Wielozadaniowość

Wielozadaniowość (ang. multitasking) jest sposobem organizacji procesu obliczeniowego, w którym z wykorzystaniem jednego procesora naprzemiennie (z podziałem czasu) wykonuje się wiele programów jednocześnie. Programy te jednocześnie wykorzystują nie tylko procesor, lecz także inne zasoby komputera, jak pamięć operacyjną, pamięci masowe, urządzenia WE/WY, dane zapisane w plikach itd. Wielozadaniowość wprowadzono w celu zwiększenia efektywności wykorzystania systemu komputerowego.

Najczęściej stosowane są następujące kryteria efektywności systemów komputerowych:

przepustowość – liczba zadań wykonanych w systemie w jednostce

czasu,

wygoda pracy użytkownika – związana z możliwością interaktywnej

pracy z wieloma jednocześnie wykonywanymi programami,

reakcyjność – cecha systemu operacyjnego związana z realizacją

danego programu w zadanym odcinku czasu.

W zależności od wybranego kryterium efektywności, systemy operacyjne można podzielić na systemy przetwarzania wsadowego, systemy z podziałem czasu oraz systemy czasu rzeczywistego. Każdy typ systemu operacyjnego charakteryzuje się specyficznymi mechanizmami wewnętrznymi oraz odrębnymi obszarami zastosowań.

4.1.1. Systemy wielozadaniowe przetwarzania wsadowego

W celu zwiększenia przepustowości systemu komputerowego należy zminimalizować przestoje wszystkich urządzeń komputera, a w pierwszej kolejności – procesora. Przestoje procesora wynikają przede wszystkim z braku danych do przetwarzania (np. dane należy pobrać z pamięci masowej lub bezpośrednio od użytkownika za pośrednictwem terminala). Rozwiązaniem

problemu prowadzącym do zwiększenia efektywności wykorzystania procesora jest w takim przypadku przełączenie procesora na realizację innego zadania, w którym dane są gotowe do przetwarzania. Koncepcja ta leży u podstaw systemów przetwarzania wsadowego. Systemy przetwarzania wsadowego są w głównej mierze przeznaczone do rozwiązywania zadań obliczeniowych, w których czas odpowiedzi dla danego zadania może być dłuższy. Natomiast głównym kryterium efektywności systemu komputerowego jest maksymalna przepustowość liczona liczbą zadań rozwiązanych w jednostce czasu.

Dla systemu przetwarzania wsadowego można przedstawić następujący schemat funkcjonowania: w pierwszej kolejności jest tworzony pakiet zadań do wykonania, w którym każde zadanie zawiera zapotrzebowanie na zasoby systemowe, a następnie na podstawie pakietu tworzony jest zbiór zadań wykonywanych jednocześnie. Do jednoczesnego wykonania wybierane są zadania wymagające dostępu do różnych zasobów, aby zrównoważyć obciążenie wszystkich urządzeń systemu komputerowego.

Rozpatrzmy szczegółowo problem jednoczesnego wykonywania operacji WE/WY oraz operacji obliczeniowych. Z punktu widzenia architektur systemów komputerowych można wyróżnić dwa następujące przypadki:

komputer jest wyposażony w odrębny (jeden lub wiele) specjalizowany procesor WE/WY; w komputerach klasy mainframe procesory takie określane są mianem kanałów WE/WY,

obsługa urządzeń WE/WY jest wykonywana przy pomocy wyspecjalizowanych sterowników (kontrolerów).

W pierwszym przypadku kanał posiada własny zbiór rozkazów służących do sterowania urządzeniami zewnętrznymi, a programy przeznaczone dla kanałów WE/WY mogą być przechowywane w pamięci operacyjnej komputera. W zbiorze rozkazów procesora centralnego występuje specjalny rozkaz do przekazania kanałowi parametrów oraz wskazania, który program WE/WY ma być wykonany. Po wykonaniu tego rozkazu procesor centralny oraz kanał WE/WY pracują równolegle (rys. 4.1a), a każdy realizuje własny program.

