Na temat sejmu polskiego napisano wiele pochlebnych, ale te¿ gorz-kich i negatywnych opinii. „Sejmy siê nie popisujmy, boæ co sejm, to gor-szy, a z utrat¹ i poœmiewiskiem wszystkich” – ostrzega³ Karnkowski, wówczas (1569) biskup kujawski, zgromadzone w Lublinie stany, a Piotr Myszkowski, biskup p³ocki, doda³: „Wszak to pospolite przys³owie u cu-dzoziemców, i¿ Polacy cierpi¹ na sejmow¹ chorobê”114. Jak pisa³ Konop-czyñski: „Dawniej województwo zabrania³o zezwalaæ na podatki, je¿eli
112A. M¹czak, „Byæ w tej grze”. Z profesorem Antonim M¹czakiem rozmawiaj¹ Wojciech
Ty-gielski i Piotr Wróbel, „Nowe Ksi¹¿ki” 1987, nr 3, s. 1–6.
113N. Davies, Bo¿e igrzysko. Historia Polski, t. 1: Od pocz¹tków do roku 1795, Kraków 1989, s. 457–458.
król nie spe³ni jego wymagañ, najczêœciej zgodnych z wymaganiami in-nych ziem. Teraz dyktuje swym pos³om: na nic nie zezwalaæ [podkr. oryg.], je¿eli przede wszystkiem jego artyku³om nie stanie siê zadoœæ. Ostrze instrukcji skieruje siê przeciw instrukcjom reszty województw, zagra¿a ca³emu pañstwu. Jedyn¹ obron¹ przed jej ciosami bêdzie dla po-zosta³ych ziem oddaæ piêknem za nadobne, zas³oniæ siê podobn¹ in-strukcj¹ i na nic nie pozwalaæ, do niczego nie przystêpowaæ, w
ni-wecz siê nie wdawaæ – póki ¿¹dania ich nie bêd¹ uwzglêdnione”115. Ciekawe i wa¿ne uwagi na temat sejmu polskiego znajdujemy równie¿ u Leœnodorskiego, warto je tu przytoczyæ in extenso: „Tak ujemny obraz instytucji pañstwowej o zasadniczym znaczeniu, obarczonej ciê¿k¹ cho-rob¹ jak gdyby w samym jej za³o¿eniu, w jej istocie, sta³ siê w s¹dach o dawnej Polsce doœæ powszechny. W tym duchu nakreœli³ swój obraz pol-skiego sejmowania Bobrzyñski: «sejmy opisane w diariuszach sejmowych trudno dziœ czytaæ bez g³êbokiej zgrozy». [...] Na zmianê tego jednostron-nego pogl¹du nie wp³yn¹³ W³adys³aw Konopczyñski w ksi¹¿ce o Liberum veto. [...] Na zmianê jednych i drugich s¹dów nie wp³yn¹³ z kolei Józef Siemieñski jako obroñca ca³ej szlacheckiej politycznej kultury XVI w., in-stytucji zaœ sejmowych i sejmikowych w szczególnoœci, gdy¿ przeciwnie, w idealizacji obrazu poszed³ ju¿ wyraŸnie bardzo daleko”116. Te uwagi od-nosz¹ siê równie¿ do okresu panowania Zygmunta Augusta, o którym pisa³ z sympati¹ Czapliñski: „Czasy Zygmunta Augusta nale¿¹ do tych, kiedy w polskim sejmie walczono o wielkie sprawy, ale te¿ uzyskiwano wielkie rezultaty. W wyniku wiêc walki szlachty o naprawê pañstwa do-konano czêœciowej rewindykacji dóbr pañstwowych znajduj¹cych siê w rêkach prywatnych, stworzono fundusz na utrzymanie sta³ej armii, u³o¿ono na zasadzie tolerancji stosunki miêdzy ró¿nymi wyznaniami”117. Jednak¿e kulisy tych sejmów wygl¹da³y nieco inaczej. Przewagê w nich osi¹gn¹³ nurt szlachecki i nada³ on specyficzne znaczenie reformacji pol-skiej: w walce dominowa³y interesy ekonomiczne i polityczne drobnej szlachty, a reformacja stawa³a siê ideologicznym orê¿em w walce z prze-wag¹ magnaterii oraz Koœcio³a (dziesiêciny). „Cel ten usi³owa³a realizo-waæ szlachta zarówno drog¹ wyzysku ch³opa, ograniczania miast, jak i os³abienia magnaterii, egzekucji królewszczyzn oraz os³abienia Koœ-cio³a, który by³ dla niej szczególnie nienawistny z racji swojej przewagi
115Ibidem, s. 244; J. Choiñska-Mika, Od zgody wszystkich ku jednomyœlnoœci – modus
conc-ludendi sejmów polskich za ostatnich Wazów, [w:] Vetera novis augere. Studia i prace ofiarowa-ne Profesorowi Wac³awowi Uruszczakowi, t. 1, Kraków 2010, s. 73 i n.
