Choć panorama późnośredniowiecznego Wrocławia z pewnością nie przypominała włoskiego San Gimignano, a jej głównymi dominantami były raczej wieże gotyckich kościołów, kolegiaty, katedry i ce-sarskiego zamku, to jednak dom wieżowy i wieża mieszkalna były często spotykane zarówno w samym mieście, na Ostrowie Tumskim, jak i w podmiejskich majątkach patrycjuszy [3, s. 17–19], [4, s. 54], [35, s. 194–197], [85]. Miejski odpowiednik donżonu – steinwerk lub kemenate – oprócz księcia, wójta ksią-żęcego, hierarchów kościelnych czy osiadłego w miastach rycerstwa budowało bogate mieszczaństwo [3], [85], [86, s. 77–101], [87, s. 128]. Wydaje się, że do najwcześniejszych należała wieża przy Rynku 33, u wylotu ul. Kurzy Targ, wzniesiona w 2. połowie XIII w. [24, s. 165], [29, s. 54–62], [85, s. 402, 403]. Także na 2. połowę XIII w. datowana była wieża prepozyta kapituły katedralnej zlokalizowana na Ostro-wie Tumskim przy ul. Katedralnej 11; uważana już u schyłku średnioOstro-wiecza za zbudowaną wcześniej niż miasto [85, s. 395, 396], [88, s. 109, poz. 121]. W 3. ćwierci XIII w. wzniesiono z kolei wieżę dziekana katedralnego na Ostrowie Tumskim przy obecnej ul. Katedralnej 16. W 1468 r. budynki dziekanii otoczo-no murem [85, s. 396], [89, s. 27, poz. 355], [90, s. 27]. Należy wspomnieć również o rzadkim odkryciu dokonanym podczas badań XIII-wiecznej kamienicy przy Rynku 48/49 [4, s. 52], [27], gdzie zachowały się relikty pierwotnego zwieńczenia mającego najpewniej formę krenelażu. Ten przejaw niezależności obronnej, zarejestrowany w obiekcie niebędącym nawet wieżą, wiązać można chyba z zarządzeniem Rady Miejskiej z 1290 r., wydanym w obliczu spodziewanego zagrożenia tatarskiego [3, s. 77 i n.], [25, Anhang, 1]. Z pewnością na osobne rozważania zasługuje wpływ upowszechnienia się budownictwa ceglanego na rozwój siedzib prywatnych, notowanych także w wiejskich majątkach mieszczaństwa, któ-rych już w XIII w. było niemało; por. [91, s. 35 i n.]. Prawdopodobnie wieżowy charakter miała gotycka,
XIV-wieczna zapewne budowla przy ul. św. Idziego 4/6 na Ostrowie Tumskim. Obiekt ten, odkryty w 2001 r. [85, s. 395], należał w późnym średniowieczu do kapituły. Miały się tam znajdować domy niższego duchowieństwa [92, s. 31, poz. 362]. Z pewnością wieżą mieszkalną był czterokondygnacyjny obiekt na planie trapezu istniejący do dziś niemal w całości w obrębie barokowego budynku przy pl. Kościelnym 1. W trakcie badań zarejestrowano w nim relikty górnego wejścia, dwóch kominków, lawabo i drewnianych ścian działowych. Wieża ta, należąca do kapituły świętokrzyskiej, datowana jest dendrochronologicznie na 1354 r.9, co koresponduje z końcowym okresem budowy sąsiedniej kolegiaty pw. św. Krzyża (il. 6).
