Melchior Jakubowski
Wstęp
W
tej części publikacji omawiamy 12 wybranych miast Wielkiego Księstwa Li-tewskiego. Trasa objazdu obejmowała jednak więcej miejscowości. Obserwacje poczynione gdzie indziej znajdą pewne odzwierciedlenie w podsumowaniu.Chcąc jak najlepiej uchwycić specyfikę litewskiej części Rzeczypospolitej, celowo wybraliśmy do opisania miasta bardzo różnorodne. Są wśród nich zarówno największe ośrodki, jak i małe miasteczka, niektóre pozbawione dziś praw miejskich. Znajdują się one w różnych regionach historycznych i geograficznych. Staraliśmy się również dobrać je w taki sposób, żeby uwzględnione zostały wszystkie grupy religijne obecne w dzie-jach ziem dawnego Wielkiego Księstwa.
Pod względem krajobrazowym wszystkie omawiane miasta znajdują się na obsza-rze polodowcowych pojezierzy i wysoczyzn. Są to tereny równinne lub pagórkowate, urozmaicane licznymi jeziorami i stosunkowo głębokimi dolinami rzek. Największymi rzekami na odwiedzonych terenach są Dźwina i Niemen, należące do zlewni Morza Bałtyckiego. Spośród opisywanych przez nas miast nad samą Dźwiną położone są Po-łock i Druja, natomiast w jej dorzeczu – Głebokie i Widze. Nad Niemnem leży Grodno, a w jego dorzeczu usytuowane są Iwie, Nieśwież, Nowogródek, Raków, Słonim i Świr. Jedynym miastem w zlewisku Morza Czarnego są Dokszyce, położone przy źródłach Berezyny – dopływu Dniepru.
Pierwszym wyznaniem chrześcijańskim na interesującym nas terenie było prawo-sławie. Najstarsze znane cerkwie powstały w omawianych miastach już w XI w. Do ważniejszych ośrodków średniowiecznej Rusi należał przede wszystkim Połock. W XIII i XIV w. księstwa ruskie były stopniowo podbijane przez Wielkie Księstwo Litewskie. Błyskawiczna ekspansja tego młodego państwa sprawiła, że pogańscy Litwini szybko stali się mniejszością wśród prawosławnych Rusinów.
Przełomowym wydarzeniem w dziejach Wielkiego Księstwa Litewskiego był w roku 1385 chrzest – w obrządku zachodnim – rządzącego nim Jagiełły i związany z tym początek unii personalnej z Królestwem Polskim. Od tego momentu stopniowo rosły pozycja Kościoła łacińskiego oraz wpływy zachodnie. W 1388 r. utworzono katolickie biskupstwo wileńskie, które objęło wszystkie opisywane przez nas miasta. W XV stu-
leciu książęta litewscy oraz możni dokonali licznych fundacji łacińskich kościołów pa-rafialnych i klasztorów.
Duże zmiany przyniosła reformacja, jednak nie były one trwałe. Znaczna część elit litewskich przeszła w drugiej połowie XVI w. na kalwinizm, z czym wiązało się przekształcenie części kościołów w kalwińskie zbory. Jednak już wkrótce reformacyjna fala opadła i w pierwszej połowie XVII w. katolicyzm odzyskał wiernych oraz utracone świątynie.
Równocześnie postępowały wielkie zmiany w Kościele wschodnim. W 1596 r. za-warta została unia brzeska. Część prawosławnej hierarchii duchownej Rzeczypospolitej uznała katolickie dogmaty i władzę papieża, zachowując przy tym dotychczasowy ob-rządek. Wielu duchownych i wiernych nie zaakceptowało tej decyzji, co spowodowało długotrwały konflikt. Odtąd obok siebie funkcjonowały cerkwie unickie i prawosławne (dyzunickie). W XVIII w. unici zyskali zdecydowaną przewagę. U schyłku istnienia Rzeczypospolitej było w niej bardzo niewielu prawosławnych.
