Integracja z UE wpłynęła pozytywnie na rozmiary (wolumen) polskiej produkcji rolnej. W okresie przedakcesyjnym (lata 2000–2003) wolumen produkcji rolniczej wyrażony w cenach stałych z roku 2000 wyniósł średnio 51,8 mld zł rocznie, natomiast w okresie poakcesyjnym (lata 2004–2008) jego średni poziom w cenach stałych z 2000 r. wyniósł 59,1 mld zł, czy-li wzrósł o 14,1%. Średniorocznie w okresie poakcesyjnym realny poziom wartości produkcji był wyższy niż w okresie przedakcesyjnym o 17%, a było to skutkiem wzrostu wolumenu produkcji o 14,1% i realnego wzrostu cen produktów rolnych o 2,5% (114,1 × 102,5/100 = 117,0)32.
Wpływ akcesji na wartość produkcji rolnej wydaje się dość istotny. Na-leży jednak zauważyć, że w poszczególnych latach, w rozmiarach produkcji rolniczej występują duże wahania. Są one spowodowane głównie zmiennymi warunkami pogodowymi (np. susza w roku 2006), które wpływają na poziom plonów i zbiorów, w tym na zmiany zasobów paszowych, co z kolei oddziałuje na wielkość produkcji zwierzęcej. Poza tym na skalę produkcji rolniczej w istot-nym stopniu wpływają wahania cen środków produkcji rolnej. I tak w roku 2008 ceny środków produkcji rolnej wzrosły w wyższym stopniu w stosun-ku do wzrostu cen produktów rolnych. Szczególnie znaczący był wzrost cen nawozów mineralnych, spowodowany skokowym wzrostem cen na rynkach
31 A. Zalewski, Wpływ integracji z Unią Europejską na zasilanie rolnictwa środkami produkcji [w:] Stan polskiej gospodarski żywnościowej po przystąpieniu do Unii Europej‑
skiej, raport nr 145 dla: Wieloletni Program 2005–2009 „Ekonomiczne i społeczne uwa-runkowania rozwoju polskiej gospodarki żywnościowej po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej”, IERiGŻ PIB, Warszawa 2009
32 W. Poczta, Wpływ integracji z UE na sytuacje strukturalną, produkcyjną i ekono‑
miczną polskiego rolnictwa [w:] Stan polskiej gospodarski żywnościowej po przystąpieniu do Unii Europejskiej, raport nr 145, op. cit.
światowych surowców do produkcji tych nawozów. W rezultacie rok 2008 nie był zbyt korzystny pod względem dochodów dla polskich rolników33.
Istotną składową polskiego sektora rolnego stanowi produkcja roślinna, w której dominuje produkcja zbóż, roślin okopowych (głównie ziemnia-ków) oraz warzyw i owoców. Coraz większe znaczenie zyskuje uprawa ro-ślin na cele nieżywnościowe, w tym uprawa na cele energetyczne. Wejście Polski do UE nie wywarło istotnych zmian w poziomie produkcji tak waż-nego działu jak zboża, ograniczeniu uległa natomiast produkcja ziemnia-ków i okopowych pastewnych. Zauważalny jest natomiast wzrost produkcji rzepaku34. Zwiększenie zainteresowania polskich plantatorów uprawą rze-paku wynika z wprowadzenia w Polsce od 2007 r. wspólnotowych dopłat do powierzchni upraw energetycznych35.
W produkcji zwierzęcej po akcesji Polski do UE widoczny jest wzrost pogłowia bydła, produkcji mleka oraz produkcji żywca wołowego. Ponadto w latach 2006–2007 wzrosło pogłowie owiec i koni. Znaczący wzrost na-stąpił w przypadku produkcji żywca drobiowego – siłą napędową był tu szybko rosnący eksport do krajów UE (uzyskanie dostępu do rynku wspól-notowego). W odniesieniu do pogłowia trzody chlewnej i produkcji żywca wieprzowego występują natomiast okresowe wahania związane z podażą i cenami pasz oraz opłacalnością produkcji i możliwościami zbytu.
