WALKA O MADRYT - W czerwonej Hiszpanii

 

Siedmiusetkilometrową drogę powrotną odbyliśmy autem w ciągu ednego dnia, wy-echawszy o piąte rano z Almerii, przybywszy wieczorem do Madrytu. Lokalny Front Ludowy dał nam auto, przepustki i eskortę. Jechaliśmy na Murc ę i Albacete: tu formo-wały się pierwsze odǳiały regularne ochotników cuǳoziemskich i powieǳiano nam, że wśród tych ostatnich zna du ą się Polacy. Ale trzeba było śpieszyć dale , żeby zdążyć przed nocą do Madrytu. Niepokó wyczuwano wszęǳie. Zbliżały się dnie rozstrzygnięć. Ar-mia gen. Franco szła z Toledo niewstrzymanym pochodem. Po nasze stronie ob ął właǳę

„hiszpański Lenin” Largo Caballero, w Madrycie zaprowaǳono stan oblężenia. Mówio-no nam o głoǳie i nakupiliśmy po droǳe, co było można. O zmierzchu prze echaliśmy przez królewskie ogrody Araǌuezu. Wo sko koczowało wzdłuż drogi i czerwone ognie od kuchen żołnierskich opełzały marmur barokowych bogiń i herby burbońskie bram.

Minęliśmy karawanę armat i rząd ciężkich samochodów towarowych. Zza wierzb przy-drożnych wyskakiwały warty i trzeba było uważać, by nie minąć ich bez zatrzymania.

Bliskość ontu i popłoch czuło się wyraźnie. Nasi milic anci zaproponowali nam z lek-ka, że wsaǳą nas na akieś inne auto adące do Madrytu, a sami wrócą. Ale przepustka opiewała, że na powrót musi być wizowana w ministerstwie wo ny, chcąc nie chcąc, mu-sieli więc echać. Zdrzemnęliśmy się w wozie, obuǳiły nas wołania i akiś płynący przez szyby mdły, ciepły i słodkawy fetor. U rogatek warty sprawǳały przepustki. Przed nami przesunęło się parę limuzyn: przewodniczący Kortezów, Martinez Barrio, wracał właśnie z ob azdu ontu. Fetor dolatywał od cmentarza odległego zresztą o prawie pół kilometra.

To spalano ciała rozstrzelanych.

Madryt był zmieniony w ciągu tych trzech tygodni. Na ulicy legitymowali mnie wieczorem, parokrotnie, ta niacy. W nocy poko e mego hoteliku obeszła nagła rewiz a.

Słyszało się z daleka, ak pukali do poko u, ak wchoǳili gromadnie, potem głośne za-pytanie: „La documentación?”, potem odgłosy rozmów, pytań, zaprzeczeń, dochoǳące uż chaotycznie, zgłuszenie. W poko u obok mnie ktoś, oczeku ąc swe kole ki, szurał akimiś papierami czy szmatami, może e darł, może chował. Czynił to głupio, bo słychać było wszystko, niemal oddechy za ścianą. Po długie , długie chwili drzwi się zamykały, kroki zaczynały stukać po korytarzu. Zatrzymywały się znowu przed akimiś drzwiami.

Na pukanie odpowiadał akiś zdyszany, niby to zǳiwiony głos, ale czuło się, że dobrze uż wie, o co choǳi. Zǳiwienie należało do konwenansu. Siedem razy usłyszałem: „La documentación?”. Czekałem mo e kole ki. Otóż mo a kole ka nie przyszła akoś wcale.

