Czesława Jasiewicz 1, Małgorzata Szczerbi ska-Byrska 2, Agnieszka Baran 1
1 Karedra Chemii Rolnej, Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołł taja w Krakowie
2 Instytut Administracyjno-Ekonomiczny,
Pa stwowa Wy sza Szkoła Zawodowa w Tarnowie
Niewła ciwy sposób post powania z odpadami niebezpiecznymi ze wzgl du na ochron rodowiska i ryzyko zdrowotne stanowi najwi kszy problem i wyzwanie dla obecnych i przyszłych pokole . Podstawowymi dokumentami strategicznymi, dotycz cymi ochrony rodowiska, w tym i gospodarowania odpadami, s Polityka Ekologiczna Pa stwa i Program Wykonawczy do tej polityki na lata 2002-2010. Zasady post powania z odpadami niebezpiecznymi w Polsce s zawarte w dwóch aktach prawnych, tj. Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 roku [USTAWA 2001a] i Prawo Ochrony rodowiska z dnia 27 kwietnia 2001 okre laj ce zasady ochrony rodowiska i warunki korzystania z jego zasobów, warunki wprowadzania substancji lub energii do rodowiska i koszty korzystania ze rodowiska [USTAWA 2001b]. Sposoby post powania z odpadami promieniotwórczymi okre lone s w odr bnej ustawie Prawo atomowe z dnia 29 listopada 2000 roku [USTAWA 2000]. Gospodarka odpadami niebezpiecznymi regulowana jest w Polsce równie przez Rozporz dzenia Ministra wła ciwego dla rodowiska, które dotycz zasad obchodzenia si z odpadami niebezpiecznymi, sposobu ich składowania, transportu i eksploatacji składowisk. Przykładami takich aktów wy-konawczych s Rozporz dzenie Ministra Gospodarki z dnia 22 sierpnia 2007 roku w sprawie kryteriów oraz procedur dopuszczania odpadów na składowiska podziemne oraz Rozporz dzenie Ministra rodowiska z dnia 16 czerwca 2005 roku w sprawie podziemnych składowisk odpadów [ROZPORZ DZENIE 2005, 2007]. Ponadto Polska jest zobowi zana do respektowania prawa ustanowionego przez Rad Unii Europejskiej, według której jedynym bezpiecznym i prawnie dopuszczonym sposobem post powania z odpadami niebezpiecznymi jest ich przetworzenie, utylizacja i unieszkodliwienie poprzez magazynowanie i składowanie podziemne. Ramy prawne gospodarowania odpadami w krajach UE okre la Dyrektywa 91/156/EEC, dyrektywa 99/31/EEC dotycz ca składowania odpadów oraz dyrektywa 91/689/ EEC w sprawie odpadów niebezpiecznych [MICHAŁOWSKI,SZOTA 2000].
Z punktu widzenia ochrony rodowiska istotnym kryterium podziału odpadów jest ich szkodliwo dla rodowiska przyrodniczego. W literaturze mo na spotka ró n klasyfikacj odpadów, na ogół wyró nia si trzy grupy odpadów: uci liwe, szkodliwe i niebezpieczne [KŁECZEK, ZELJA 2005]. Te ostanie bardzo cz sto uto samiane s z odpadami szczególnie truj cymi dla organizmów ywych i człowieka. Odpady szkodliwe i uci liwe powstaj w du ych ilo ciach głównie w przemy le górniczym i
wymienionych w zał czniku nr 4 tej ustawy [USTAWA 2001a]. Zatem odpady niebezpieczne to nie tylko odpady pochodz ce z zakładów przemysłowych, sektorów u yteczno ci publicznej, z gospodarstw domowych, ale tak e z rolnictwa, transportu, słu by zdrowia, laboratoriów naukowych. Z szacunkowych oblicze wynika, e w krajach Europy Zachodniej wska nik odpadów niebezpiecznych pochodz cych z gospodarstw domowych (baterie, akumulatory, oleje, smary, farmaceutyki, odpady malarskie, odpady z pralni) waha si od 0,5 do 2,0 kg rocznie na mieszka ca. Wska nik ten w Polsce szacowany jest na około 0,84 kg rocznie na mieszka ca. Odpady niebez-pieczne w Polsce uto samiane s przede wszystkim z odpadami promieniotwórczymi, jednak w wi kszo ci stanowi je zu yte baterie, akumulatory, przeterminowane leki i kosmetyki, odpady azbestowe, odpady medyczne, przeterminowane lub zepsute artykuły spo ywcze [KŁECZEK, ZELJA 2005; ZELJA 2008]. Odpady niebezpieczne produkowane s przez ró ne sektory przemysłu: górnictwo i metalurgi , zakłady produkuj ce farby, lakiery i pestycydy, a tak e inne gał zie przemysłu, m.in. elek-tryczny i elektroniczny, poligraficzny, chemiczny, rodków wybuchowych, gumowy i tworzyw sztucznych, wytwórnie ogniw i baterii, przemysł tekstylny, przetwórstwo ropy i w gla [KŁECZEK,ZELJA 2005].