Liczna grupa wież funkcjonowała na terenie Wrocławia lewobrzeżnego. Wczesnym obiektem była wieża mieszkalna z II fazy rozwoju wrocławskiej kamienicy mieszczańskiej, zlokalizowana we fronto-wej części parceli przy ul. św. Mikołaja 77, u wylotu ul. Kiełbaśniczej, dawnej Herrenstrasse – Pańskiej, wzniesiona na początku XIV w. [3, s. 45], [4, s. 54], [85, s. 397]. Ten narożny obiekt sąsiadujący z do-mem burmistrza przy ul. św. Mikołaja 76 należał chyba właśnie do zabudowy ul. Pańskiej, zamiesz-kiwanej wówczas m.in. przez rycerstwo. Podobny charakter i zapewne rycerskiego fundatora miała sąsiednia wieża mieszkalna przy ul. Kiełbaśniczej 27, odkryta w 1998 r. przez Małgorzatę Chorowską w trakcie badań kwartału zabudowy pomiędzy ul. Rzeźniczą, Ruską, Kiełbaśniczą i św. Mikołaja [4, s. 54], [85, s. 397–400]. Datowana na XIV w. budowla formę wieży zachowała nawet po kolejnych przekształceniach. O rycerskim pochodzeniu mieszkańców ul. Pańskiej w XIII i XIV w. świadczy też charakter znalezisk na sąsiedniej parceli przy ul. Kiełbaśniczej 28, gdzie w obrębie stajni z 2. połowy XIII w. pozyskano m.in. buławę [93, s. 163–169] oraz ostrogę z gwiaździstym bodźcem. Warto również wspomnieć znalezioną tam srebrną figurkę Matki Boskiej, przywiezioną pewnie z odległych podróży [94]. Kolejnym, po ul. Kiełbaśniczej, miejscem występowania wież mieszkalnych w obrębie Wrocławia był rejon Kurzego Targu, od 2. połowy XIII w. istotnej arterii komunikacyjnej łączącej Rynek i Ratusz z farą św. Marii Magdaleny [12, s. 259, 271]. Najstarszym założeniem w tym ciągu była wspomniana już wieża narożna Rynek 33/Kurzy Targ 7/8, datowana na 2. połowę (koniec) XIII w. W samym środku południowej pierzei ulicy, na parceli przy Kurzym Targu 1 stanęła kolejna wieża mieszkalna uwiecz-niona na widokach Barthela st. i Barthela mł. Weinerów z 1562 r. oraz Matthäusa Meriana z czasów po 1650 r. [3, s. 19], [85, s. 401]. Obiekt ten, o czworobocznym planie, stojący we frontowej części działki mieszczańskiej zniknął ostatecznie u progu XX w. w czasie budowy domu handlowego braci Bara-schów. Brakuje dziś podstaw do precyzyjnego datowania owej wieży, która powstać mogła w przedziale czasowym od końca XIII do XVI w. Prawdopodobnie analogiczny obiekt istniał w pierzei północnej ulicy, przy Kurzym Targu 6. Był to budynek we frontowej części parceli, prostokątny, zaopatrzony od podwórza w cylindryczną, zewnętrzną klatkę schodową, przypominający późną chronologicznie, XVI- -wieczną wieżę w niezbyt odległym Żmigrodzie [85, s. 401, 402]. Do częściej wspominanych wro-cławskich wież mieszkalnych należy obiekt u zbiegu ul. Wita Stwosza i św. Wita [85, s. 404, 405], [95, s. 48], [96, s. 122], [97, s. 104], datowany na przełom XIII i XIV w. W swej pierwotnej postaci został uwieczniony na rysunku Weinerów z 1562 r. jako narożny, zlokalizowany we frontowej części parceli. W 1364 r. ks. legnicko-brzeski Ludwik I kupił go od patrycjusza Dominika Hankego [98, s. 121]. Zu-pełnie inny charakter miała wieża mieszczańska zbudowana w głębi parceli przy ul. Kotlarskiej [3, s. 19], [85, s. 400, 401], zarejestrowana na znanym rysunku Weinerów z 1562 r. w obrębie kwartału zabudowy ograniczonego ul. Szewską, Kotlarską, Kuźniczą i Nożowniczą. Wzniesiona w 1516 r. przez kuśnierza Łukasza Lindnera der Stadt zu Ehren, ihm zu einem Gedächtniss miała upodabniać się, czy nawet karykaturować siedzibę rycerską, w celu wyróżnienia i nobilitacji domu patrycjuszowskiego [86, s. 83], [97, s. 68]. Zwracają uwagę smukłe proporcje obiektu, typowe raczej dla modnych wówczas wież zegarowych. Wprowadzają one w świat „niefunkcjonalnych symboli”, podobnie jak np. „wieża ostat-niej obrony” patrycjuszowskiego zamku w pobliskich Wojnowicach, zredukowana do postaci ozdobnej wieżyczki o analogicznych proporcjach [87, s. 128]. Kolejnym niezwykle ciekawym obiektem, prawdo-podobnie wieżowym, było założenie z terenu Nowego Miasta zbudowane na narożnej działce u zbiegu
9 Badania Akme – Zdzisław Wiśniewski (2006 r. – w przygotowaniu); analizy dendrochronologiczne wykonał Marek Krąpiec; wcześniejsze badania Macieja Małachowicza (2006) – informacja ustna.