Istotnym elementem struktury religijnej Wielkiego Księstwa Litewskiego stali się ży-dzi, osiedlający się na jego terytorium już w średniowieczu. Zwłaszcza od XVI–XVII w. zamieszkiwali oni licznie miasta, tworząc w nich społeczności odrębne, bardzo jednak ważne dla gospodarki regionu.
Specyfiką Wielkiego Księstwa była obecność islamu, wyznawanego przez niewiel-kie społeczności Tatarów. Tatarzy osiedlani byli w tych stronach już w XV w. Tworzyli oni odrębne gminy. Zachowali swoją religię, jednak dość szybko utracili własny język i w znacznej mierze spolonizowali się.
Od końca XVII, a zwłaszcza w XVIII w. na ziemie litewskie napływali rosyjscy sta-roobrzędowcy. Jest to grupa ludności, która nie uznała reform Cerkwi z drugiej połowy XVII stulecia i była z tego powodu prześladowana przez rosyjskie władze państwowe oraz cerkiewne. Początkowo osiedlali się oni na wschodzie Wielkiego Księstwa, jednak z czasem wędrowali dalej na zachód. Staroobrzędowcy stali się kolejną mniejszościową grupą, dbającą o zachowanie swej odrębności religijnej i kulturowej.
Za czasów Rzeczypospolitej omawiane w publikacji miasta znajdowały się w pię-ciu województwach, co ukazuje tab. 3 i mapa 29. Nowogródek i Połock były stolicami województw, natomiast Grodno i Słonim – stolicami powiatów.
Woj. mińskie Woj. nowogródzkie Woj. połockie Woj. trockie Woj. wileńskie
Dokszyce
Raków NieświeżNowogródek Słonim
Głębokie (wschodnia część)
Połock Grodno DrujaGłębokie (zachodnia część) Iwie
Świr Widze
Podczas rozbiorów Rzeczypospolitej wszystkie omawiane miasta znalazły się w granicach Imperium Rosyjskiego. Już w wyniku pierwszego rozbioru Rosja zajęła Połock (a właściwie centrum miasta na prawym brzegu Dźwiny). Wskutek drugiego roz-bioru odpadły Dokszyce, Druja, Głębokie, Nieśwież, reszta Połocka i Raków. Do końca Tab. 3. Podział opisywanych miast Wielkiego Księstwa Litewskiego między województwa Rzeczypospo-litej przed 1772 r.
istnienia Rzeczypospolitej w jej granicach pozostały Grodno, Iwie, Nowogródek, Sło-nim, Świr i Widze.
Rządy rosyjskie oznaczały koniec dominacji katolicyzmu i uprzywilejowanie pra-wosławia. Najbardziej gwałtowną zmianą było przymusowe wcielenie Kościoła grecko-katolickiego na terenie Imperium Rosyjskiego do Cerkwi prawosławnej, ogłoszone na synodzie w Połocku w 1839 r. Data ta zamyka okres funkcjonowania wszystkich świą-tyń unickich, które przejęli prawosławni. Po powstaniach listopadowym i styczniowym nastąpiły fale represji, w znacznej mierze wymierzone w Kościół katolicki. Zamknię-to wiele kościołów, zwłaszcza przy klaszZamknię-torach, których większość została skasowana. Część kościołów zamieniono na cerkwie prawosławne, niektóre przejęło na inne cele państwo rosyjskie, inne zaś rozebrano.
Mapa 29. Opisywane miasta Wielkiego Księstwa Litewskiego na mapie z oznaczeniem przedrozbiorowych województw oraz późniejszych granic państw1
1 Opracowanie własne na podkładzie mapy: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/91/Admin-istrative_division_of_the_Polish-Lithuanian_Commonwealth_in_1764.png (dostęp 3 XII 2014).
W wieku XIX pogłębił się wieloreligijny charakter regionu. Szybko rosła liczba żydów, którzy stanowili zazwyczaj większość ludności miast. Do funkcjonujących społeczności katolików, prawosławnych, staroobrzędowców i muzułmanów dołączyła niewielka grupa ewangelików augsburskich (pośród opisywanych miast swoje kościoły mieli w Grodnie i Połocku).