116B. Leœnodorski, Sejm polski „z³otego wieku”, „Pañstwo i Prawo” 1961, t. 161, z. 4, s. 652. 117 W. Czapliñski, Dzieje sejmu..., s. 48.
gospodarczo-politycznej”118. Zra¿ony do szlachty Zygmunt August, bêd¹c na Litwie przez trzy i pó³ roku, nie zwo³ywa³ sejmu, lecz w 1562 r., maj¹c w perspektywie wojnê z Iwanem GroŸnym, z koniecznoœci musia³ po-przeæ ruch egzekucyjny, z którego szlachta wysz³a jako pe³noprawny podmiot sejmu walnego119.
Jest rzecz¹ zaskakuj¹c¹, ¿e tak¿e w dzisiejszych czasach istniej¹ apo-logeci liberum veto120. Nic te¿ dziwnego, ¿e zachodni badacze mieli powa-¿ne trudnoœci z zakwalifikowaniem ustroju Polski, którego nie mo¿na by³o przyporz¹dkowaæ ¿adnej spoœród znanych kategorii ustrojowych – monarchii, arystokracji czy demokracji. Wszyscy oni uznawali, ¿e nie mo¿na uznaæ Rzeczypospolitej na równi z wiêkszoœci¹ królestw Europy za „prawdziw¹ monarchiê”. Niektórzy uznawali j¹ za bardziej republi-kañsk¹ ni¿ monarchiczn¹, inny z autorów, znawca prawa w Pary¿u, uzna³, ¿e „Polacy nie maj¹ ani króla, ani królestwa, ale coœ w rodzaju oli-garchii ukrytej pod monarszym tytu³em”121. Autorzy ci mieli te¿ trudnoœ-ci z okreœleniem statusu króla polskiego; jedni nazywali go capiaine en chef (Bodin) inni zaœ pierwszym urzêdnikiem, kuratorem lub przewod-nicz¹cym – nie by³ monarch¹ w ogólnie przyjêtym znaczeniu s³owa. Elek-cje w Polsce uwa¿ano za pozosta³oœci prehistorycznego, pogañskiego oby-czaju, przypisywanego Gotom, Celtom lub Wandalom122. Autor Bo¿ego igrzyska pisze wyraŸnie, i¿ Zachód interesowa³ siê Polsk¹, dobrze zna³ dzie³a pisarzy i kronikarzy polskich, a równie¿ posiada³ wiedzê o Polsce z pobytu obcych dyplomatów i podró¿ników bawi¹cych w naszym kraju, w tym nuncjuszów papieskich, którzy dostarczali do Rzymu obszerne re-lacje ze swego w nim pobytu. ZgódŸmy siê, ¿e obserwacje obcokrajowców przebywaj¹cych w Polsce wnosi³y nowe spojrzenie, czêsto bardzo trafne, na ustrój pañstwa i jego szczególne cechy. Otó¿ bawi¹cy na dworze ks. Sanguszków francuski poszukiwacz przygód César Félicté Pyrrhys de
118H. Kowalska, Walka o dziesiêciny na sejmach egzekucyjnych w latach 1562–1565, „Odro-dzenie i Reformacja w Polsce” 1956, t. 1, s. 71. „Na du¿e nasilenie walki o dziesiêciny w oma-wianym okresie wskazuje ju¿ tylko powierzchowne przejrzenie aktów s¹dów duchownych”
(ibi-dem, s. 75), oraz dalsze uwagi na s. 84–85, 88–89. Podobn¹ opiniê w tej kwestii spotykamy
u S. P³azy, Próby reform ustrojowych w czasie pierwszego bezkrólewia (1572–1574), Kraków 1969, s. 22.