W drugim przypadku każde urządzenie WE/WY (lub grupa urządzeń tego samego typu) posiada swój własny kontroler, autonomicznie wykonujący pojedyncze rozkazy przekazywane z procesora centralnego, przy czym procesor centralny oraz kontroler pracują asynchronicznie. Ponieważ realizacja rozkazu przez kontroler WE/WY jest znacznie wolniejsza niż realizacja programu przez procesor centralny (urządzenia elektromechaniczne), podczas realizacji jednego rozkazu WE/WY procesor centralny może wykonać znaczną porcję obliczeń (rys. 4.1b). Poinformowanie procesora centralnego o zakończeniu realizacji rozkazu WE/WY może być wykonane z zastosowaniem przerwania lub poprzez cykliczne przepytywanie kontrolera przez procesor centralny (ang. pooling).

Podczas wykonywania jednego zadania stopień przyspieszenia wynikający z zastosowania wielozadaniowego systemu operacyjnego zależy przede wszystkim od realizowanego programu. Gdy w programie wykonywane są wyłącznie operacje obliczeniowe lub wyłącznie operacje WE/WY, to

przyspieszenie praktycznie nie występuje. Ponadto, gdy realizowany program wymaga w pierwszej kolejności wczytania wszystkich danych, a dopiero w dalszej wykonuje obliczenia, przyspieszenie obliczeń także będzie niezauważalne. Centralny procesor Kanał WE/WY Obliczenia Operacje WE/WY a) Centralny procesor ^Obliczenia Kontroler układu WE/WY

Wywołania WE/WY ^{Sygnały gotowości}

b)

Czas

Czas

Czas

Czas Rys. 4.1. Równoległe wykonywanie obliczeń i operacji WE/WY

a) kanał WE/WY b) kontroler urządzenia WE/WY

W przypadku gdy w systemie wykonywanych jest wiele zadań jednocześnie, pojawia się możliwość równoległego wykonywania obliczeń w jednym zadaniu i operacji WE/WY w innym. Podczas gdy jedno zadanie oczekuje na jakieś zdarzenie, procesor może wykonywać inne zadanie. Ogólny czas realizacji zbioru zadań jest często znacznie krótszy od sumy czasów sekwencyjnego wykonania poszczególnych zadań (rys. 4.2a), jednak czas wykonania pojedynczego zadania w systemie wielozadaniowym może okazać się dłuższy od czasu realizacji tego zadania w przypadku gdyby było realizowane wyłącznie to zadanie. Wynika to z faktu, że mogą wystąpić sytuacje, w których proces po zakończeniu operacji WE/WY oczekuje na procesor, który wykonuje operacje w innym zadaniu (rys. 4.2b).

W wielozadaniowych systemach operacyjnych przetwarzania wsadowego przełączenie procesora z jednego zadania na drugie odbywa się na żądanie aktywnego zadania (gdy w zadaniu rozpoczyna się wykonywanie operacji WE/WY). Z tego powodu istnieje niebezpieczeństwo sytuacji, w której jedno zadanie zawładnie procesorem na długi czas, w przypadku gdy nie występują w nim operacje WE/WY. Może to znacznie wydłużyć realizację innych zadań, co zmniejsza efektywność pracy użytkownika.

Z1 Z1 Z1 Z2 Z2 Z2 T1 = 8 T2 = 6 Czas Czas Obliczenia Operacje WE/WY a) Z1 Z2 Z1 Z1 Z2 Z2 T1 = 9 T2 = 7 T1+2 = 10 Czas Czas Obliczenia Operacje WE/WY b)

Rys. 4.2. Realizacja dwóch zadań: a) w systemie jednozadaniowym, b) w systemie wielozadaniowym

4.1.2. Systemy wielozadaniowe z podziałem czasu

W systemach operacyjnych z podziałem czasu użytkownicy (lub jeden użytkownik) posiadają możliwość interaktywnej, jednoczesnej pracy z wieloma aplikacjami. Aby było to możliwe każda aplikacja musi w sposób cykliczny komunikować się z użytkownikiem (możliwość taka nie istniała w systemach przetwarzania wsadowego). System operacyjny wykonuje to poprzez periodyczne przełączanie aplikacji, nie czekając aż one same zwolnią procesor (w wyniku operacji WE/WY). System operacyjny naprzemiennie przydziela określony kwant czasu procesora każdej aplikacji, dzięki czemu użytkownicy posiadają możliwość ciągłego komunikowania się z aplikacją. Jeśli kwant czasu jest odpowiednio krótki, wszyscy użytkownicy pracujący jednocześnie na danym komputerze mają wrażenie, że posiadają komputer do wyłącznego użytkowania.

