzono monometalizm złoty, w Niemczech ― od 1873 r., w Austrii ― od 1892 r. (jednostką monetarną stała się wówczas korona = 100 halerzom), a w Rosji ― od 1897 r. Wszędzie coraz większą rolę odgrywały banknoty.
W wyniku rozbiorów ziemie polskie zostały objęte systemami skarbowymi państw zaborczych. Największe zmiany dotyczyły zaboru austriackiego i pruskiego (podatki zostały znacznie zwiększone). W Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim (do 1865 r.) działał częściowo zmodyfikowany system pruski. W oparciu o ten system ustalano ich budżety. Od 1861 r. szeroko rozbudowaną skarbowość samorządową wprowadzono w Galicji, uchwalano budżet krajowy, swoje budżety miały też powiaty, miasta i gminy.
Od 1795 r. aż do połowy XIX w. w stosunkach kredytowych nadal dominował kredyt niescentralizowany, chociaż rozwijało się prywatne bankierstwo. W większości były to drobne kantory, istniały też nieliczne tzw. domy bankowe. Kredyt był bardzo drogi, odsetki wynosiły najczęściej 18%.
Wysokie koszty kredytu były istotną przeszkodą w rozwoju rolnictwa, stąd też bardzo szybko zaczęły powstawać tzw. ziemstwa kredytowe, które udzielały szlachcie pożyczek na niewielki procent (3,5―5%). Pierwsze takie ziemstwa powstały w zaborze pruskim (w tzw. Prusach Zachodnich ― już w 1787 r., w Wielkim Księstwie Poznańskim ― w 1821 r.), w Królestwie Polskim utworzono Towarzystwo Kredytowe Ziemskie w 1825 r., a w Galicji ― w 1841 r. W zaborze pruskim dyrekcje ziemstw miały charakter urzędów administracji państwowej. Ułatwieniem uzyskania kredytu przez właścicieli ziemskich było wprowadzenie prawa hipotecznego, umożliwiającego uzyskanie pożyczki pod zastaw dóbr; w Prusach działało ono już od 1783 r., później wprowadzone we wszystkich zaborach. Dużą rolę w dostarczaniu kredytu na cele pozarolnicze odegrał Bank Polski w Królestwie Polskim, działający w latach 1828―1885.
Po 1860 r. we wszystkich zaborach ukształtował się system kredytowy właściwy dla gospodarki kapitalistycznej, w którym centralne miejsce zajęły państwowe banki emisyjne. Równocześnie następował szybki rozwój dużych banków prywatnych (szczególnie w Króle-stwie Polskim), które w większości stawały się własnością towarzystw akcyjnych.
Banki państwowe i prywatne obsługiwały tylko duże przedsiębiorstwa, dlatego też dla obsługi drobnego kredytu powstawały inne instytucje. Ważne znaczenie uzyskały kasy oszczędności, gdzie lokowano małe sumy, które były oprocentowane i które bez trudności można było wycofać. Rozpowszechniły się one dopiero w latach 60. XIX w., chociaż pierwsze powstały już w 1827 r. W końcu XIX w. ważne znaczenie uzyskuje spółdzielczość kredytowa,
najwcześniej w zaborze pruskim ― od lat 70. (pierwsza spółdzielnia powstała w 1850 r.), w Galicji ― od lat 90. (pierwsza spółdzielnia powstała w 1860 r.), a w Królestwie Polskim ― dopiero po 1905 r. (choć pierwsza spółdzielnia powstała w 1870 r.). Spółdzielczość kredytowa we wszystkich zaborach na początku XX w. wyparła podupadające kasy gminne i cechowe.
Ubezpieczenia gospodarcze rozpoczęły się od ubezpieczeń strat wynikłych wskutek pożarów. Rządowe „Kasy Ogniowe” w Prusach utworzono w 1711 r., ok. 1785 r. zaczęły działać w dawnych Prusach Królewskich, a od 1803 r. ― na pozostałym obszarze zaboru pruskiego. Ubezpieczenie budynków w miastach było obowiązkowe, innych ― dobrowolne. Na podobnych zasadach działało Towarzystwo Ogniowe w Księstwie Warszawskim i Króle-stwie Polskim. Rozszerzano obowiązek ubezpieczania budynków: w 1807 r. objęto nim budynki na wsi w dobrach państwowych, w 1825 r. ― dobra obciążone pożyczkami Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, a od 1843 r. przymus objął wszystkie nieruchomości. Od 1835 r. uruchamiano inne działy ubezpieczeń (m.in. w 1856 r. przymusowe ubezpieczenie bydła od księgosuszu). Od 1867 r. w zaborze rosyjskim ograniczono zakres państwowych ubezpieczeń, już w 1864 r. zaniechano stosowania przymusu ubezpieczeń w zaborze pruskim (w Galicji nigdy nie było takiego przymusu). W taki sposób, lecz dopiero po 1860 r., rozwinęła się wszędzie działalność prywatnych towarzystw ubezpieczeniowych.
Materiał zaprezentowano w postaci 161 zestawień tabelarycznych, 2 map i 5 wykresów. Juliusz Łukasiewicz