119 Historia sejmu..., s. 118.
120 Przyk³adem J. Jastrzêbowski, Pochwa³a liberum veto, „Polityka. Plus Minus” 2002, z 9–10 III. O wyrozumia³oœci dla tej instytucji œwiadcz¹ niektóre rozprawy J. Dziêgielewskiego.
121N. Davies, Bo¿e igrzysko. Historia Polski, t. 1: Od pocz¹tków do roku 1795, prze³. E. Ta-bakowska, Kraków 1989, s. 479.
122Ibidem. Jednak¿e T. Silnicki, Prawo elekcji królów w dobie jagielloñskiej, Lwów 1913,
s. 4, stwierdza wyraŸnie, ¿e za Piastów istnia³a w Polsce dziedzicznoœæ tronu i ¿e ta dziedzicz-noœæ ust¹pi³a dopiero w epoce jagielloñskiej, podczas gdy niektórzy historycy zak³adali, i¿ mia³a ona miejsce tak¿e za Piastów.
Varille, autor kilku rozpraw dotycz¹cych ustroju Polski, w tym dzie³a ciesz¹cego siê du¿¹ popularnoœci¹123, w pierwotnej Polsce widzia³ monar-chiê nieograniczon¹, dziedziczn¹, istnia³y wprawdzie zjazdy mo¿now³ad-ców, lecz jedynie po to, aby wys³uchaæ rozkazów ksi¹¿êcych. Ale czêsto w póŸniejszych czasach panowie zrzucali ksi¹¿¹t i osadzali nowych, czy-nili to jednak przez nadu¿ycie, nie zaœ na zasadzie prawnej. Nie naród, lecz Miko³aj z Bzury, wojewoda krakowski, niby Warwick, koronê ró¿-nym podawa³, nie naród, lecz biskup poznañski W³adys³awa £okietka w roku 1300 odsun¹³ od w³adzy. Kierowa³y panami przewrotnoœæ i chci-woœæ. Zjazdy, na których poniewierali swymi ksi¹¿êtami, nie by³y sejma-mi, lecz raczej ruchami buntowniczymi. Jednak¿e przez 787 lat kwit³a monarchia dziedziczna i nieograniczona, zaœ od Kazimierza Wielkiego w³adza os³ab³a. Za Jagiellonów arystokracja obiera³a króla i z nim stano-wi³a o wojnie i pokoju, wydawa³a prawa, s¹dzi³a, szafowa³a skarbem, zajmowa³a urzêdy, radzi³a o wszystkim na zjazdach. Powstanie sejmi-ków Pyrrhys datuje na rok 1404, a w 1454 r. Kazimierz Jagielloñczyk powo³a³ szlachtê do stanowienia uchwa³, wypowiadania wojny i zawiera-nia pokoju. Za Olbrachta i Aleksandra swobody pop³ynê³y jeszcze szer-szym korytem, a¿ Zygmunt I w roku 1510 uzna³ nietykalnoœæ pos³ów ziem-skich. Do 1536 r. stanowiono na sejmach wiêkszoœci¹, od 1652 r. mniej-szoœæ zrywa³a obrady. W póŸniejszych czasach górê wziê³y intryga i duma panów, rozum ust¹pi³ przed pych¹, wolnoœæ przed swawol¹124.
O roli ówczesnych sejmów tak wypowiada siê Marcin Kromer: Sejmy zwo³uje siê dla dwóch zasadniczych celów: obrad nad sprawami pañstwa oraz odprawiania s¹dów, jednak¿e pocz¹tkowo by³y zwo³ywane dla jed-nego celu, uchwalania podatków na wojnê, a trwa³y one dwa–trzy dni, póŸniej ju¿ to dla niedbalstwa panuj¹cych, ju¿ to dla pob³a¿liwoœci cz³on-ków rady zaniedbywano wiele spraw dotycz¹cych pomyœlnoœci pañstwa, przy czym ograniczano przywileje szlachty, co sprawi³o, ¿e pos³owie za-czêli siê w³¹czaæ do innych narad pañstwowych, ju¿ nie jako doradcy, ale jako nadzorcy monarchów i senatorów, a ponadto jako stró¿owie swobód i przywilejów szlacheckich oraz praw publicznych125. Echem tego bêdzie
123Compendium Politicum, seu Brevis Dissertatio (...), Varsaviae Typis S.R.M. et Reipublice
in Collegio Scholarum, 1760, przek³. pol.: Zebranie polityczne albo krótki opis ró¿nych
panowa-nia polskiego odmian, z ³aciñskiego na polski jêzyk przet³umaczono, w Warszawie w Drukarni
J.K.Mci y Rzeczypospolitey, Soc. Iesu, 1763; R.W. Wo³oszyñski, Polski S³ownik Biograficzny, t. 29, Wroc³aw 1986, s. 515–517; Estreicher K., Bibliografia, t. 25, Kraków 1913, s. 428–430.