Poza tym proces dostosowań sanitarno-epidemiologicznych do standar-dów UE przyspieszył koncentrację chowu zwierząt rzeźnych i krów mlecz-nych. Nastąpiła eliminacja drobnych producentów z rynku. Proces ten był szczególnie dobrze widoczny w sektorze bydła mlecznego, co wynikało z faktu rezygnowania przez małe gospodarstwa z chowu 1–2 sztuk krów.
Integracja z UE pozwoliła również zwiększyć opłacalność produkcji polskiego mleka i wołowiny. W 2005 r. już 77% eksportu mleczarskiego trafiło do krajów UE, podczas gdy w roku 2003 było to tylko 41%. Atrak-cyjne ceny oferowane na rynku Wspólnoty spowodowały, że eksport bydła żywego do krajów UE-15 zwiększył się w 2005 r. w porównaniu z rokiem 2003 ilościowo o prawie 60%, a wartościowo o 147%36.
33 Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce, MRiRW, Warszawa 2009.
34 Wg PROW 2007–2013 (wersja uaktualniona), listopad 2009 r., www.minrol.gov.pl [dostęp: 12 czerwca 2010 r.] oraz A. Kowalski, Polski sektor żywnościowy 5 lat po akcesji, op. cit.
35 Rok 2009 był ostatnim rokiem tych płatności. Rada UE uznała bowiem, że rynek roślin energetycznych rozwinął się w wystarczającym stopniu i uprawy takie nie wymaga-ją już wspierania [za:] Rośnie popyt na rośliny energetyczne, http://www.zagrodnik.org/.
36 Wg PROW 2007–2013 (wersja uaktualniona), op. cit. oraz Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce, op. cit.
We wspólnej polityce rolnej kładziony jest nacisk na poprawę jakości żywności. Zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju rolnictwa w UE dużą wagę przywiązuje się również do metod produkcji rolnej przyjaznych środowisku naturalnemu, w tym do rolnictwa ekologicznego (prowadzone-go praktycznie bez stosowania nawozów mineralnych i chemicznych środ-ków ochrony roślin). Na rynku wspólnotowym konsumenci coraz częściej są zainteresowani nabywaniem tego typu żywności, a o skali ich zaintere-sowania świadczy to, że powierzchnia upraw ekologicznych w UE stanowi 20% światowej powierzchni takich upraw. Unia gwarantuje wiarygodność produktów ekologicznych i zapewnia precyzyjne ich etykietowanie oznako-waniem „Rolnictwo ekologiczne”.
Tabela 12. Produkcja rolnicza w Polsce w latach 2003–2008
Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Zbiory w tys. ton
– zboża ogółem 23 391 29 635 26 928 21 776 27 140 27 664
– rzepak 793 1 633 1 450 1 652 2 130 2 127
– buraki cukrowe 11 740 12 730 11 912 11 475 12 682 9 372
– ziemniaki 13 731 13 999 10 369 8 982 11 791 10 483
– owoce 3 309 3 521 2 922 3 211 1 694 3 841
– warzywa 5 091 5 590 5 458 5 120 5 710 5 202
Pogłowie w tys. szt.
– trzody chlewnej* 18 605 16 988 18 112 18 880 18 129 15 425
– bydła 5 489 5 353 5 483 5 606 5 696 5 757
w tym krów 2 897 2 796 2 795 2 824 2 787 2 807
– owiec 338 318 316 301 332 324
– koni 333 321 312 307 329 bd.