Średniowieczne miasto lokacyjne na Śląsku 65
Il. 6. Wrocław, pl. Kościelny 1. Dawny dom kapituły świętokrzyskiej z reliktami średniowiecznej wieży mieszkalnej: a) widok ogólny od północnego zachodu; b), c) relikty kominka i lawabo odkryte wraz z górnym wejściem na piętrze
ul. Purkyniego i Garncarskiej, badane w 1999 r. [99]. Uwiecznili je Weinerowie na widoku z 1562 r., gdzie w towarzystwie budowli fachwerkowych stoi jako prostokątny w planie obiekt o propor-cjach wieżowych, na skraju słabo zabudowanego kwartału mieszczańskiego, w którym przeważają tereny zie lo ne [85, s. 403, 404]. Badania tereno-we pozwoliły na powiązanie obiektu z budow-nictwem gotyckim i datowanie go na późne śre-dniowiecze. Dopełnieniem obrazu wrocławskiej wieży mieszkalnej może być niezwykle ciekawe zjawisko ob ser wowane także w większości miast śląskich, w których przetrwały średniowieczne obwarowa nia miejskie. Chodzi o adaptacje wież i baszt miejskich murów obronnych na potrzeby mieszkalne. Z terenu Wrocławia znane są przy-najmniej dwa przypadki takich adaptacji baszt, pierwotnie łupinowych, o metryce XIII-wiecznej [97, s. 224]. Wymienić należy zachowany do dziś obiekt przy ul. K. Janickiego (tzw. Baszta Niedź-wiadka) oraz ko lejny, rozebrany wraz z Rzeźnią Miejską u pro gu XX w., wzniesiony u zbiegu ul. Ła zien nej i Rzeźniczej.
Jeszcze więcej wież mieszkalnych funkcjono-wało w średniowiecznej Świdnicy, gdzie wzorem donżonu książęcego zamku zaczęli je masowo wznosić bogaci mieszczanie. Steinwerki świdnic-kie dla odmiany nie są najstarszymi elementami murowanej zabudowy parcel, ale powstały w ich głębi w okresie późnego średniowiecza, a ich cha-rakter jest bardziej reprezentacyjny niż mieszkal-ny [19, s. 353–355, 358–360], [21, s. 69–71, 74,
Il. 7. Relikty konstrukcji ulic wrocławskich (1.–2. tercja XIII w.). Wrocław, ul. Kurzy Targ i wschodnia pierzeja Rynku:
a) profil północny wykopu z reliktami wczesnych rynkowych arterii komunikacyjnych
(przeciętych prostopadle; strzałki niebieskie); b) profil północny wykopu z reliktami traktów drewnianych,
datowanych dendrochronologicznie na lata 1258–1263 (przeciętych podłużnie; strzałki zielone), odpowiadających
traktom wschodniej pierzei Rynku z lat 1254–1259; c) rzut reliktów (pomiar i oprac. R. Mruczek, 1998)
a
b
c
75, 203, 204]. Jedną z najstarszych śląskich mieszkalnych wież miejskich – datowaną na XIII w. – odkry-to naodkry-tomiast niedawno w Brzegu [68, s. 101–116]. Jest odkry-to zapewne zapowiedź dalszych interesujących odkryć w tym książęcym ośrodku.