124W. Smoleñski, Szko³y historyczne w Polsce. (G³ówne kierunki pogl¹dów na przysz³oœæ), Warszawa 1986, s. 21–22; podobnie J. Choiñska-Mika, op. cit., s. 73–83.
125M. Kromer, Polska czyli o po³o¿eniu ludnoœci, obyczajach, urzêdach i sprawach
publicz-nych Królestwa Polskiego ksiêgi dwie, prze³. S. Kozikowski, wstêp i oprac. R. Marchwiñski,
g³os ks. Piotra Skargi w jednym z kazañ sejmowych: „Diabelska wolnoœæ jest: bez prawa, bez urzêdu ¿yæ, na zwierzchnoœæ nie dbaæ mêdrszemu i starszemu nie ust¹piæ, wolnoœæ mieæ do grzechu, do zabijania i wydzie-rania”126. Pocz¹tek tego z³a – zdaniem kaznodziei królewskiego – wywo-dzi siê z zamachu na prerogatywy monarsze, zaw³aszczanie dóbr sto³owych i koronnych, z których król mia³ zaopatrywaæ w³asne i „pospo-lite” potrzeby, czyli utrzymywaæ dwór i pokrywaæ koszty obrony pañ-stwa. „By³y czasy, kiedy przez wiele set lat bez pos³ów królowie polscy z samym senatem i rad¹ swoj¹ potrzeby koronne i sejmy odprawowali. Dla poborów samych przyzywano pos³ów od szlachty z powiatów, z który-mi za trzy albo cztery dni sejmy siê koñczy³y. I by³y krótkie sejmy, ale po¿yteczne królestwu i dzielne”. Z³o nast¹pi³o wówczas, „[...] gdy siê po-selski on urz¹d dalej szerzy³, do tego przysz³o, i¿ z niego teraz wielkie siê dobrym radom przeszkody dziej¹”. Rezultat bêdzie z góry przewidziany: „I jeœli co do upadku Koronie tej pomaga, jako sami miêdzy sob¹ czêsto mówicie, tedy to samo ko³o [izby poselskiej] najrychlej j¹ przewróci i zgu-bi”127. Pewne z³udzenia ¿ywi³ Józef Siemieñski, s¹dz¹c, i¿ zrêczna polity-ka monarchy potrafi zapobiec z³emu. Przyk³adem mia³ tu byæ Stefan Ba-tory, który prowadz¹c wojnê z Moskw¹ o Inflanty, potrafi³ wymóc od szlachty liczne pobory. Có¿ z tego, gdy dosz³o do procesu Zborowskich i skazania Samuela, ca³a szlachta zawrza³a, a króla okrzyczano ¿¹dnym krwi tyranem i na lata stanowi³ odstraszaj¹cy przyk³ad tego „tyrañ-stwa”128.
Uczeni, zw³aszcza XIX-wieczni, uparcie szukali podobieñstwa sejmu polskiego do parlamentów innych pañstw. Odpieraj¹c zarzuty Balzera, Kutrzeba utrzymywa³: „Prof. Balzer wychodzi z za³o¿enia, ¿e my nigdy ¿adnej instytucji prawnej nie mogliœmy mieæ wiêcej wyrobionej, ni¿ za-granic¹. A chyba tak nie jest. I doœæ liczne na to da³oby siê przytoczyæ przyk³ady, ¿e choæ na ogó³ w tyle, przecie¿ niekiedy szliœmy przodem. A najwiêcej takich przyk³adów wykaza³aby w³aœnie historia parlamen-taryzmu polskiego”. Zdaniem autora tej wypowiedzi „[...] na Zachodzie gin¹ wszystkie sejmy stanowe a ich miejsce zajmuje w³adza absolutna” – i dalej: „Jeœli siê te ustroje parlamentarne porówna, to sejm polski ustê-puje tylko jednemu angielskiemu”129. To prawda, by³y przypadki, kiedy
126 Skarga P., Kazania sejmowe, Warszawa 1995, s. 118. 127 Ibidem, s. 120.
128J. Siemieñski, Króla Stefana polityka sejmowa, „Przegl¹d Historyczny” 1937, t. 34, z. 1, s. 1–53. Obszerny komentarz oraz pogl¹dy innych historyków w tej kwestii zob. E. Dubas-Ur-wanowicz, Król i szlachta na sejmach batoriañskich. Konflikty i kompromisy, [w:] Miêdzy
monar-chi¹ a demokracj¹. Studia z dziejów Polski XV–XVIII wieku, red. A. Sucheni-Grabowska, M.