Miałem papiery w porządku, wyrwany nagle ze snu, broniłbym się spoko nie, ale teraz takie długie czekanie, przerywane co kilka, kilkanaście minut owym „La documenta-ción?” osłabiło nerwy. Leżałem eszcze długo przed zaśnięciem na nowo. Już wolałem,

żeby przyszli szybcie . Wieǳiałem, co znaczą te rewiz e. Oto generał Queipo de Llano, Wróg, Zdrada

który wsławił się swymi przemówieniami przez radio, pochełpił się pewnego wieczoru informac ą, że poza czterema kolumnami wo sk idących na Madryt, w samym mieście ukryta est po domach edna eszcze, piąta kolumna, która w odpowiednim momencie wypadnie na tyły czerwonych. Pode rzliwości tłumu nie trzeba było aż tak barǳo pod-sycać. Słowa o quinta columna stały się sławne. Zdwo ono czu ność, wzmożono areszto-wania i sumaryczne, masowe wyroki. Można śmiało powieǳieć, że rozstrzeliwano wtedy każdego, kogo posąǳano o akiekolwiek prawicowe zna omości. Kto był młody i sie-ǳiał w Madrycie. Dozorcy domów otrzymali szczególne zlecenia inwigilac i. Zbliża ący się huk armat, dolatu ący przez ciszę nocną trzask karabinów maszynowych, zdwa ał ter-ror. Moc młodych luǳi zaciągnęło się wówczas do milic i, poszło na ont w naǳiei przedarcia się do tamtych, a uniknięcia w Madrycie śmierci. Po echaliśmy kilka razy na linie. Pozyc e oglądane przez nas przed trzema tygodniami w Guadarramie były uż w ręku faszystów. Kolumna Mangady wycofała się na wzgórza Santa Maria de Alameda, wznoszące się zupełnie stromo nad opuszczoną doliną. Navas del Marques, Navalperal, gǳieśmy pierwszy raz byli na linii bo owe , San Martin i sztuczne ezioro — wszystko było utracone. W Illescas, w połowie drogi Madryt-Toledo byli uż powstańcy. Szoferzy

   W czerwonej Hiszpanii 

ministerstwa byli tak tchórzliwi, że stawali z autem daleko w tyle i trzeba było iść parę kilometrów, żeby do ść do akichś pozyc i. Ale teraz walka była naprawdę ostra. Przed Illescas osypano nas idących z żołnierzami, prawǳiwym gradem kul, szczęściem ze zbyt znaczne odległości, żeby mierzyć celnie. Zarywały się w zoranym polu małymi obłocz-kami kurzawy lub świstały w powietrzu. Żeby do ść do okopów, musieliśmy prze ść pole zasypane parę dni przedtem pociskami armatnimi. Co kilkaǳiesiąt kroków były duże le e od wybuchów. Wiele pocisków nie wybuchło wcale. Leżały groźne, połysku ące świeżym metalem. Żołnierze na linii witali nas przy aźnie, ale nie kryli swego rozgoryczenia. Ga-zety piszą, że lotnictwo rządowe odnosi zwycięstwo za zwycięstwem, a gǳież e widać na oncie? Posyła ą nam te gazety, ale ciepłego eǳenia tośmy uż od dwóch dni nie mieli: kuchnie polowe zbyt się szanu ą, żeby pod eżdżać w teren obstrzału. Jeśli sanitarny ambulans szkocki, ochotnicze pomocy, nie pod eǳie wziąć naszych rannych, to darmo

czekać na nasze. Ambulans szkocki istotnie pod eżdżał na pierwsze linie. Młoǳi, wysocy Lekarz, Wo na

drągale, na typowsi nordycy szli z fa eczką w zębach, podnosili rannego, tłumaczyli mu dobrodusznie, że nic mu właściwie nie est i pakowali na wóz. Odcinali się wyraźnie od rozgadanych, patetyzu ących, wylewnych Hiszpanów. Byli pierwszymi cuǳoziemcami na oncie.

Za to w wielkim hotelu madryckim na Gran Via odbywało się coǳiennie inne zbiego-wisko narodów. W książkach opisu ących spotkania przedstawicieli różnych nac i zwykło się czynić z opisywanych roǳa luǳkich karykatur, o przesadnie uwydatnionych cechach etnicznych. Opis zbiegowiska ǳiennikarzy zagranicznych, akie w końcu paźǳiernika koczowało w kawiarni Gran Via, trudno by przesaǳić. Można go tylko nie dociągnąć.