Żywiec w tys. ton wbc** 3 461 3 288 3 386 3 640 3 723 3 555
– wieprzowy 2 209 1 979 1 981 2 165 2 165 1 937
– wołowy i cielęcy 355 355 351 400 405 417
– drobiowy 859 916 1 017 1 037 1 116 1 165
Mleko w tys. ton 11 881 11 810 11 905 11 970 12 084 12 063
* Spadek pogłowia trzody chlewnej w roku 2008 jest efektem nie tylko przejścia do kolejnej fazy spadkowej cyklu świńskiego, ale także bardzo wysokich cen zbóż i pasz w sezonie 2007/2008, wywołanych światowym kryzysem żywnościowym, [za:] R. Urban, Wpływ integracji z UE na polskie rolnictwo, raport nr 177 dla: Wieloletni Program 2005–2009 „Ekonomiczne i społeczne uwarunko‑
wania rozwoju polskiej gospodarki żywnościowej po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej”, IERiGŻ PIB, Warszawa 2010.
** Wbc – waga bita ciepła.
Źródło: Stan polskiej gospodarski żywnościowej po przystąpieniu do Unii Europejskiej (Aneks sta‑
tystyczny, s. 204), raport nr 145 dla: Wieloletni Program 2005–2009 „Ekonomiczne i społeczne uwa‑
runkowania rozwoju polskiej gospodarki żywnościowej po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej”, IERiGŻ PIB, Warszawa 2009.
Po akcesji Polski do UE zauważyć można znaczący wzrost liczby go-spodarstw ekologicznych w naszym kraju. O ile w 2000 r. liczba kontrolo-wanych gospodarstw ekologicznych wynosiła w Polsce tylko 1419, to już w 2005 r. było to 7182, a w 2008 r. – 14 896 (w tym 8685 gospodarstw z certyfikatem i 6211 będących w okresie przestawiania się na produk-cję ekologiczną). Akcesja do UE oznaczała bowiem możliwość uzyskania dodatkowego, wspólnotowego wsparcia dla tego typu produkcji z PROW 2004–2006, a następnie z PROW 2007–2013. Nadal jednak Polska, po-mimo korzystnych warunków przyrodniczych, ma mniejszy udział go-spodarstw ekologicznych w liczbie gogo-spodarstw rolnych ogółem w po-równaniu z wartością średnią dla UE. Przy średnim udziale w UE 1,7%
gospodarstw ekologicznych w ogólnej liczbie gospodarstw i około 3,9%
powierzchni użytków rolnych, w Polsce udział ten wynosi odpowiednio 0,8% i 2,3%37.
Jednym ze sposobów realizacji polityki jakości żywności w UE jest także ochrona i wyróżnianie specjalnymi oznakowaniami wyrobów rolno-spo-żywczych, pochodzących z określonych regionów i charakteryzujących się tradycyjną metodą produkcji, znakami potwierdzającymi ich wysoką jakość. W Polsce według danych z maja 2010 r. 15 produktów było już chronionych zgodnie z unijnymi zasadami. Środki umożliwiające wspar-cie produkcji tradycyjnej i regionalnej są dostępne w ramach działania PROW 2007–2013 „Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności”.
Jednakże w porównaniu z ofertą takich produktów zarejestrowanych jako francuskie lub włoskie polski „dorobek” prezentuje się dość ubogo – 210 produktów włoskich i 175 produktów francuskich było chronionych i zna-kowanych jako regionalne lub tradycyjne.
Należy zaznaczyć, że produkcja ekologiczna oraz wytwarzanie produk-tów regionalnych i tradycyjnych nie oznacza przeobrażenia wsi w skansen.
Prowadzenie tego typu działalności wymaga bowiem łączenia tradycyj-nych umiejętności i nowoczesnej wiedzy oraz technologii, a także respek-towania zasad bezpieczeństwa sanitarnego. Ponadto za oferowane konsu-mentowi produkty o tak wyróżniającej się jakości można uzyskać wysokie ceny38.
37 Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce, op. cit.; Rolnictwo ekologiczne w Polsce. Raport 2007–2008, IJHARS, 2009 r.; Polska wieś w Unii Europejskiej, UKIE, Warszawa 2008.
