Oprócz integracji i konsolidacji, harmonizacji oraz unifikacji, także dezintegracja i elastyczność stały się w XXI wieku pojęciami charakteryzu-jącymi system Unii Europejskiej. Kryzys gospodarczy spotęgował podsta-wowe trudności w dążeniu do europejskiej integracji, jakimi są wzajemne nieufności w ramach UE. Kryzys ten, pod wieloma względami, poddał w wątpliwość poczucie wspólnego losu Europy. Wizjonerscy teoretycy in-tegracji europejskiej ostatniej dekady, tj. Joseph Weiler, Jürgen Habermas, Fritz Scharpf i Giandomenico Majone, prezentują pewne modelowe roz-wiązania dla Europy w kryzysie i jej przyszłości po. Czy Unia Europej-ska zdoła się ulegitymizować, szczególnie w warunkach braku zaufania do niej, powrotu do nacjonalizacji wspólnych dotychczas polityk?
W Europie podejmowane są wielorakie działania zaradcze. Można je podzielić na takie, które miały na celu osiągnięcie efektów jak najszybciej (działania doraźne) i takie, które miały zabezpieczyć UE przed kryzysa-mi w przyszłości (działania długoterkryzysa-minowe). Wszystkie sprowadzały się do prób poprawy koniunktury gospodarczej.101 Ale w obliczu zagrożenia
101 Szeroko o działaniach doraźnych n. moloney, EU Financial Market Regulation after the Global Financial Crisis: „More Europe” or More Risks?, [w:] CML Rev. 2010, s. 1317 i n.
dla istoty procesów integracyjnych – dla unii gospodarczej – okazuje się, że owa różnorodność przekłada się często na bardzo różne recepty walki z kryzysem. Jedni wskazują na potrzebę większej niezależności państw członkowskich UE, kładąc akcent na rolę państwa narodowego w walce z kryzysem. Inni z kolei wskazują na korzyści skumulowania wysiłków i przewagę działania wspólnego, odseparowanego jednak od partyku-larnych interesów narodowych. Zdaje się, że zarówno zwolennicy silnej i możliwie pełnej integracji, jak i zwolennicy powrotu do „Europy oj-czyzn”, wraz z kryzysem umacniają swe poglądy i okopują się kolejnymi argumentami. Żadnej ze stron racji odmówić tu nie można.
Zmaganie się z kryzysem gospodarczym nie jest kwestią podjęcia kilku bardziej lub mniej odważnych decyzji. Jest to proces (od)budowy zaufania wewnętrznego, ale przede wszystkim zewnętrznego – wśród in-westorów, środowisk biznesowych pozaunijnych i samych państw spo-za UE. Proces ten opiera się na przyjętej i konsekwentnie realizowanej ideologii. Unia Europejska nie cierpi na brak pomysłów i idei, wręcz przeciwnie, boryka się z ich piętrzeniem się. Wynika to m.in. z różnego stopnia zintegrowania w ramach samej UE. W UE mamy do czynienia z kilkoma prędkościami integracyjnymi.
Zróżnicowanie stopnia zintegrowania między państwami członkow-skimi jest faktem od lat. Od początku towarzyszyły temu zjawisku różne koncepcyjne ujęcia. Większość takich pojęć jak „Europa wielu prędko-ści”, „Europa a la carte”, „zmienna geometria”, „rdzeń Europy” czy „Euro-pa koncentrycznych okręgów” w szeroki sposób opisuje istniejące formy zróżnicowania oraz podkreśla polityczny aspekt elastyczności, odmiennie rozkładając akcenty, pozytywne i negatywne.102 Jedne z nich podkreślają potrzebę i wagę, choć w różnych perspektywach czasowych, osiągnięcia
102 Szeroko na ten temat zob. m.in. g. de burca, j. scott, Constitutional Change in the European Union. From Uniformity to Flexibility, Oxford University Press 2000;
m. szwarc-kuczer, Zróżnicowana integracja i wzmocniona współpraca w prawie Unii Europejskiej, Warszawa 2005, j. barcz, Traktat z Lizbony…, op. cit., s. 9 i n.
wspólnych celów integracyjnych, inne z kolei legitymizują wybieranie spośród polityk integracyjnych.
Zróżnicowanie w Unii dotyczy między innymi członkostwa w strefie Schengen, przystąpienia do trzeciego etapu unii waluto-wej i w efekcie przyjęcia wspólnej waluty euro, realizacji polityk unij-nych, w tym swobód rynku wewnętrznego. Są to wyłączenia trwałe lub okresowe, o różnej naturze prawnej. Mimo że co do zasady państwa członkowskie nie mogą wybierać spośród polityk UE, to istnieje moż-liwość ich uzupełniania dodatkowymi formami współpracy. Na przy-kład w koncepcji Europa a la carte wybór polityk odbywa się wedle możliwości i woli państwa. Pojęcie koncentrycznych kręgów wiąże się z koncepcją rdzenia Europy. Modelowe państwa UE tworzą ów rdzeń Unii, który otoczony jest kręgiem mniej zintegrowanych człon-ków (np. Wielka Brytania, Dania), a następnie takimi państwami jak Szwajcaria czy kraje Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Liech-tenstein, Islandia i Norwegia), a wreszcie kręgiem państw stowarzy-szonych z Unią (Turcja).
Najbardziej zróżnicowany jest status państw członkowskich UE w ramach UGiW, w której część należy do strefy euro, część objęta jest derogacją czasową, a kilka państw zostało objętych derogacją trwałą.
W związku z różnym podejściem do roli samej wspólnej waluty oraz podejmowanych działań ratunkowych, od zdeklarowanych na zdecydo-wane działania do skrajnie wstrzemięźliwych, oraz w związku z omawia-nym błędem konstrukcyjomawia-nym UGiW, czyli znaczomawia-nym zróżnicowaniem państw w ramach samej strefy euro w kwestii ich wydolności finanso-wej, zróżnicowanie jest tym większe.103
103 j. barcz, Instrumenty międzyrządowe dotyczące kryzysu w strefie euro a spójność Unii:
możliwość przystąpienia państw członkowskich UE spoza strefy euro, [w:] m.m. kenig- -witkowska, r. grzeszczak (red.), Traktat z Lizbony – wybrane zagadnienia / The Treaty of Lisbon: selected issues, Warszawa 2012, s. 103, tenże Traktat z Lizbony. Wy-brane aspekty prawne działań implementacyjnych, Warszawa 2012, s. 45.
W 2012 roku pojawił się pomysł „ściślejszej unii fiskalnej”, któ-ra wymagałaby jednak zmian na poziomie pktó-rawa pierwotnego,104 po drugie − przyjęcia dodatkowych środków w prawie pochodnym UE i, po trzecie, skorzystania z możliwości, jakie daje zasada wzmoc-nionej współpracy.
W UE można mówić wręcz o inflacji pomysłów na walkę z kryzy-sem. Niemniej, w większości, dotyczą one „jądra” UE, tj. tylko państw członkowskich UGiW. W 2012 roku sytuacja gospodarcza w UE wyka-zuje oznaki stabilizacji, dlatego Rada Europejska opracowuje strategie wychodzenia z prowadzonych obecnie polityk stymulujących gospo-darkę i kondycję finansową, gdy tylko w pełni utrwali się ożywienie go-spodarcze. Jednak niejasna interakcja między instytucjami europejskimi i brak zgody wśród państw członkowskich na propozycje reform i brak wizji sprawiają, że niezwykle trudno przewidzieć, jak obecnie propo-nowane środki będą w przyszłości realizowane.105