Po awiły się akieś typy nieprawdopodobne wieży Babel. Było na pierw paru olbrzymich, tykowatych Amerykanów, patrzących z góry i spoza olbrzymich okularów i bełkoczą-cych ustawicznie „beloł, beloł”. Był złotorudy Angliczek ubrany ze starannością, która wśród tych kurtek i swetrów czyniła archaiczne wrażenie: brakowało mu tylko kapelusza khaki, żeby być boy scoutem²⁶⁷ i kraciaste spódniczki, żeby występować w szkockim bale-cie. Był gruby Amerykanin, przedstawiciel Hearsta²⁶⁸, którego interesowała edna rzecz:

możliwie dokładna cya coǳiennych trupów. Pisma Hearsta waliły w rząd madrycki na strasznie szymi opowieściami, toteż gruby Amerykanin nie był w łaskach u właǳ.

Byli Francuzi, którzy ako cel przybycia zadeklarowali ochotę opracowania, ak się od-bęǳie w azd generała Franco, a tymczasem wyszukiwali w mieście ostatnie pozostałe tu ǳiewczynki i opowiadali wieczorem o swych wyczynach w domach publicznych. Było dwóch młodych Niemców emigrantów, wygląda ących na chłopców z dobrego domu, nierozǳielnych, zawsze razem, pracu ących ako fotoreporterzy „Vu”²⁶⁹. Była wysoka, ociężała Szwedka: choǳiła w granatowych spodniach milic anta i ﬂirtowała z tłumaczem Iǉi Erenburga²⁷⁰, młodym Żydem gdańskim. Był Iǉa Erenburg i Michał Kolcow²⁷¹, oba Żyǳi odescy. Trzymali się dość osobno, byli barǳo ważni, wyróżniano ich też barǳo.

Była wreszcie przy aciółka panny Jeziorańskie , popularnie zwana grubą Ilzą. (Były bo-wiem dwie Ilzy, choć, co prawda, obie dość pokaźnych średnic). Ilza gruba była energicz-ną, pękatą osóbką, uciekinierką niemiecką — raz ako soc alistka, raz ako Żydówka — żywą, zaradną, powierzchowną, przebo ową. Po Hitlerze osiadła w Madrycie i stała się korespondentką norwesko-duńsko-szweǳko-austriacko-czeską. Właśnie sięgała po za-pomnianych w te Paneuropie Flamandów²⁷², gdy natrętne właǳe Gil-Roblesa odkryły, że aby dostać obywatelstwo hiszpańskie wzięła ślub z akimś madryckim żebrakiem.

Po-²⁶⁷boy scout (ang.) — chłopiec-skaut, członek młoǳieżowe organizac i skautowe , zapoczątkowane przez Roberta Baden-Powella w Wielkie Brytanii. [przypis edytorski]

²⁶⁸Hearst, William Randolph (–) — amerykański magnat prasowy, eden z na większych w historii prasy: w szczytowym okresie swo e potęgi posiadał  gazet coǳiennych,  magazynów, dwie wytwórnie ﬁlmowe,  rozgłośni radiowych oraz liczne posiadłości ziemskie. [przypis edytorski]

²⁶⁹„Vu” — ancuski tygodnik ilustrowany, wyd. –; prekursor i propagator fotoreportażu. [przypis edytorski]

²⁷⁰Erenburg, Iǉa Grigorjewicz (–) — rosy ski pisarz żydowskiego pochoǳenia, publicysta, poeta;

w latach – korespondent wo enny w Hiszpanii. [przypis edytorski]

²⁷¹Kolcow, Michaił Jeﬁmowicz (–) — rosy ski publicysta, ǳiennikarz i pisarz; w czasie wo ny domo-we w Hiszpanii był korespondentem ǳiennika „Prawda”, zredagował cykl reportaży pt. ǲiennik hiszpański.