38 Polska wieś w Unii Europejskiej, op. cit. oraz dane MRiRW, www.minrol.gov.pl i baz wspólnotowych, http://ec.europa.eu/agriculture/quality/door/list.html [dostęp:
17 maja 2010 r.].
Podsumowanie
Przystąpienie Polski do UE oznaczało dla polskiego rolnictwa istotną zmianę ekonomicznych warunków produkcji. Zmieniły się sposoby wspie-rania tego sektora, zakres i warunki interwencji na podstawowych rynkach rolnych. Polscy rolnicy uzyskali także dostęp do dopłat bezpośrednich, sta-nowiących istotną składową dochodów rolniczych. Wprowadzono również możliwość korzystania ze środków pomocowych w ramach programów wspierających rolnictwo i obszary wiejskie. Członkostwo w Unii Europej-skiej zdecydowanie zwiększyło poziom wsparcia polskiego rolnictwa i ob-szarów wiejskich, przy równoczesnym zapewnieniu stabilności pomocy.
Realizacja planów wieloletnich pozwala na programowanie rozwoju i uno-wocześnianie gospodarstw rolnych, planowanie zmian w funkcjonowaniu (np. przestawienie produkcji na zasady ekologiczne), podejmowanie no-wej działalności w rolnictwie lub poza rolnictwem, podejmowanie decyzji o rezygnacji z prowadzenia gospodarstw i przekazywanie ich młodszym następcom.
Ze środków pomocowych dla polskiego rolnictwa i wsi (programy SAPARD, PROW i SPO) skorzystały setki tysięcy beneficjentów. Wiele z tych działań bezpośrednio służy modernizacji gospodarstw rolnych i poprawie struktury agrarnej. Wspieranie gospodarstw niskotowarowych mogło być natomiast uznawane za formę utrwalania istniejącej struktury.
Nie wydaje się jednak, aby takie wsparcie było niestosowne, ponieważ eu-ropejski model wielofunkcyjnego rozwoju wsi nie przewiduje tworzenia jedynie wielkich gospodarstw.
Pomoc unijna umożliwiła poprawę efektywności gospodarowania oraz szybsze dostosowanie się polskich gospodarstw do wymagań sanitarnych, higienicznych i weterynaryjnych, co w efekcie pozwoliło na zwiększenie konkurencyjności na wspólnotowym rynku. W ciągu 5 lat członkostwa wartość eksportu polskich produktów rolno-spożywczych zwiększyła się z 4 do 11,3 mld euro.
Corocznie do ponad 1,4 mln gospodarstw trafiają dopłaty bezpośrednie, stanowiące poważne źródło wsparcia dochodów rolników. Z badań IERiGŻ wynika, że środki z dopłat bezpośrednich głównie (w 60%) przeznaczane były na zakup środków obrotowych i w 1/3 na inwestycje w środki trwałe.
Na „inne cele” średnio przeznaczano 7,5% uzyskanych dopłat, przy czym najwięcej (14,1%) środków na „inne cele” przeznaczano z dopłat bezpo-średnich w gospodarstwach najmniejszych (1–4,9 ha), a najmniej (2,3%) – w gospodarstwach dużych (50–99,9 ha). Dodatkowe środki oraz podejmo-wane inwestycje pozytywnie wpłynęły na poziom dochodów gospodarstw
rolnych i w rezultacie w latach 2003–2006 dochody gospodarstw domo-wych rolników wzrosły o 43%39.
Analiza wykorzystania przepływów finansowych do rolnictwa nie po-twierdza konsumpcyjnego charakteru ich przeznaczenia oraz wskazuje na rosnącą aktywność inwestycyjną gospodarstw w miarę wzrostu obszaru gospodarstwa. Odczuwalny wzrost przychodów pieniężnych w rolnictwie wpłynął na wzrost aktywności inwestycyjnej i stosowanie coraz bardziej nowoczesnej techniki w rolnictwie. Wartość inwestycji w rolnictwie zwięk-szyła się z 2 mld zł w 2003 r. do 3,6–4,0 mld zł w latach 2007–2008, a w ce-nach stałych o około 65%. Polityka bezpośredniego wsparcia okazała się kluczowa w poprawie sytuacji finansowej gospodarstw rolnych, wzrostu ich dochodów, podejmowaniu inwestycji, w tym powiększaniu obszaru gospo-darstwa oraz wzrostu wydajności, co wpływa jednak pośrednio na małe go-spodarstwa, które szybko tracą na znaczeniu z racji swojego potencjału40.