System operacyjny z podziałem czasu charakteryzuje się mniejszą przepustowością niż system przetwarzania wsadowego, gdyż współbieżnie realizowane są wszystkie uruchomione aplikacje, a nie aplikacje wybrane przez system operacyjny. Ponadto część mocy obliczeniowej systemu komputerowego musi być przeznaczona na operacje przełączania procesora między aplikacjami. Główną cechą systemów operacyjnych z podziałem czasu jest zwiększenie wygody pracy użytkownika kosztem pewnego zmniejszenia przepustowości systemu.

4.1.3. Systemy czasu rzeczywistego

W systemach operacyjnych komputerów używanych do sterowania procesami technicznymi stosowana jest jeszcze inna odmiana wielozadaniowości. W takim przypadku system komputerowy jest połączony z obiektem poprzez zestaw odpowiednich interfejsów, a jego głównym zadaniem jest wypracowywanie sygnałów sterujących obiektem. Procesy mające miejsce w obiekcie zachodzą z szybkością charakterystyczną dla zjawisk fizycznych (chemicznych, biologicznych itp.) występujących w obiekcie. Z tego powodu dla systemu komputerowego sterującego danym obiektem jest określony dopuszczalny czas, w ciągu którego musi być wykonany program realizujący zadaną operację. W przeciwnym wypadku w obiekcie może wystąpić awaria. Z tego powodu głównym kryterium efektywności systemu operacyjnego czasu rzeczywistego jest możliwość określenia interwałów czasowych (czasów reakcji systemu) między uruchomieniem poszczególnych programów a uzyskaniem wyników (np. sygnałów oddziaływania sterującego). Wymagania dotyczące czasu reakcji systemu zależą od specyfiki obiektu sterowanego (np. w przypadku robota przemysłowego czas ten może wynosić ok. 1 ms, a w przypadku bloku energetycznego – 1 s).

W systemach czasu rzeczywistego określa się zbiór programów, które mają być wykonywane współbieżnie (analogicznie jak w systemach z podziałem czasu), a wybór programów do wykonania odbywa się w reakcji na przerwania generowane na podstawie aktualnego stanu obiektu lub na podstawie opracowanego wcześniej harmonogramu. Zdolność sprzętu komputerowego oraz systemu operacyjnego do szybkiej odpowiedzi zależy przede wszystkim od czasu przełączania z jednego zadania na drugie oraz od czasu reakcji na sygnał przerwania. Jeśli np. po wystąpieniu przerwania procesor musi sprawdzić setki potencjalnych źródeł przerwań, to reakcja systemu może być zbyt wolna.

W systemach czasu rzeczywistego nie zaleca się maksymalnego obciążania poszczególnych urządzeń, a przeciwnie, podczas projektowania systemu należy pozostawić pewien zapas mocy obliczeniowej, aby dać możliwość szybkiej reakcji w przypadku maksymalnego obciążenia. Np. w systemie sterowania reaktorem jądrowym, w przypadku wystąpienia awarii reaktora zapotrzebowanie na moc obliczeniową może być znacznie większe niż podczas jego normalnej pracy. Jeśli system czasu rzeczywistego nie został zaprojektowany z uwzględnieniem maksymalnego obciążenia, to podczas awarii reaktora może mieć miejsce wadliwe funkcjonowanie systemu sterowania.

4.1.4. Zastosowanie systemów wieloprocesorowych

W wieloprocesorowych systemach komputerowych wiele zadań może być wykonywanych jednocześnie (równolegle). W chwili obecnej także

w mikrokomputerach są stosowane różne architektury systemów wieloprocesorowych. Jako przykład można podać technologie HT (ang. Hyper Treading) oraz Multicore firmy Intel.

Wieloprocesorowość systemu znacznie komplikuje algorytmy zarządzania zasobami komputera. Złożoność wynika z większej liczby konfliktów występujących podczas dostępu do urządzeń WE/WY, danych, pamięci, jak również konieczności blokowania zadań podczas dostępu do udostępnianych struktur jądra. Wszystkie te problemy muszą być rozwiązane przez system operacyjny poprzez synchronizację procesów i wątków, organizację kolejek oraz planowanie zasobów. Ponadto sam system operacyjny musi być tak zaprojektowany, aby ograniczyć wzajemne zależności między własnymi komponentami.