[przypis edytorski]

²⁷²Flamandowie — ludność zamieszku ąca głównie belgĳską część szeroko rozumiane Flandrii, mówiąca ęzykiem niderlanǳkim oraz ego odmianą określaną ako ęzyk ﬂamanǳki. [przypis edytorski]

   W czerwonej Hiszpanii 

nieważ zbyt czynnie manifestowała swó soc alizm, dostała się eszcze do więzienia, skąd wyzwoliły ą dopiero wybory Frontu Ludowego. Ilza wyszła bohatersko z Carcel Mo-delo²⁷³ i wstąpiła do komunistycznego „Mundo Obrero”, ale wylano ą stamtąd w dniu zamordowania Calva Sotelo. Dlaczego wylano Ilzę, nikt nie wieǳiał dokładnie. Ona sa-ma twierǳiła, że komunistyczna redakc a nie mogła znieść soc alistki i że wylewa ąc ą, łamano pakt proletariackie edności walki, sceptycy utrzymywali, że nado adła²⁷⁴ intry-gami. Ostatecznie w twierǳenie Ilzy uwierzyli edynie trockiści, wszyscy inni cenili ą racze za e żywość, rzutkość niezmordowaną i humor. Ilza wieǳiała, że nie pobĳe ni-kogo głębią swe myśli: walczyła tempem produkc i. Istotnie, do paźǳiernika zdążyła uż napisać dla wydawnictw norwesko-ﬂamanǳkich wielkie studium o rewoluc i hiszpań-skie i właśnie zabierała się do nowe książki. Mam naǳie ę, że do końca wo ny dorobi się ǳiesięciu tomów prawǳiwie sery ne produkc i.

Narodów było dużo, w tym Żydów na więce . Przedstawiciel Czechosłowac i nazywał się Vratislav Süssman, przedstawiciel Rumunii był z Kiszyniewa. Wśród Amerykanów zna dował się eden zwłaszcza, chłopak o miłym, szczerym uśmiechu. Miał eszcze wię-ce humoru od reszty swych rodaków, więwię-ce beztroski, więwię-ce także rzetelne obserwac i pod pozorami zupełne prostoty. Pisał do coǳiennego pisma komunistycznego w Sta-nach „Daily Worker”, był dobrze oczytany w marksizmie, choć nie uważał te doktryny za omegę myśli luǳkie . Nazywał się Greenspen. Nie umiem zupełnie rozróżniać Ży-dów od nie-ŻyŻy-dów. Brak tego daru niebios, tak ho nie użyczonego mym rodakom, nie est ednak zbyt dotkliwym kalectwem. Niemnie ze zǳiwieniem dowieǳiałem się od Greenspena, że est Żydem. Swoim sposobem bycia, prostym, naturalnym, niepode rze-wa ący nikogo, pewny swego, przypominał mi nie tylko innych Amerykanów, ale i chyba ednych tylko Żydów — chaluców²⁷⁵ palestyńskich. Takich Żydów nie ma ani w ZSRR, ani w Polsce, ani w Niemczech. Widać, że tacy właśnie są w Ameryce. Mały Green-spen był prawie moim współpowietnikiem. Jego o ciec pochoǳił z Kiszyniowa, matka z „innego miasta w Besarabii²⁷⁶”, którego nie mógł sobie dobrze przypomnieć. Green-spen wieǳiał, że w tym mieście est cudowna Matka Boska, ale nie prawosławna, tylko polska. Mówiła mu to matka. Uroǳił się w Stanach. Potem okazało się że „inne miasto w Bessarabii” było po prostu Berdyczowem. Teraz a mówiłem Greenspenowi o Berdy-czowie ego matki. Cieszyłem się, że syn pachciarza²⁷⁷ nie wyniósł stamtąd akie gorzkie , świat mu ątrzące , zawiści, niewyraźnych uprzeǳeń, niedoleczonych uraz, poǳiwiałem wielkość amerykańskie szkoły luǳkie , że tamto wszystko, co u nas wloką za sobą syno-wie fornali²⁷⁸ i wnukosyno-wie ekonomów wygłaǳa na istotnie szymi z wartości demokrac i.