Mimo poprawy jakości i istotnego wzrostu wartości produkcji rolnej w Polsce w okresie poakcesyjnym udział rolnictwa polskiego w rozmiarach produkcji rolnej UE-27 w roku 2008 wyniósł tylko 5,9%. Ponadto rolnic-two polskie nadal angażuje znaczące zasoby ziemi i nakłady pracy. Z danych z roku 2008 wynika, że nakłady pracy w rolnictwie polskim stanowią 20% ca-łości nakładów w UE-27 i są najwyższe wśród wszystkich państw członkow-skich. Zasoby ziemi w polskim rolnictwie stanowią prawie 9% ogółu użytków rolnych UE-27, a wyraźnie wyższymi niż rolnictwo polskie dysponuje tylko rolnictwo francuskie i hiszpańskie, a podobnymi rolnictwo niemieckie, bry-tyjskie oraz rumuńskie i włoskie. Natomiast nakłady kapitałowe ponoszone przez rolnictwo polskie to tylko 5,5% nakładów kapitałowych ponoszonych przez rolnictwo UE-27. Pomimo zasilenia poważnymi dotacjami wspólnoto-wymi nakłady kapitałowe ponoszone w rolnictwie polskim w przeliczeniu na jednostkę pracy są 3,7 raza niższe niż średnio w całej UE-27 i ponad 6 razy niższe niż w UE-15 (niższe niż w Polsce są tylko w Bułgarii i Rumunii).
Bardzo wysokie zasoby pracy w rolnictwie polskim, duże zasoby ziemi, niskie nakłady kapitałowe, a także relatywnie niski w stosunku do posiadanych przez rolnictwo polskie zasobów, poziom produkcji sprawiają, że produktywność za-sobów ziemi i pracy polskiego rolnictwa jest stosunkowo niewielka. Według da-nych z 2008 r. produktywność pracy w rolnictwie polskim41 była 3,5-krotnie
niż-39 Polska wieś w Unii Europejskiej, op. cit.; E. Wieteska, T. Wiatrak, Realizacja PROW 2007–2013, op. cit.; W. Zientara, Stan dostosowań polskiego rolnictwa do integracji z Unią Europejską, op. cit.
40 A. Zalewski, Wpływ integracji z Unią Europejską na zasilanie rolnictwa środkami produkcji, op. cit.
41 Mierzona wartością wytworzonej produkcji w euro na jednostkę pracy AWU.
sza niż przeciętnie w UE-27 i 6 razy niższa niż w UE-15 (niższą wydajność pracy miało tylko rolnictwo rumuńskie, a zbliżoną – rolnictwo bułgarskie i łotewskie).
Produktywność ziemi (produkcja rolna w euro/ha) w rolnictwie polskim, głów-nie za sprawą niższego poziomu intensywności wytwarzania42 i niższego pozio-mu intensywności zorganizowania produkcji rolnej (czyli dużego udziału zbóż w strukturze zasiewów i stosunkowo niskiej obsady zwierząt gospodarskich), wyraźnie, bo o 35% ustępuje uzyskiwanej w UE-27 i jest o 43% niższa od uzy-skiwanej w krajach UE-15. Niższą produktywnością ziemi cechuje się rolnictwo krajów nadbałtyckich, Rumunii, Czech i Słowacji. Należy zaznaczyć, że relatyw-nie niska produktywność ziemi, w warunkach zaspokojenia popytu wewnętrz-nego i uzyskiwania nadwyżek w handlu zagranicznym produktami rolno-żyw-nościowymi, nie musi być uznawana za niekorzystne zjawisko. Tak ekstensywny sposób gospodarowania powinien być jednak wybrany świadomie, jako metoda prowadzenia taniej, przyjaznej środowisku produkcji. W warunkach polskich w części gospodarstw rolnych ekstensywna produkcja nie jest jednak wyborem gospodarujących, a przymusem wynikającym z braku kapitału lub umiejętno-ści; taki rodzaj gospodarowania nie może być uznany za racjonalny. Pomimo istotnego postępu produkcyjno-ekonomicznego osiągniętego w okresie akcesji, nadal istnieje konieczność dalszych przemian polskiego sektora rolnego43.