Za-ryn, Warszawa 1994, s. 143–168.
sejmy stawa³y na wysokoœci zadania i podejmowa³y s³uszne uchwa³y. Có¿ z tego – by³y to okolicznoœci wyj¹tkowe, kiedy powsta³a sytuacja nie pozwala³a na sprzeciwy i protesty. By³o tak np. w okresie wielkich konfe-deracji ¿o³nierskich w latach 1612–1614, gdy wojsko wesz³o do dworów szlacheckich, lub w czasach wojen szwedzkich, kiedy nieprzyjaciel czyni³ to samo. Ogólny obraz jednak¿e wygl¹da³ doœæ pesymistycznie. Ani korek-tura prawa, ani kompozycja inter status, ani inne wa¿ne uchwa³y do-tycz¹ce sta³ego skarbu (projektu zg³oszonego ju¿ przez Kazimierza Ja-gielloñczyka w 1477 r.) wnoszone potem na wielu innych sejmach nie do-czeka³y siê za³atwienia do koñca istnienia Rzeczypospolitej szlacheckiej. Natomiast g³osy ostrze¿enia i profetyczny obraz zag³ady pañstwa zaczê³y pojawiaæ siê coraz wyraŸniej. Poprzeæ musimy raczej Janusza Tazbira, który przywo³a³ lamentacyjne wypowiedzi wspó³czesnych: „Niep³atne wojska Rzeczypospolitej albo ktoœ ³atwo pozyska pieniêdzmi lub te¿ zawi¹¿¹ one konfederacjê i same zechc¹ narzuciæ nowego króla. Swe groŸ-by Jan Kazimierz powtórzy³ na sejmie abdykacyjnym r. 1668. Wypowia-daj¹c siê i wówczas za gruntown¹ reform¹ ustroju, król ostrzega³, ¿e bez niej «Pójdzie Polska na rozszarpanie narodów. Kozak i Moskal zagarn¹ ludy jêzykiem zbli¿one do siebie i nawet Wielkie Ksiêstwo Litewskie so-bie wezm¹. Wielkopolskê i Prusy Brandenburczyk zajmie, a dom austria-cki o Krakowie i Rusi pomyœli»”. I dalej autor dodaje: „Tak wiêc ostatni z Wazów okaza³ siê poniek¹d jeœli nie lepszym, to dok³adniejszym «proro-kiem» od Skargi”130. A wszystko to pocz¹tkowo zapowiada³o siê bardzo obiecuj¹co. Odrodzenie, humanizm, futurologiczne teorie uczonych i œwiat³y w³adca Zygmunt August, który cieszy³ siê uznaniem swych poddanych.
„Andrzej Frycz Modrzewski, powo³uj¹c siê na Ewangeliê t³umaczy³, i¿ nie jest «ani zgodne z prawd¹, ani mi³e Bogu wyznanie wiary gwa³tem» Tylko ci, których nie staæ na inne argumenty, odwo³uj¹ siê do ognia i tor-tur. [...] autor dzie³a «O poprawie Rzeczypospolitej» chwali³ Zygmunta Augusta za to, i¿ w nawracaniu poddanych «przek³ada œrodki zgodne z prawem nad przemoc, która pos³uguje siê ogniem i mieczem, wygna-niem, konfiskat¹ dóbr i tym podobnymi rzeczami»”131. Do jakich skutków te tolerancyjne postawy doprowadzi³y, to ju¿ odrêbne zagadnienie do dyskusji.