Znaczne zniszczenia i zauważalny we wszystkich miastach spadek liczby ludności przyniosły I wojna światowa oraz następująca zaraz po niej wojna polsko-bolszewicka. Po okresie wojennego zamętu ustaliły się granice, dzielące ziemie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego między Polskę, Litwę i Związek Radziecki2. Z wyjątkiem Po-łocka każde analizowane w tej publikacji miasto znalazło się w granicach Polski, które objęły centralną część terenów Księstwa, łącznie z Wilnem. W czasach II Rzeczypospo-litej funkcjonowały wszystkie grupy religijne, wymienione w okresie rosyjskim. Najsil-niejszą pozycję mieli katolicy, którzy odzyskali część świątyń z rąk prawosławnych lub państwa. Wśród ludności malał udział Żydów – wielu emigrowało wówczas z Polski.
Odmiennie wyglądała sytuacja na terenie ZSRR, gdzie rozpętano wielką kampa-nię walki z religią. Większość miejsc kultu została zamkkampa-nięta, a w latach trzydziestych dokonano serii wyburzeń budowli sakralnych. Wywłaszczenia, prześladowania i zsyłki dotknęły przedstawicieli wszystkich grup religijnych.
Największą katastrofą w dziejach regionu była II wojna światowa. Ziemie wschod-nie II Reczypospolitej znalazły się pod okupacją kolejno: sowiecką, wschod-niemiecką i po-nownie sowiecką. Niemcy dokonali eksterminacji ludności żydowskiej. Obaj okupanci w okrutny sposób prześladowali ludność polską i innych narodowości. Wielkie straty materialne przyniosło kilkakrotne przetaczanie się frontu. Z perspektywy architektury sakralnej należy przede wszystkim podkreślić zniszczenie przez Niemców wszystkich nowożytnych drewnianych synagog, należących do najcenniejszych i najbardziej cha-rakterystycznych zabytków sztuki dawnej Rzeczypospolitej.
Koniec wojny oznaczał nie wolność, tylko kontynuację zbrodniczych rządów so-wieckich. Wszystkie interesujące nas miejscowości znalazły się w granicach Białoru-skiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Zmieniła się struktura etniczna i religij-na ludności. Ze społeczności żydowskiej pozostały bardzo niewielkie grupki. Zreligij-naczreligij-na część Polaków wyjechała w nowe granice Polski, jednak bardzo wielu pozostało, co odróżnia Białoruś od Ukrainy. W ramach ZSRR starano się przemieszać ludność i po-zbawić ją dotychczasowych tożsamości. Jednym z elementów tej polityki był napływ na Białoruś ludności rosyjskojęzycznej.
Walka z religią, kontynuowana w powojennym, rozszerzonym ZSRR, nie osiągnęła jednak aż takiego natężenia, jak w latach trzydziestych. Większość budowli sakralnych zamknięto i zamieniono w magazyny, muzea, sale sportowe czy sklepy. Niektóre po prostu stały puste i niszczały. Wielu obiektom udało się jednak uniknąć tego losu dzięki determinacji broniących ich wiernych. W związku z tym stan zachowania sztuki sakral-nej jest na Białorusi wyraźnie lepszy niż na Ukrainie. Pomimo to straty były olbrzymie. Należy podkreślić, że nie tylko wiele budowli popadło w ruinę, niektóre bowiem celowo wyburzono. Do najbardziej spektakularnych i bolesnych przykładów należało wysadze-nie cerkwi Bazylianów w Berezweczu, fary Witoldowej w Grodwysadze-nie i kościoła Jezuitów w Połocku.
Upadek ZSRR i powstanie niepodległej Białorusi przyniosły odrodzenie życia reli-gijnego. Już pod koniec lat osiemdziesiątych wysiłki wiernych w celu odzyskania świą-tyń zaczęły przynosić efekty, a prawdziwa fala zwrotów miejsc kultu ich właścicielom nastąpiła w latach dziewięćdziesiątych. Od razu przystąpiono do remontów budowli, które zazwyczaj znajdowały się w fatalnym stanie i były pozbawione wyposażenia. Do dziś nie udało się naprawić wszystkich szkód. Należy jednak podkreślić, że sytuacja jest tu dużo lepsza niż na Ukrainie, o czym mieliśmy okazję się przekonać, porównując wrażenia z obu objazdów.