Obecnie niezbędne staje się poszukiwanie nowych podstaw przewagi konkurencyjnej dla polskich produktów rolnych. Szybko bowiem tracą na znaczeniu w Polsce dotychczasowe podstawy konkurencyjności cenowej, ta-kie jak nista-kie koszty pracy, ziemi i energii. W skali już nie wspólnotowej, ale globalnej polskie rolnictwo musi sprostać nowym wyzwaniom, wśród których coraz większe znaczenie będą miały: wdrażanie nowych generacji technolo-gii, zmiany struktur rolnictwa, spadek produkcji rolnej w krajach o rozwinię-tej gospodarce i rosnąca konkurencja ze strony nowego centrum produkcji żywności na skalę globalną, którym jest Ameryka Łacińska oraz Karaiby. Po-ważnym wyzwaniem jest również nasilenie degradacji środowiska.
Nowoczesna koncepcja rozwoju rolnictwa powinna zatem uwzględniać trzy podstawowe elementy: dostosowywanie wolumenu i tempa wzrostu produkcji żywności do popytu końcowego, utrzymywanie satysfakcjonu-jącego poziomu dochodów ludności rolniczej, co powstrzyma nadmierną migrację ludności wiejskiej, oraz zahamowanie degradacji środowiska na-turalnego. Należy zaznaczyć, że ochrona środowiska służy nie tylko
popra-42 Czyli np. relatywnie niskiego poziomu stosowania chemicznych środków plono-twórczych, kwalifikowanego materiału siewnego.
43 W. Poczta, Wpływ integracji z UE na sytuacje strukturalną, produkcyjną i ekono‑
miczną polskiego rolnictwa, op. cit.
wie jakości wytwarzanej żywności, ale zwiększa również atrakcyjność ob-szarów wiejskich jako cenionego miejsca do osiedlania się.
Konieczność sprostania powyższym wyzwaniom oznacza, że w naj-bliższych latach nie można zrezygnować z istotnej roli państwa w sektorze rolniczym. Działalność organów państwowych skierowana powinna być przede wszystkim na:
– aktywne uczestnictwo w pracach instytucji międzynarodowych, w tym organów UE; od umiejętności dyplomatycznych rządu i jego przedstawicieli na arenie międzynarodowej będzie bowiem zależała skuteczność lobbingu na rzecz rozwoju polskiego sektora rolnego, – informowanie rolników o możliwościach uzyskania wsparcia oraz
ko-ordynacja, monitoring i pomoc w racjonalnym wykorzystaniu środ-ków otrzymywanych przez rolnictwo z UE i służących rozwojowi ob-szarów wiejskich,
– zwiększanie konkurencyjności polskiego eksportu rolno-spożywczego na rynkach zagranicznych (działania promocyjne i informacyjne)44.
Bibliografia
ARiMR – trzy lata po akcesji, ARiMR, Warszawa 2007.
Definicje pojęć PROW. Plan rozwoju obszarów wiejskich, www.minrol.gov.pl.
A. Kowalski, Polski sektor żywnościowy 5 lat po akcesji, „Biuletyn MRiRW” 2009, nr 5–6.
A. Kowalski, Rolnictwo i obszary wiejskie 5 lat po akcesji Polski do Unii Europej‑
skiej – najważniejsze wnioski z pierwszego dnia konferencji, kwiecień 2009 r., www.minrol.gov.pl.