Przedstawiliœmy tu wypowiedzi wielu wybitnych historyków na temat dziejów parlamentaryzmu polskiego i ustroju Rzeczypospolitej szlachec-kiej, czêsto sprzecznych i zagmatwanych. Zrekapitulowa³ to, co
powie-130J. Tazbir, Sarmacka „futurologia”, [w:] idem, Studia nad kultur¹ staropolsk¹, Kraków 2001, s. 161.
dziano wy¿ej, Tadeusz Korzon w swym referacie wyg³oszonym na zjeŸ-dzie Towarzystwa Historycznego we Lwowie w 1890 r., zatytu³owanym Wady historiografii naszej w budowaniu dziejów Polski; jak okreœli³ to sprawozdawca „Biblioteki Warszawskiej” – Korzon znalaz³ siê w po³o¿e-niu „cz³owieka, co w ul dmuchn¹³”132. „Jego krytyka by³a wymierzona w wybitnych uczonych o du¿ych zas³ugach, by³a ponadto bardzo surowa i dotyczy³a ró¿nych spraw, od warsztatu naukowego do ideologii. Jeœli jego pryncypialna krytyka nie spotka³a siê z odpowiedni¹ reakcj¹, to tyl-ko dlatego, ¿e jej autor dysponowa³ ogromn¹ wiedz¹ Ÿród³ow¹ dotycz¹c¹ poruszanych zagadnieñ i nie mo¿na mu by³o zarzuciæ ¿adnych uchy-bieñ”133. Z krytyk¹ swych pogl¹dów i prac naukowych spotka³o siê równie¿ wielu innych historyków, m.in. Walerian Kalinka za to, ¿e w swym obszernym dziele poœwiêconym Sejmowi Czteroletniemu broni³ polityki królewskiej przeciw stronnictwu przeciwnemu, czy W³adys³aw Smoleñski atakowany za Szko³y historyczne w Polsce, a Micha³ Bobrzyñ-ski za Dzieje PolBobrzyñ-ski w zarysie.
Bibliografia
Materia³y Ÿród³owe
Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej, t. 9, Lwów 1883.
D³ugosz J., Roczniki, czyli kroniki s³awnego Królestwa Polskiego, ks. 10: 1370–1405, Warszawa 1981.
D³ugosz J., Roczniki, czyli kroniki s³awnego Królestwa Polskiego, ks. 11: 1413–1430, Warszawa 1985.
D³ugosz J., Roczniki, czyli kroniki s³awnego Królestwa Polskiego, ks. 11–12: 1431–1444, War-szawa 2004.
D³ugosz J., Roczniki, czyli kroniki s³awnego Królestwa Polskiego, ks. 12: 1445–1461, Warszawa 2004.
D³ugosz J., Roczniki, czyli kroniki s³awnego Królestwa Polskiego, ks. 12: 1462–1480, Warszawa 2006.
Jan z Czarnkowa, Kronika Jana z Czarnkowa, prze³. J. ¯erbi³³o, oprac. M.D. Kowalski, Kraków 2009.
Kromer M., Polska czyli o po³o¿eniu ludnoœci, obyczajach, urzêdach i sprawach publicznych
Królestwa Polskiego ksiêgi dwie, prze³. S. Kozikowski, wstêp i oprac. R. Marchwiñski,
Olsztyn 1977.
Lubieniecki A., Poloneutychia, oprac. A. Linda, M. Maciejewska, J. Tazbir, Z. Zawadzki, War-szawa–£ódŸ 1982.
Skarga P., Kazania sejmowe, Warszawa 1995.
132B. Grochulska, Tadeusz Korzon (1839–1918), [w:] Historycy warszawscy ostatnich dwóch
stuleci, Warszawa 1986, s. 115. Autorka pisze o wyst¹pieniu Korzona na II zjeŸdzie historyków
w 1889 r., natomiast W. Konopczyñski pisze o zjeŸdzie lwowskim Towarzystwa Historycznego z udzia³em Korzona i wyg³oszonym tam referacie (Polski S³ownik Biograficzny, t. 14, Wroc³aw 1968–1969, s. 180).
Opracowania
Bardach J., Adolf Pawiñski (1840–1896), [w:] Historycy warszawscy ostatnich dwóch stuleci, Warszawa 1986.
Bardach J., O genezie sejmu polskiego, [w:] Pamiêtnik VIII Powszechnego Zjazdu Historyków
Polskich w Krakowie 14–17 wrzeœnia 1958 r., 1: Referaty, cz. 2, Warszawa 1958.
Bardach J., Pawiñski Adolf Stanis³aw (1840–1896), Polski S³ownik Biograficzny, t. 25, Wroc³aw 1980.