Współczesna topografia sakralna odwiedzonych przez nas miast ma, tak jak przez stulecia, charakter zdecydowanie wieloreligijny. We wszystkich funkcjonują dziś przy-najmniej jeden kościół katolicki i cerkiew prawosławna. Czynne molenny staroobrzę-dowców widzieliśmy w Połocku, Drui, Widzach i Świrze. Tatarskie meczety działają w Iwiu i Nowogródku, a synagoga w Grodnie. W ostatnich latach pojawiły się także domy modlitwy różnych wspólnot protestanckich, zyskujących sporą popularność na terenie byłego ZSRR.
Podobnie jak w przypadku objazdu na Ukrainę, w zdecydowanej większości przy-padków oparliśmy się na istniejących już opracowaniach. Były to publikacje różnego rodzaju, generalnie nieporuszające jednak bezpośrednio interesującej nas tematyki. Pierwszą grupą, niezwykle cenną wobec zniszczenia wielu źródeł w późniejszym okre-sie, są polskie publikacje naukowe z XIX i pierwszej połowy XX w., dotyczące głównie historii poszczególnych miast. Druga grupa to prace współczesne, starające się nadrobić wieloletnie zaniedbania w badaniach naukowych. Są wśród nich publikacje różnorodne, dotyczące dziejów grup religijnych, stosunków społecznych w regionie lub artystycz-nych kwestii budowli sakralartystycz-nych. W porównaniu z ziemiami dzisiejszej Ukrainy, miasta na Białorusi mają generalnie lepiej opracowaną historię urbanistyczną, co miało dla nas duże znaczenie3. Korzystaliśmy również z publikacji niemających charakteru naukowe-go, dostarczających jednak cennych (choć trudno weryfikowalnych) informacji. Istotne były informacje na stronach internetowych, w tym białorusko- i rosyjskojęzycznych.
Odtwarzanie historycznych przemian sytuacji konfesyjnej na podstawie dostępnych źródeł, dotyczących świątyń różnych grup religijnych, jest często wątpliwe. Zazwyczaj pierwszą świątynią wzmiankowaną w poszczególnych miejscowościach jest kościół rzymskokatolicki, chociaż najprawdopodobniej przed nim funkcjonowały już cerkwie. Nie zachowały się jednak świadectwa ich istnienia. Częstym problemem jest brak infor-macji o dacie powstania budowli, zwłaszcza cerkwi i synagog.
Przy zarysowanej powyżej tematyce duże znaczenie miała kartografia. Korzystali-śmy z wszelkich dostępnych nam map i planów, począwszy od tych z XVIII w., poprzez mapy z czasów zaborów i przedwojenne mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego, aż po współczesne mapy i zdjęcia satelitarne. Niestety, dla zaboru rosyjskiego nie dys-ponujemy odpowiednikiem mapy Miega i nie możemy tak dokładnie zobaczyć odwzo-rowania stanu osadnictwa w końcu XVIII w.
3 Por. G. Błaszczyk, Geografia historyczna Wielkiego Księstwa Litewskiego. Stan i perspektywy badań, Poznań 2012, s. 50–70.
Zofia Antkiewicz
Dokszyce
Dokszyce to miasteczko sprawiające wrażenie wymarłego. W białoruskim powiedzeniu występują nawet jako symbol „zapadłej dziury”. Dzieje się tak, pomimo że jest to miej-sce o długiej historii i interesującym, szczególnie dla znawców wojen napoleońskich, położeniu – 2 km od źródeł Berezyny.