Polska wieś w Unii Europejskiej, UKIE, Warszawa 2008.
„Program rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007–2013” (PROW 2007–2013), listopad 2009 r., MRiRW, www.minrol.gov.pl.
„Rocznik Statystyczny 2009”, GUS.
Rolnictwo ekologiczne w Polsce. Raport 2007–2008, Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, 2009.
Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce, MRiRW, Warszawa 2009.
44 A. Kowalski, Rolnictwo i obszary wiejskie 5 lat po akcesji Polski do Unii Europejskiej – najważniejsze wnioski z pierwszego dnia konferencji, kwiecień 2009 r., www.minrol.gov.pl.;
R. Urban, P. Chechelski, Ocena stanu dostosowań polskiej gospodarki żywnościowej do in‑
tegracji z Unia Europejską. Konkluzje i wnioski [w:] Stan polskiej gospodarski żywnościowej po przystąpieniu do Unii Europejskiej, raport nr 145 dla: Wieloletni Program 2005–2009
„Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki żywnościowej po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej”, IERiGŻ PIB, Warszawa 2009.
Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce, MRiRW, Warszawa 2008.
A. Roszkowski, Odchodzenie wsi od rolnictwa a inżynieria rolnicza, „Problemy In-żynierii Rolniczej” 2009, nr 1.
Rośnie popyt na rośliny energetyczne, www.zagrodnik.org/.
Rynek środków produkcji dla rolnictwa – stan i perspektywy, marzec 2005 r., analiza nr 27; wrzesień 2005 r., analiza nr 28; marzec 2006 r., analiza nr 29; marzec 2009 r., analiza nr 35; marzec 2010 r., analiza nr 37, IERiGŻ PIB, www.ierigz.
waw.pl, zakładka „Analizy rynkowe”.
Rynek ziemi rolniczej – stan i perspektywy, październik 2006 r., analiza nr 9; gru-dzień 2009 r., analiza nr 12, IERiGŻ PIB, www.ierigz.waw.pl, zakładka „Analizy rynkowe”.
Sprawozdanie z działalności ARiMR w 2008 r., ARiMR, www.arimr.gov.pl/.
R. Urban, Wpływ integracji z UE na polskie rolnictwo, raport nr 177 dla: Wielo-letni Program 2005–2009 „Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki żywnościowej po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej”, IERiGŻ PIB, Warszawa 2010.
R. Urban, P. Chechelski, Ocena stanu dostosowań polskiej gospodarki żywnościowej do integracji z Unia Europejską. Konkluzje i wnioski [w:] Stan polskiej gospodar‑
ski żywnościowej po przystąpieniu do Unii Europejskiej, raport nr 145 dla: Wielo-letni Program 2005–2009 „Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki żywnościowej po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej”, IERiGŻ PIB, Warszawa 2009.
Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich w 2009 r., GUS, Warszawa 2009
E. Wieteska, T. Wiatrak, Realizacja PROW 2007–2013, „Biuletyn MRiRW” 2009, nr 11–12.
A. Zalewski, Kierunki zmian zużycia nawozów mineralnych w latach 2000–2007,
„Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu”
t. X, z. 3, http://www.seria.home.pl.
W. Zientara, Stan dostosowań polskiego rolnictwa do integracji z Unią Europejską [w:]
Stan polskiej gospodarski żywnościowej po przystąpieniu do Unii Europejskiej, ra-port nr 145, dla: Wieloletni Program 2005–2009 „Ekonomiczne i społeczne uwa-runkowania rozwoju polskiej gospodarki żywnościowej po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej”, IERiGŻ PIB, Warszawa 2009.
dane MRiRW, www.minrol.gov.pl.
dane baz wspólnotowych, http://ec.europa.eu/agriculture/quality/door/list.html.