Bieñkowski W., Prochaska Antoni (1852–1930), Polski S³ownik Biograficzny, t. 28, Wroc³aw 1984–1985.
Bobrowski F., S³ownik ³aciñski-polski, Wilno 1822.
Bobrzyñski M., Sejmy polskie za Olbrachta i Aleksandra, [w:] Szkice i studia historyczne, t. 1, Kraków 1922.
Bujak F., O wiecach w Polsce do koñca wieku XIII ze szczególnym uwzglêdnieniem Wielkopolski, Kraków 1938.
Choiñska-Mika J., Od zgody wszystkich ku jednomyœlnoœci – modus concludendi sejmów pol -skich za ostatnich Wazów, [w:] Vetera novis augere. Studia i prace ofiarowane Profesorowi Wac³awowi Uruszczakowi, t. 1, Kraków 2010.
Czapliñski W., Dzieje sejmu polskiego do roku 1939, Kraków 1984.
Czapliñski W., Mity i prawda o historii Polskiej Rzeczypospolitej szlacheckiej, „Sprawozdania Wroc³awskiego Towarzystwa Naukowego” 1962, Seria II A.
Czapliñski W., Zarys dziejów Polski do roku 1864, Kraków 1985.
Davies N., Bo¿e igrzysko. Historia Polski, t. 1: Od pocz¹tków do roku 1795, prze³. E. Tabakow-ska, Kraków 1989.
Dubas-Urwanowicz E., Król i szlachta na sejmach batoriañskich. Konflikty i kompromisy, [w:]
Miêdzy monarchi¹ a demokracj¹. Studia z dziejów Polski XV–XVIII wieku, red. A.
Sucheni--Grabowska, M. Zaryn, Warszawa 1994. Estreicher K., Bibliografia, t. 25, Kraków 1913.
Estreicher S., Bobrzyñski Micha³ (1849–1935), Polski S³ownik Biograficzny, t. 2, Kraków 1936. Grodziski S., Piekosiñski Franciszek Ksawery (1834–1906), Polski S³ownik Biograficzny, t. 26,
Wroc³aw 1981.
Grochulska B., Tadeusz Korzon (1839–1918), [w:] Historycy warszawscy ostatnich dwóch stuleci, Warszawa 1986.
Grzybowski K., Teoria reprezentacji w Polsce epoki Odrodzenia, Warszawa 1959.
Historia sejmu polskiego, t. 1: Do schy³ku szlacheckiej Rzeczypospolitej, red. J. Michalski,
War-szawa 1984.
Jastrzêbowski J., Pochwa³a liberum veto, „Polityka. Plus Minus” 2002, z 9–10 III.
Kaniewska I., Stan badañ nad parlamentaryzmem polskim w latach 1506–1572, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloñskiego. Prace Historyczne” 1971, z. 35.
Knapski G., Thesauri Latino-Germano-Polonicus, t. 2, Poznañ 1754.
Knoppek W., Zmiany w uk³adzie si³ politycznych w Polsce w drugiej po³owie XV w. i ich zwi¹zek
z genez¹ dwuizbowego sejmu, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1955, t. 7, z. 2.
Konarski S., Rembowski Aleksander Antoni (1847–1906), Polski S³ownik Biograficzny, t. 31, Wroc³aw 1988–1989.
Konopczyñski W., Chronologia sejmów polskich 1493–1793, Kraków 1948. Konopczyñski W., Liberum veto. Studyum porównawczo-historyczne, Kraków 1918.
Kowalska H., Walka o dziesiêciny na sejmach egzekucyjnych w latach 1562–1565, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1956, t. 1.
Kutrzeba S., Kilka kwestyi z historii ustroju Polski. Przyczynki i polemiki, „Kwartalnik Histo-ryczny” 1906, t. 20.
Kutrzeba S., Sk³ad sejmu polskiego 1493–1793, „Przegl¹d Historyczny” 1905, t. 2. Leœnodorski B., Parlamentaryzm w Polsce, Kraków 1947.
Leœnodorski B., Sejm polski „z³otego wieku”, „Pañstwo i Prawo” 1961, t. 161, z. 4. M¹czak A., „Byæ w tej grze”. Z profesorem Antonim M¹czakiem rozmawiaj¹ Wojciech Tygielski
i Piotr Wróbel, „Nowe Ksi¹¿ki” 1987, nr 3.