Dokszyce powstały nie później niż w XIV w., tak jak inne wsie w gminie horeckiej. Wielki książę Witold przekazał jej część staroście, a potem wojewodzie wileńskiemu Moniwidowi. Pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z 1407 r.1 W 1560 r. część, a w późniejszych latach całość Dokszyc weszła w skład majątku Kiszków2. Stanisław Kiszka, przeszedłszy z kalwinizmu na katolicyzm, ufundował w Dokszycach kościół. Następnie, już jako biskup żmudzki, w 1621 r. uzyskał dla miejscowości prawa miej-skie3. W czasie III wojny północnej miasto zostało poważnie zniszczone. W połowie XVIII w. Dokszyce przeszły w ręce kasztelana mińskiego Jana Judyckiego.
Przynależność państwowa Dokszyc zmieniła się podczas drugiego rozbioru Rze-czypospolitej. Wtedy to znalazły się na terenie Imperium Rosyjskiego. W okresie mię-dzywojennym miasto leżało na terytorium II Rzeczypospolitej. Po ataku ZSRR na Pol-skę w 1939 r. Dokszyce weszły w skład Białoruskiej SRR, a potem Republiki Białorusi. Informacje dotyczące mieszkańców Dokszyc nie tworzą jasnego obrazu.
Encyc-lopedia of Jewish Life podaje, że w mieście w 1897 r. było 3642 mieszkańców, w tym
2762 Żydów (75,8%)4. Natomiast Słownik geograficzny Królestwa Polskiego dla roku 1881 mówi o 5000 mieszkańców, z czego połowa miała być Żydami5. Potwierdzałyby to dane przytaczane przez Wirtualny Sztetl dla roku 1890: na 5159 mieszkańców miało być 2981 żydów (57,6%), 1138 katolików (22%), 1006 prawosławnych (19,4%) i 56 mu-zułmanów (1%)6. W 1921 r. Dokszyce zamieszkiwały 3004 osoby, w tym 2055 żydów
(68,4%), 456 katolików (15,2%), 417 prawosławnych (13,9%), 72 muzułmanów (2,4%) i 4 ewangelików (0,1%)7. W 2010 r. w Dokszycach mieszkało 6600 osób8.
Najstarszą wzmiankowaną świątynią w Dokszycach była drewniana cerkiew pw. św. św. Kosmy i Damiana9 – początkowo prawosławna, następnie unicka, a po zniesieniu unii znowu prawosławna. Uposażona została przez hetmana wielkiego
litew-1 Докшыцы, [w:] Города, местечки и замки Великого Княжества Литовского. Энциклопе-дия, Минск 2013, s. 137–138.
2 A.O., Historia Dokszyc, http://www.radzima.org/pl/miasto/dokszyce.html (dostęp: 15 XI 2014).
3 Докшыцы, [w:] Города, местечки и замки, s. 138.
4 Dokszyce, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, 1, red. S. Spector, G. Wigoder, Jerusalem 2001, s. 319.
5 A. Jelski, T. Sopodźko, Dokszyce, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych kra-jów słowiańskich, 2, Warszawa 1881, s. 93.
6 http://www.sztetl.org.pl/pl/article/dokszyce/6,demografia/ (dostęp: 20 XI 2014).
7 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. Opracowany na podstawie wyników pier-wszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, 7, cz. 2: Ziemia wileńska. Powiaty Brasław, Duniłowicze, Dzisna i Wilejka, Warszawa 1923, s. 20.
8 http://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Докшыцы (dostęp: 20 I 2015).
9 W. Kołbuk, Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku: struktury administracyjne, Lublin 1998, s. 83.
skiego Konstantego Ostrogskiego w 1514 r.10 Istniała jeszcze w roku 188111. Ksiądz Józef Żyskar podaje, że także w 1913 r.12, ale była to już nowa cerkiew – pw. Opieki Matki Bożej.
Za najważniejszy zabytek miasteczka uważana jest wspomniana murowana cer-kiew prawosławna pw. Opieki Matki Bożej, zbudowana w 1900 r. w stylu bizantyjsko--ruskim. Została postawiona na miejscu starej drewnianej cerkwi pw. św. św. Kosmy i Damiana, być może ze względu na potrzebę posiadania w mieście dużej, murowanej świątyni prawosławnej. W czasie panowania władzy sowieckiej zamknięta dla wier-nych, została im oddana w 1990 r.13
W mieście można zobaczyć pozostałości po wybudowanej w 1863 r. prawosławnej drewnianej cerkwi pw. św. Jana Teologa14. W jej budynku obecnie mieści się „dom rzemiosła”. Zmiana przeznaczenia tej budowli nastąpiła wraz z zainstalowaniem na tych terenach władzy radzieckiej.