Przez wiele lat odpady niebezpieczne były wprowadzane do rodowiska w sposób niekontrolowany, co spowodowało negatywne skutki zarówno dla rodowiska, jak i dla zdrowia, i ycia ludzi [ROSIK-DULEWSKA 2007]. Nale y te odnotowa niechlubne praktyki uskuteczniane przez kraje wysoko uprzemysłowione pozbywania si odpadów niebezpiecznych do krajów Trzeciego wiata. Problem ten obecnie rozwi zuje Konwencja Bazylejska z dnia 22 marca 1989 r. o transgenicznym przemieszczaniu i usuwaniu odpadów [KONWENCJA 1989] i wiele innych mi dzynarodowych i unijnych regulacji prawnych. Do podstawowych regulacji prawnych nale : Rozporz dzenie UE nr 1013/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie przemieszczania odpadów [ROZPORZ DZENIE UE2006], Decyzja z dnia 2 kwietnia 1990 r.
Przyj cie przez EWG decyzji/zalecenia OECD w sprawie kontroli transgranicznego przemieszczenia odpadów niebezpiecznych [OECD 1990] oraz Ustawa z dnia 29 czerwca 2007 r. o mi dzynarodowym przemieszczaniu odpadów [USTAWA 2007].
Trudno jest aktualnie okre li ilo odpadów niebezpiecznych w Polsce ze wzgl du na barak odpowiednich systemów kontroli ich odzysku, zwłaszcza w okresie przed przyst pieniem Polski do Unii Europejskiej. ZELJA [2008] podaje, e odpady niebezpieczne stanowi ok. 3,5% masy odpadów przemysłowych. Corocznie przemysł wytwarza dziesi tki tysi cy ton odpadów niebezpiecznych nienadaj cych si do ponownego wykorzystania (tab. 1).
Tabela 1 Table 1 Stan gospodarki odpadami niebezpiecznymi w Polsce (2000-2006)
[GUS2008;ZELJA 2008]
The state of dangerous waste management in Poland (2000-2006) [GUS2008;ZELJA 2008]
Lata
Years Ilo odpadów (Mg); The amount of wastes (Mg) ogółem
powstało total produce
odzyskano
recovery tymczasowo magazynowano temporarily storage
unieszkodliwiono; neutralized
razem
in total w tym składowanie by storage 2000 1601456 476883 (30%) 13791 (1%) 1110782 (69%) 96199 2001 1308496 368628 (28%) 37277 (3%) 902591 (69%) 63406 2002 1029353 454524 (44%) 36601 (4%) 538228 (52%) 149414 2003 1338870 482423 (36%) 42911 (3%) 813535 (61%) 253574 2004 1349286 487504 (26%) 20174 (1%) 841608 (62%) 234002 2005 1778881 512998 (29%) 28040 (2%) 1237843(70%) 316765 2006 1811726 492072 (27%) 39241 (2%) 1280412 (71%) 348842
2000-2006 10218068 32% 2% 66% (20%)
ilo odpadów wytworzona (Mg rok-1); the amount of waste produce (Mg year-1)
ilo odpadów unieszkodliwiona przez składowanie (%); the amount of wastes neutralized by storage (%)
Rys. 1. Produkcja odpadów niebezpiecznych i ich unieszkodliwianie przez składowanie (%) w poszczególnych województwach [GUS2008]
Fig. 1. The amount of dangerous waste produce and their neutralization by storage (%) in particular provinces [GUS2008]
W Polsce w przeci gu siedmiu lat (2000-2006) powstało 10 218 068 Mg odpadów niebezpiecznych. Z tej ilo ci odzyskano 32%, a unieszkodliwiono ł cznie 66%. Unieszkodliwiona ilo odpadów poprzez składowanie jest praktycznie 1/5 cz ci odpadów unieszkodliwionych. Tymczasowo magazynowano około 2%
wytworzonych w tym czasie odpadów niebezpiecznych celem pó niejszego ich wykorzystania (tab. 1). W układzie terytorialnym najwi ksze ilo ci odpadów nie-bezpiecznych powstało w 2006 roku w województwach: małopolskim, dolno l skim,
aktualnym wyzwaniem dla in ynierii rodowiska jest rozwa enie mo liwo ci budowy w Polsce podziemnego składowiska odpadów niebezpiecznych [ZELJA 2008].