Często wieczorami odprowaǳaliśmy się po pustym i ciemnym mieście. Bano się zapalać świateł, wobec możliwości nocnych nalotów. Greenspen mieszkał w gmachu ambasady Stanów Z ednoczonych. Był Amerykaninem w pierwszym pokoleniu, nieanglosaskiego pochoǳenia, współpracownikiem komunistycznego pisma, które właśnie krytykowało ostro politykę Roosevelta. Ambasada Stanów Z ednoczonych ułatwiła mu wszystko, aż do żywności, aż do mieszkania, aż do drobiazgów. Gdy nie miał auta, attaché wo sko-wy eźǳił z nim swoim na ont. Ambasada Stanów Z ednoczonych rozumiała, że est publicystą służącym szerokie opinii e kra u. Uważała, że ułatwia ąc mu pracę, spełnia swó prosty obowiązek.

Raz wraca ąc z ontu za Getafe, edliśmy obiad w małe restaurac i, gǳie stołowało

się dużo dawne lewicowe cyganerii, która teraz zrobiła karierę. W pewnym momen- Idealista, Kobieta, Rewoluc a

²⁷³Carcel Modelo (hiszp.: więzienie modelowe) — główne więzienie w Madrycie na przełomie XIX i XX w., zamknięte i zburzone w , po tym, ak zostało uszkoǳone podczas hiszpańskie wo ny domowe . [przypis edytorski]

²⁷⁴nadojeść (reg. wsch.) — dokuczyć; obrzydnąć. [przypis edytorski]

²⁷⁵chaluc — żydowski osadnik w Palestynie; członek He-Chaluc, ruchu sy onistycznego, który przygotowywał członków społeczności żydowskie do osadnictwa w Palestynie. [przypis edytorski]

²⁷⁶Besarabia — kraina historyczna mięǳy rzekami Dniestrem a Prutem, obecnie pogranicze Mołdawii i Ukrainy. [przypis edytorski]

²⁷⁷pachciarz (daw.) — ǳierżawca, osoba ǳierżawiąca coś od kogoś (np. karczmę); w dawne Polsce funkc ę taką sprawowali zazwycza Żyǳi. [przypis edytorski]

²⁷⁸fornal — robotnik rolny w folwarku, zwłaszcza obsługu ący konie robocze. [przypis edytorski]

   W czerwonej Hiszpanii 

cie weszła para wysoka i szczupła. Mie sca były za ęte, tak że musieli stać przez chwilę.

Panna Jeziorańska poinformowała mnie, że est to młody redaktor z „Claridadu”, organu Largo Caballero, z żoną Polką, komuniści. Miałem przed sobą edną z takich intelektual-nych, ale pracu ących, młodych par komunistyczintelektual-nych, ży ących w bieǳie, ale kupu ących książki, wierzących w materializm ǳie owy, ale nietroszczących się o obiad. Ci na pewno nie kompletowali sobie na oncie zbiorów stare broni. Po chwili gdyśmy mieli wycho-ǳić, młody człowiek podszedł do mnie i spytał łamaną polszczyzną, czy estem z Polski.