10 A. Jelski, T. Sopodźko, Dokszyce, [w:] Słownik geograficzny, 2, s. 93.
11 Tamże.
12 D. Bączkowski, J. Żyskar, Nasze kościoły. Opis wszystkich kościołów i parafji znajdujących się na obszarach dawnej Polski i ziemiach przyległych, 1: Archidjecezja Mohylowska, Warszawa–Petersburg 1913, s. 203.
13 А.М. Кулагін, Праваслаўныя храмы на Беларусі. Энцыклапедычны даведнік, Мінск 2001, s. 74.
14 http://radzima.org/pl/object/4692.html (dostęp: 20 XI 2014).
Mapa 30. Dokszyce na mapie WIG z oznaczeniem obiektów sakralnych: 1. kościół parafialny; 2. cerkiew pw. Opieki Matki Bożej; 3. cerkiew pw. św. Jana Teologa; 4. lokalizacja obecnego kościoła parafialnego; 5. kirkut; 6. mizar
Dokszyce mogły też pochwalić się tatarskim meczetem, który funkcjonował od 1925 r. do II wojny światowej, a obecnie jest budynkiem mieszkalnym15. Niedaleko drogi wjazdowej do miasta, w lesie, znajduje się także cmentarz tatarski – mizar. Jest on dalej użytkowany i świetnie utrzymany.
15 http://www.radzima.org/pl/object/4694.html (dostęp: 20 XI 2014).
Il. 82. Dokszyce. Cerkiew pw. Opieki Matki Bożej
Wśród obiektów, które nie dotrwały naszych czasów, znajduje się położony niegdyś przy rynku katolicki kościół pw. św. Trójcy. Ufundowany został w 1608 r. przez wspo-mnianego Stanisława Kiszkę16, który oprócz tego zapisał kościołowi folwark Turek17. Świątynię zniszczono podczas III wojny północnej w 1708 r. Kościół odbudowany zo-stał staraniem ks. Michała Fiodorowicza w 1745 r.18 Od 1781 r. przy kościele działało bractwo św. Trójcy. Ostatnią w historii świątyni przebudowę przeprowadzono w 1791 r. Budowla do końca, czyli do zniszczenia w roku 1943, pozostała drewniana19.
Obecnie funkcjonującą świątynią katolicką jest kościół pw. św. Trójcy, wybudowa-ny w 1994 r. Znajduje się w inwybudowa-nym miejscu niż stary kościół – leży na obrzeżu miastecz-ka, gdyż po dawnym rynku nie ma śladu, a centrum zostało zabudowane blokami.
W mieście znajdowały się również synagoga i kirkut. Data powstania drewniane-go20 budynku nie jest znana. Został on zniszczony podczas II wojny światowej, w 1943 lub 1944 r.21 Na terenie cmentarza w 1965 r. stworzono park. Dopiero w 2008 r. kirkut został odrestaurowany22. Obecnie jest to mały teren, odgrodzony płotem, ze 134 mace-wami i pomnikiem wystawionym ku pamięci Żydów zamordowanych w 1942 r. przez Niemców23.
16 Докшыцы, [w:] Города, местечки и замки, s. 138.
17 A. Jelski, T. Sopodźko, Dokszyce, [w:] Słownik geograficzny, 2, s. 93.
18 Tamże. 19 http://radzima.org/pl/object/7419.html (dostęp: 20 XI 2014). 20 http://www.radzima.org/pl/foto/19417.html (dostęp: 20 XI 2014). 21 http://www.radzima.org/pl/object/synagoga-7859.html (dostęp: 20 XI 2014). 22 http://www.sztetl.org.pl/pl/article/dokszyce/12,cmentarze/21607,cmentarz-przy-ul-pionierskiej/ (do-stęp: 20 XI 2014). 23 Tamże.