Deponowanie odpadów niebezpiecznych na składowiskach powierzchniowych (cz sto przypadkowych i niespełniaj cych adnych norm bezpiecze stwa) nie rozwi zuje powstaj cych w ten sposób problemów - stanowi jedynie ich przesuni cie w czasie i w przestrzeni. Alternatywn metod rozwi zania zagadnienia gromadzenia szkodliwych odpadów przemysłowych jest ich podziemne składowanie. Wg Ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku Prawo geologiczne i górnicze wyró nia si nast puj ce typy składowisk podziemnych: składowisko podziemne odpadów niebezpiecznych;
składowisko podziemne odpadów oboj tnych; składowisko podziemne odpadów innych ni niebezpieczne i oboj tne [USTAWA 1994]. Minister wła ciwy do spraw rodowiska okre lił, w drodze rozporz dzenia, szczegółowe wymagania, jakim powinny odpowiada poszczególne typy składowisk podziemnych w zakresie lokalizacji, eksploatacji i zamkni cia oraz zakres, sposób i warunki prowadzenia monitoringu tych składowisk, uwzgl dniaj c uwarunkowania geologiczne [ROZPORZ DZENIE 2005, 2007].
Potencjalnie jako składowiska podziemne mog słu y do tego celu stare zroby kopalniane i/lub pustki poeksploatacyjne nieczynnych kopal w gla i rud metali. W procesie unieszkodliwiania odpadów istotn rol odgrywaj podziemne składowiska, które, w porównaniu ze składowiskami naziemnymi, posiadaj szereg zalet. W ich przypadku istotne jest zmniejszenie stopnia zagro enia dla wód, zarówno powierzchniowych, jak i podziemnych. Znaczna cze terenu na powierzchni Ziemi zostaje zaoszcz dzona dla innych celów gospodarczych lub przyrodniczych.
Praktycznie nielimitowana pojemno podziemnych wyrobisk wolna jest od ogranicze urbanistyczno-przyrodniczych. Zapewniony jest wysoki stopie bezpiecze stwa i pełna kontrola składowania odpadów oraz zabezpieczenie przed oddziaływaniem zjawisk atmosferycznych, zwi zanych ze zmianami pogodowymi oraz promieniowaniem słonecznym [ROZPORZ DZENIE 2005; ZELJA 2008]. Stałe warunki temperaturowe i wilgotno ciowe, panuj ce w zamkni tych wyrobiskach kopalnianych lub górotworze, pozwalaj na przechowywanie odpadów w niezmienionym stanie przez bardzo długi okres. Podziemne składowanie odpadów, szczególne masowych, ma tak e pozytywne znaczenie dla samego górnictwa. Wypełnianie wyrobisk poeksploatacyjnych odpadami przyczynia si do zmniejszenia odkształce i przemieszcze górotworu i ograniczenia szkód górniczych [ROZPORZ DZENIE 2005;ZELJA 2008].
Podstawowym warunkiem bezpiecznego funkcjonowania podziemnego skła-dowania odpadów niebezpiecznych jest trwała i systemowa izolacja od biosfery. System ten powinny tworzy bariery naturalne i sztuczne. Bariery naturalne stanowi warstwy nieprzepuszczalne ze skały macierzystej oraz nierozpuszczalne otuliny zewn trzne.
Bariery sztuczne to specjalne opakowania odpadów oraz tamy wewn trz składowiska wykonane z materiałów sztucznych i naturalnych. W praktyce warunek trwałej izolacji odpadów niebezpiecznych od biosfery mo e by spełniony tylko przez niektóre, szczególnie korzystne usytuowane i wykształcone zło a. Przy lokalizacji składowiska nale y uwzgl dni fizyczne i chemiczne wła ciwo ci skał i minerałów, wykluczaj ce mo liwo ci reakcji ze zdeponowanymi odpadami [KŁECZEK i in. 2005; ROZPORZ DZENIE
2005;ZELJA 2008].