Że żona zauważyła mnie z Polką i że mówię po polsku. Przedstawiłem się. Okazało się niespoǳianie, że czytała mo e artykuły palestyńskie w „Słowie” i o Łoǳi i Częstocho-wie w „Wiadomościach Literackich”; znała mnie ako prawicowca. Nie zǳiwiła się na moment nawet, że spotyka mnie w czerwonym Madrycie. Umówiliśmy się na wieczór w kawiarni. Ponieważ nie będę niczego ukrywał, powiem, że nie zǳiwiłbym się barǳo, gdyby w ślad za nią z awiła się po mnie bo ówka czerwone milic i. Niech to pó ǳie na plus madryckie dyktatury proletariatu i te polskie komunistki, że nie stało się to, co w podobne sytuac i miałoby na pewno mie sce w Ros i, a zapewne i w Polsce, gdyby u nas był komunizm. Miałem znowu przed sobą tylko bladą, trochę nikłą studentkę, prócz może akcentu barǳo lwowską. Istotnie pochoǳiła ze Lwowa. Poza tym pocho-ǳiła eszcze, ak to dość bezceremonialnie pośpieszyła ozna mić, „z Żydów”. Pochoǳenie est dla mnie rzeczą, która nie wystarcza na to by kogoś samo przez się wywindować na szczyty doskonałości (nawet tak ǳiś modne „pochoǳenie proletariackie”) ani strącić w otchłań wszelkie niecnoty. Przynosząc z sobą pewną sumę i dobrych, i złych cech, może ułatwić poznanie. W danym wypadku, ak w wielu innych zresztą, i to nawet nie zachoǳiło. Złe czy dobre, żydostwo Ste R… było niezmiernie dalekie. Nie uwydat-niało się nawet w rysach. Powiem, że były barǳo lwowskie. Miała dużą żywość umysłu, dużą ruchliwość myśli, miłe poczucie humoru, nieopuszcza ące ą nawet wobec Marksa i trybunów ludu, dobre serce. Późnie dowieǳiałem się, że w swym skromnym zakresie starała się zrobić wiele, aby „La traca”, ohydne pisemko walczące z religią przy pomocy na tłustsze pornograﬁi, wycofać nareszcie z obiegu. Ale i teraz nie taiła wcale, że stało się i ǳie e wiele rzeczy, które są plamą, a mogą być przeszkodą. Widać, że było to dla nie głęboko przykre, i ta przykrość właśnie, to nieuciekanie się do żadnych usprawiedliwiań, umnie szań, wykrętów, było szczególnie pociąga ące. Śpieszyła się właśnie do radia, po-szedłem z nią. Przemykaliśmy się wąskimi ulicami śródmieścia, padał deszcz, miała dość tuzinkowy paltocik i idąc tak ze swym rękopisem podmaka ącym w kieszeni, mówiła mi eszcze, że to, co tu zrobią po wo nie, gdy e idea zwycięży, bęǳie inne, lepsze, nowsze niż to, co w Ros i, że oni się gorąco przyłożą do tego, żeby uniknąć błędów, akie zro-bili tamci. — Zobaczy pan, zobaczy. Niech pan wtedy przy eǳie i zechce na to patrzeć tak, ak pan patrzał na Palestynę, otwarcie. — Nie wiem, czy to właśnie zobaczę kiedyś w Hiszpanii, eśli kiedy będę w Hiszpanii. Ale wieǳiałem, że taka przyszłość, aką ą wiǳi w swe myśli ta ǳiewczyna, nie est mnie prosta, asna i dobra od na czystszych wzlotów chrześcĳaństwa.

 

Leżę w rowie, szerokim i barǳo płytkim, tak że głowę trzeba wtulić pyskiem w kamienie, a o włosy czepia ą się zeschłe bodiaki ostów. Jesień est tu za Parlo²⁷⁹ taka sama ak gǳieś w Polsce: niebo asne, a w polu same rżyska. Na bodiaku nad głową omotały się białe nitki

„babiego lata”. Tu luǳie wytłuku ą się z karabinów maszynowych, a ono się rozwiesza ak zawsze. Kto by pomyślał, za Parlo… Jak to się nazywa w Hiszpanii „babie lato”?…

— Pedro?…

Milic ant mruknął i nie drgnął. Ale przekrzywił głowę i patrzy ednym okiem. Poka-zu ę nad głową, na babie lato.

— Como se llama esto?²⁸⁰

— To w górze? Caproni! Leżeć, nie ruszać się!