Zofia Antkiewicz
Druja
Dzisiejsze senne białoruskie miasteczko nad Dźwiną kiedyś było siedzibą wielkich ro-dów i wielokulturowym tyglem, zadziwiającym dużą liczbą świątyń.
Pierwsza wzmianka o Drui pochodzi z roku 1386 i dotyczy zajęcia miasta przez Andrzeja Olgierdowicza. Więcej zapisów pochodzi dopiero z XV w.1 Miasteczko dzieli się historycznie na trzy dzielnice. Najstarszą z nich jest leżące po lewej stronie Drujki Stare Miasto, związane z rodziną Massalskich. Zbudowali oni tam zamek, który służył im do 1515 r. Potem wybudowali nową siedzibę po prawej stronie Drujki2.
Młodsza część to leżący na prawym brzegu Drujki Sapieżyn, założony przez rodzi-nę Sapiehów. W 1600 r. kanclerz litewski Lew Sapieha nabył okoliczne ziemie, a potem także część Drui. W 1618 r. Jan Stanisław Sapieha założył Sapieżyn, przez pewien czas konkurencyjny względem Starego Miasta, władanego przez Massalskich3. Nowe miasto otrzymało prawa miejskie, a Sapiehowie postawili w nim zamek4.
Druja znajdowała się na terenie Rzeczypospolitej do drugiego rozbioru, kiedy to zna- lazła się w Rosji. W 1825 r. miasto przeszło w ręce Miłoszów i należało do nich do I wojny światowej. Podczas tej wojny Druja stała się miejscowością przyfrontową, co miało dla niej tragiczne skutki. Jedynym pozytywem niemieckiej okupacji była budowa kolejki
1 O. Hedemann, Druja magdeburskie miasto, Wilno 1934, s. 4.
2 Tamże.
3 G. Rąkowski, Wśród jezior i mszarów Wileńszczyzny, Warszawa 2003, s. 120.
4 Tamże, s. 120–121.
Mapa 31. Druja na mapie WIG z oznaczeniem obiektów sakralnych: 1. klasztor Marianów (dawniej Ber-nardynów); 2. cerkiew Błogowieszczańska; 3. cerkiew pw. św. św. Piotra i Pawła; 4. lokalizacja kościoła pw. św. Antoniego; 5. lokalizacja klasztoru Dominikanów; 6. molenna; 7. synagoga; 8. cerkiew pw. św. Mi-kołaja; 9. kościół pw. Wniebowzięcia NMP; 10. cerkiew Spaska; 11. lokalizacja cerkwi pw. św. św. Borysa i Gleba; 12. lokalizacja cerkwi pw. św. Ducha; 13. cerkiew pw. św. Jura na cmentarzu; 14. kirkut
wąskotorowej w 1915 r.5 Odrębną częścią miasta było przedmieście Przydrujsk, położone na drugim brzegu Dźwiny6. Obecnie dzielnica ta znajduje się na Łotwie, a układ Drui różni się znacząco od pierwotnego.
Druja jest miasteczkiem granicznym już od 1921 r., tj. od pokoju ryskiego, kiedy gra- nica polsko-łotewska zaczęła przebiegać m.in. na Dźwinie. To wtedy Przydrujsk został odłączony od miasta. Druja należała do Rzeczypospolitej do 1939 r. Po ataku ZSRR miasto znalazło się w granicach Białoruskiej SRR. Rok później, po aneksji kra- jów bałtyckich przez Związek Radziecki, Dźwina zaczęła rozdzielać Białoruską SRR i Łotewską SRR. Od 1991 r. Druja znajduje się na granicy Białorusi i Łotwy. Wpływa to na funkcjonowanie miasta – na teren przygraniczny zasadniczo można wjeżdżać, jedy-nie jeśli posiada się przepustkę, dodatkowo przekraczajedy-nie granicy w Drui jest utrudnio-ne. Mało kto ma chęć i potrzebę odwiedzania miasteczka.
Dane dotyczące demografii Drui pochodzą z kilku źródeł. Niestety, nie odnoszą się