Jak wynika z Rozporz dzenia Ministra rodowiska z dnia 22 czerwca 2005 r. w sprawie podziemnych składowisk odpadów, podziemne składowisko odpadów niebezpiecznych powinno charakteryzowa si nisk aktywno ci sejsmiczn [ROZ
-PORZ DZENIE 2005]. Ponadto na składowisko podziemne preferowane s zło a jednorodne o prostej budowie geologicznej i korzystnych wła ciwo ciach skał tak, aby podczas budowy, funkcjonowania i likwidacji składowiska było zapewnione bezpiecze stwo i długotrwała skuteczno otaczaj cych barier geologicznych. Dodatkowo formacja skalna przeznaczona na składowisko powinna by odizolowana od wód systemem barier geologicznych i tektonicznych, aby nie dopu ci do kontaktu wód podziemnych z odpadami [ZELJA 2008; FRANKOWSKI, MITR GA 1998]. Spo ród wielu złó i struktur geologicznych nadaj cych si do lokalizacji w nich podziemnego składowiska odpadów, na szczególn uwag zasługuj zło a soli kamiennej [KŁECZEK in. 1994;
KŁECZEK,ZELJA 2005].
Bior c pod uwag wszystkie aspekty dotycz ce rygorów składowania posz-czególnych kategorii odpadów, dokonano oceny przydatno ci złó i struktur skalnych oraz cech otaczaj cego je rodowiska pod k tem ich wykorzystania do celów podziemnego składowania [ZELJA 2008]. Po wst pnej analizie 44 struktur skalnych wytypowano 3 formacje skalne:
1. Skały magmowe i metamorficzne na terenie północno-wschodniej Polski (rejon Suwałk),
2. Kompleks ilasty na ternie Kotliny Przedsudeckiej (okolice Jarocina),
3. Wysadowe i pokładowe zło a soli kamiennej (wysad solny Wieliczka-Bochnia, Siedlec-Moszenica, Wojnicz, Rogo no, Lubie Kujawski, Kłodawa, Łani ta, Damasławek, Łeba.
Rozmieszczenie wybranych formacji skalnych pod k tem wykorzystania dla celów podziemnego składowania przedstawiono na rysunku 2. Jak podaj liczni autorzy, du e nadzieje wi e si przede wszystkim z umiejscowieniem składowiska odpadów niebezpiecznych w zło ach soli kamiennej w Legnicko-Głogowskim Okr gu Miedziowym (LGOM) [KŁECZEK i in. 1994; KŁECZEK,ZELJA 2005;ZELJA 2008].
Z ró nych bada wynika, e decyduj cym czynnikiem przy planowaniu skła-dowiska s warunki hydrogeologiczne zło a, które niejednokrotnie mog zdys-kwalifikowa wytypowan struktur . Istotnym czynnikiem maj cym wpływ na zlo-kalizowanie składowania odpadów niebezpiecznych jest równie sposób zagospo-darowania danego zło a. Je eli istnieje ju jakakolwiek działalno w obr bie danego zło a i istniej okre lone skutki tej działalno ci, mo e to by przesłank do wykluczenia lokalizacji podziemnego składowiska. Lokalizacja składowiska mo e by równie determinowana geometri zło a, która musi by na tyle du a, aby pomie ciła planowan ilo komór przy uwzgl dnieniu calizn ochronnych [FRANKOWSKI, MITR GA 1998;
KŁECZEK,ZELJA 2005;ZELJA 2008].
Rys. 2. Rozmieszczenie wybranych formacji skalnych dla celów podziemnego składowania [KŁE
-CZEK,ZELJA 2005]
Fig. 2. Localization of rock formations chosen for the underground storage of dangerous wastes [KŁECZEK,ZELJA 2005]
Podsumowanie
Podsumowuj c, aktualnie nie ma w Polsce podziemnego składowiska odpadów, a odpady niebezpieczne s lokowane wraz z innymi odpadami w składowiskach powierzchniowych, które nie zawsze posiadaj zabezpieczenia przed przenikaniem substancji toksycznych do rodowiska. Warto w tym miejscu doda , e pierwsze na wiecie składowisko podziemne otwarto w 1972 r. w Herfa-Neurode (Niemcy).
Tworzenie składowisk podziemnych jest ponadto uzasadnione z punktu widzenia ekologicznego oraz ekonomicznego i pozwala unikn szeregu problemów zwi zanych np. z rekultywacj zdegradowanych terenów składowisk powierzchniowych [ZELJA
2008]. Dodatkowo, jak podkre la wy ej cytowana autorka, do zalet składowisk podziemnych nale : zmniejszony stopie zagro enia zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych, zachowanie walorów krajobrazowych na powierzchni, stały mikroklimat magazynowania i brak wpływu czynników atmosferycznych oraz wysoki stopie bezpiecze stwa.