— Leżeć, nie ruszać się — woła ą z rowu. — Leżeć do chol…

²⁷⁹Parlo — miasto w Hiszpanii, ok.  km na płd. od Madrytu. [przypis edytorski]

²⁸⁰Como se llama esto? (hiszp.) — Jak to się nazywa? [przypis edytorski]

   W czerwonej Hiszpanii 

Klną dużo gorze . Nie dowiem się uż nigdy, ak est po hiszpańsku babie lato. Za to wiem, że wielka czarna ważka est Caproni. Wielka ważka przyleciała z Włoch. To ona dyszy metalicznym warkotem, który nam kazał zbiec w pole, wykryć tę szczelinkę, przywarować. Niebo est prze rzyste, w polu zebrano, i babie lato się rozwiesza. Gdybym podniósł głowę na lewo, zobaczyłbym Madryt, wielkie bloki, drapacze nieba, wystrzela-ące z płowego pola na tle tamte sine Guadarramy… Guadarrama. Wczora znowu byłem tam z Bobem Papworthem. Pracu e dla Agenc i Reuter. Szoferzy nie chcieli echać dale niż Santa Maria de Alameda, gǳie est sztab Mangady. Zostawiliśmy ich i poszliśmy pieszo. Chcieliśmy skrócić drogę. Poszliśmy przez wysoki połoninowaty upłaz²⁸¹. Wyso-kość Kasprowego, ale mnie strome. Jak się nazywała tamta wieś z pozyc ami? Peregrino?

Pelegrino? Więceśmy²⁸² szli do tego zupełną pustką, schoǳąc z góry. To a zobaczyłem e pierwszy. Upadłem pierwszy. Upadłem na ziemię zaraz, krzyknąłem i podczołgałem się pod kosówkę²⁸³. Gdybyż eszcze kosówka hiszpańska była taka bu na, szeroka, ak nasza!

Trzeba było się dobrze kurczyć. A oto znad szczytu upłazu, na wprost nas, tak nisko, ak się czasem spuszcza ą nad pole, wypadły dwa, trzy olbrzymie ciężkie samoloty. Widać było wszystko. Bob twierǳi, że wiǳiał pilotów, a nie pamiętam. Wielkie ptaki prze-leciały nad nami i z hukiem zakręciły. Były tak nisko, że karabin maszynowy ustawiony na upłazie pozmiatałby e chyba. Ale go nie było. Wielkie ptaki poszybowały tu i tam, spenetrowały teren. Czy nas wiǳiały tulących się mięǳy kamienie, czy wzgarǳiły na-mi? Po chwili spadły nad Pelegrino. Wiǳieliśmy z góry, ak wieś zamarła, skupiła się, ak żołnierze — cywilnych uż tu nie było — rozbiegli się za opłotki. Jeden słup dymu.

Drugi. Detonac a. I z daleka — bo Peregrino było eszcze dość daleko — nikłe, za adłe u adanie: karabiny maszynowe. Czy to wieś odwróciła swe cekaemy w niebo i odgania ptaki wo enne, czy to one ściąga ą owe mrówki skaczące po bruzdach, w granatowych, dobrze widnych²⁸⁴ „mono”? Nowe detonac e. Nowe wysokie, ciężkie od wyrzucone zie-mi, słupy bĳące pod niebo. Myśmy wyleźli zza kosówek i oparci o kamienną mieǳę, rozgranicza ącą pólka pastwisk, patrzymy. Jesteśmy sami w pustych górach. Są płowe, wielkie falowizny Guadarramy, est za zboczem Santa Maria de Alameda, bęǳie za tym schyłkiem dolina i Navas del Marque, i „tamci”. Jak na dłoni wiǳimy nalot bo owy na nowsze wo ny. —

Film wczora szy, rolka wrażeń ǳiś dopiero wywołana, przesuwa się w głowie, gdy tak

leżę. Czy myślałem kiedy, że można myśleć tak oderwanie ma ąc pięć — nie, tylko cztery ^{Los, Wo na}

W dokumencie W czerwonej Hiszpanii (Stron 62-117)