Papée F., Aleksander Jagielloñczyk, Kraków 1999.
Pawiñski A., Sejmiki ziemskie. Pocz¹tek ich i rozwój a¿ do ustalenia siê udzia³u pos³ów
ziem-skich w ustawodawstwie sejmu walnego 1374–1505, Warszawa 1895.
Piekosiñski F.K., Wiece, sejmiki, sejmy i przywileje ziemskie, „Rozprawy Akademii Umiejêtno-œci. Wydzia³ Historyczno-Filozoficzny” 1900, Serya II, t. 14.
P³aza S., Próby reform ustrojowych w czasie pierwszego bezkrólewia (1572–1574), Kraków 1969. Prochaska A., Geneza i rozwój parlamentaryzmu za pierwszych Jagiellonów, „Rozprawy
Akade-mii Umiejêtnoœci. Wydzia³ Historyczno-Filozoficzny” 1899, Serya II, t. 13.
Pyrrhys de Varille C.F., Compendium Politicum, seu Brevis Dissertatio (...), Varsaviae Typis S.R.M. et Reipubliae in Collegio Scholarum 1790, przek³. pol.: Zebranie polityczne albo krót -ki opis ró¿nych panowania pols-kiego odmian, z ³aciñs-kiego na pols-ki jêzyk przet³umaczono,
w Warszawie w Drukarni JKMci y Rzeczypospolitej, Soc. Iesu 1763. Roman S., Przywileje nieszawskie, Wroc³aw 1957.
Russocki S., Narodziny zgromadzeñ stanowych, „Przegl¹d Historyczny” 1968, t. 59, z. 1. Siemieñski J., Króla Stefana polityka sejmowa, „Przegl¹d Historyczny”1937, t. 34, z. 1. Siemieñski J., Od sejmików do sejmu. Studia historyczne ku czci Stanis³awa Kutrzeby, t. 2,
Kra-ków 1938.
Silnicki T., Prawo elekcji królów w dobie jagielloñskiej, Lwów 1913.
Sk³ad sejmu polskiego 1493–1793, „Przegl¹d Historyczny” 1905, t. 2.
S³ownik ³aciny œredniowiecznej w Polsce, red. M. Plezia, t. 2, Wroc³aw 1959–1967.
Smoleñski W., Szko³y historyczne w Polsce. (G³ówne kierunki pogl¹dów na przysz³oœæ), Warsza-wa 1986.
Sobociñski W., Memoria³ Jana Ostroroga a pocz¹tki reformacji w Polsce, „Odrodzenie i Refor-macja w Polsce” 1958, t. 3.
Starczewski E., Mo¿now³adztwo polskie na tle dziejów. Do koñca XVII w., Warszawa 1914. Szujski J., O fa³szywej historii jako mistrzyni fa³szywej polityki. Rozprawy i artyku³y, Warszawa
1991.
Tazbir J., Pañstwo bez stosów i inne szkice, Kraków 2000.
Tazbir J., Sarmacka „futurologia”, [w:] idem, Studia nad kultur¹ staropolsk¹, Kraków 2001. Uruszczak W., Sejm walny wszystkich pañstw naszych. Sejm w Radomiu z 1505 roku i
konsty-tucja Nihil novi, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2005, t. 57, z. 1.
Wo³oszyñski R.W., Cezar Pyrrhys de Varille, Polski S³ownik Biograficzny, t. 29, Wroc³aw 1986. Zakrzewski W., O powstaniu parlamentu angielskiego i o jego specyfice, „Czasopismo
Prawno--Historyczne” 1954, t. 6, z. 2.
IDEOLOGICAL DISPUTES ABOUT THE HISTORY OF POLISH PARLIAMENTARIANISM
Summary: The history of the Polish parliamentarianism has aroused numerous disputes since
long due to many factors, causing difficulties in determining the beginnings of existence of this institution in the former Poland. The basic problem emerged in the distinction of the term “Sejm” (“Polish Parliament”) from the earlier rallies, court veches, local conventions or those covering larger areas of the country, or even all-state conventions, summoned by the particular regional dukes and after the unification of the state by monarchs. The disputes were related to
the critical look at the role of Parliament in the history of the state: some glorified it, others expressed their critical view, determined by the historical school which the particular author belonged to. During those disputes, the final form was gained by the Polish Parliament as a bicameral parliament with the king, as one of the states, with the Senate and the Chamber of