Literatura
FRANKOWSKI Z., MITR GA J. 1998. Metodyka poszukiwania lokalizacji składowisk od-padów promieniotwórczych. Post py Techniki J drowej 41(4): 10-18.
GUS 2008. Ochrona rodowiska 2008. Główny Urz d Statystyczny, Informacje i opra-cowania statystyczne. Warszawa: 556 ss.
KŁECZEK Z., FLISIAK D., RADOMSKI A. 1994. Koncepcja zagospodarowania zło a soli Lubi sko-Głogowskiego Okr gu Miedziowego. Przegl d Górniczy nr 10: 2-4.
KŁECZEK Z.,RADOMSKI A.,ZELJA D. 2005. Podziemne magazynowanie. Prace Naukowe CMG KOMAG, Gliwice: 98 ss.
KŁECZEK Z.,ZELJA D.2005. Podziemne składowanie odpadów niebezpiecznych w Polsce aktualnym wyzwaniem dla in ynierii rodowiska. Zarz dzenie rodowiskiem na terenach uprzemysłowionych - nowoczesne systemy, techniki i technologie. KOMEKO:
163-175.
KONWENCJA 1989. Konwencja Bazylejska o kontroli transgenicznego przemieszczania i usuwania odpadów niebezpiecznych, sporz dzona w Bazylei dnia 22 marca 1989 r.
Dz.U. z 1995 r., nr 19, poz. 88.
MICHAŁOWSKI M., SZOTA P. 2000. Gospodarka odpadami niebezpiecznymi w Polsce w wietle uwarunkowa prawnych krajów Unii Europejskiej. Zeszyty Naukowe AGH, In ynieria rodowiska 5(2): 311-321.
OECD 2009. Decyzja z dnia 2 kwietnia 1990 r. Przyj cie przez EWG decyzji/zalecenia OECD w sprawie kontroli transgranicznego przemieszczenia odpadów niebezpiecznych.
Dz.U. UE - sp roz. 11 tom 17: 92 ss.
ROSIK-DULEWSKA CZ. 2007. Podstawy gospodarowania odpadami. Wyd. PWN, War-szawa, 360 ss.
ROZPORZ DZENIE 2005. Rozporz dzenie Ministra rodowiska z dnia 16 czerwca 2005 r.
w sprawie podziemnych składowisk odpadów. Dz.U. 2005 r., nr 110, poz. 935.
ROZPORZ DZENIE UE2006.Rozporz dzenie UE nr 1013/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie przemieszczania odpadów. Dz.U. z 2006 r., UE L190.
ROZPORZ DZENIE 2007.Rozporz dzenie Ministra Gospodarki z dnia 22 sierpnia 2007 r.
w sprawie kryteriów oraz procedur dopuszczania odpadów na składowiska podziemne.
Dz.U. z 2007 r., nr 163, poz. 1156.
USTAWA 1994. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze. Dz.U.
z 1994 r., nr 27, poz. 96, z pó n. zm., art. 82b, ust. 2.
USTAWA 2000.Prawo atomowe z dnia 29 listopada 2000 r.Dz.U. 2004 r. nr 161 poz.
1689.
USTAWA 2001a. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach. Dz.U. 2001 r. nr 62 poz.
628 z pó niejszymi zmianami.
USTAWA 2001b. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo Ochrony rodowiska. Dz.U.
2001 r. nr 62 poz. 627.
USTAWA 2007.Ustawa z dnia 29 czerwca 2007 r. o mi dzynarodowym przemieszczaniu odpadów. Dz.U. z 2007 r. nr 124, poz. 859.
ZELJA D. 2008. Ocena geotechnicznych mo liwo ci podziemnego składowania odpadów niebezpiecznych w zło u soli kamiennej LGOM. Rozprawa doktorska. AGH w Krakowie: 161 ss.
Słowa kluczowe: odpady niebezpieczne, składowiska podziemne, regulacje prawne
Streszczenie
Składowanie odpadów niebezpiecznych w Polsce jest aktualnie wyzwaniem dla in ynierii rodowiska. W pracy przedstawiono regulacje prawne dotycz ce podziemnego składowania odpadów niebezpiecznych.
Key words: dangerous wastes, underground storage, legal regulations
Summary
At present the underground storage of dangerous wastes in Poland is a challenge to environmental engineering. The aim of this article was to present the legal regulations concerning underground storage of dangerous wastes.
Prof. dr hab. Czesława Jasiewicz Katedra Chemii Rolnej
Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołł taja al. A. Mickiewicza 21
31-120 KRAKÓW
e-mail: rrjasiew@cyf-krakow.pl