Zaostrzenie polityki pieniężnej skutkuje wzrostem krótkoterminowych stóp procen-towych na rynku międzybankowym, co przyczynia się do wzrostu oprocentowania kredytów i depozytów w bankach komercyjnych. W sytuacji tej, w związku z
lep-kością cen, obserwowany jest wzrost realnych stóp procentowych. Wzrost opro-centowania kredytów prowadzi do redukcji popytu na kredyt [Demchuk, Łyziak, Przystupa, Sznajderska, Wróbel 2012]. Znajduje to odzwierciedlenie w uzyskanych wynikach (tab. 9), które wskazują, zgodnie z hipotezą 7, że polityka monetarna za pośrednictwem kanału stopy procentowej WIBOR3M i kanału kursu walutowego wpływa ujemnie na skłonność przedsiębiorstw niefinansowych do zaciągania krót-koterminowego kredytu bankowego.
Natomiast z opóźnieniem o jeden okres polityka monetarna za pośrednictwem kanału stopy procentowej WIBOR3M wpływa na zmniejszenie stopnia wykorzysta-nia nowych długoterminowych kredytów bankowych w dużych przedsiębiorstwach w większym stopniu niż w małych przedsiębiorstwach (tab. 5), gdyż mają one więk-szy dostęp do alternatywnych źródeł finansowania i w warunkach restrykcyjnej polityki monetarnej mogą skorzystać z tańszych sposobów pozyskania środków fi-nansowych. Z kolei dodatnio wpływa na skłonność do finansowania i stopień wyko-rzystania krótkoterminowego kredytu bankowego w średnich i dużych przedsiębior-stwach. W przypadku efektywnego kursu walutowego opóźnionego o jeden okres lub dwa okresy polityka monetarna dodatnio wpływa na skłonność do finansowania krótkoterminowym kredytem bankowym i stopień wykorzystania kredytu krótkoter-minowego przez przedsiębiorstwa niezależnie od rozmiaru. Na poziomie istotności 20% opóźniona o jeden okres stopa procentowa WIBOR wpływa na zwiększenie skłonności do zaciągania długoterminowych kredytów bankowych w dużych przed-siębiorstwach w większym stopniu niż w małych przedprzed-siębiorstwach, a w średnich przedsiębiorstwach dopiero opóźniona o dwa okresy stopa procentowa WIBOR ma podobny wpływ. Może to wynikać z długiego procesu decyzyjnego dotyczącego realizacji inwestycji i długiego okresu analizy wniosków kredytowych. Koncepcja kanału kursu walutowego uwzględnia wpływ polityki pieniężnej na wartość waluty krajowej, gdzie zaostrzenie polityki pieniężnej prowadzi do aprecjacji waluty kra-jowej. Wzrost wartości waluty krajowej przekłada się na spadek cen, wyrażonych w walucie krajowej, dóbr importowanych i zmianę wartości posiadanych aktywów (tzw. efekt bilansowy) [Demchuk, Łyziak, Przystupa, Sznajderska, Wróbel 2012]. Efektywny kurs walutowy wpływa na zwiększenie skłonności przedsiębiorstw ogółem do zaciągania długoterminowych kredytów bankowych, zwłaszcza waluto-wych. Jednak efektywny kurs walutowy w okresie t i w większym stopniu w okresie (t – 1) (choć na poziomie istotności 15%) wpływa na zmniejszenie skłonności średnich przedsiębiorstw do zaciągania długoterminowych kredytów bankowych, co może być spowodowane niepewnością co do stabilności osiąganych przycho-dów i postrzeganym ryzykiem walutowym, zwłaszcza przy niskim udziale eks-portu w sprzedaży. Opóźniony o jeden okres efektywny kurs walutowy wpływa na zmniejszenie skłonności małych przedsiębiorstw do zaciągania długoterminowych kredytów bankowych, ale opóźniony o dwa okresy efektywny kurs walutowy wy-kazuje dodatni wpływ na skłonność małych przedsiębiorstw do zaciągania długo-terminowych kredytów bankowych i ich wielkość przypuszczalnie ze względu na
niższe koszty zewnętrznego finansowania kredytów w walutach obcych. Proces de-cyzyjny dotyczący realizacji inwestycji i wyboru źródeł ich finansowania w małych przedsiębiorstwach trwa najdłużej, podobnie jak okres analizy wniosków kredyto-wych. Małe przedsiębiorstwa wykazują się najwyższą awersją do zaciągania kredy-tu, w tym długoterminowego, ze względu na niepewność co do źródeł przychodu i możliwości finansowych. Banki, analizując zdolność kredytową małych przedsię-biorstw, uwzględniają wyższe ryzyko utraty zdolności do spłaty zobowiązań z tytułu kredytu, co wpływa na zwiększenie ich oczekiwań co do dochodów generowanych przez małe przedsiębiorstwa. Opóźniony o dwa okresy efektywny kurs walutowy w średnich przedsiębiorstwach wpływa na zmniejszenie skłonności do zaciągania długoterminowych kredytów bankowych ze względu na postrzegane ryzyko walu-towe, zwłaszcza przy niskim udziale eksportu w przychodach ze sprzedaży i stosun-kowo wysokich stałych zobowiązaniach w walucie krajowej. Natomiast w dużych przedsiębiorstwach opóźniony o dwa okresy efektywny kurs walutowy wpływa na zwiększenie skłonności do zaciągania długoterminowych kredytów bankowych ze względu na niskie postrzegane ryzyko walutowe. Duże przedsiębiorstwa wykorzy-stują instrumenty finansowe w celu zabezpieczenia się przed ryzykiem kursowym, co zdecydowanie ogranicza ich awersję do zadłużania się w walucie obcej.
W celu pogłębienia analizy wpływu polityki monetarnej na finansowanie kredy-tem bankowym przedsiębiorstw w Polsce zbadano na danych kwartalnych reakcję stopnia wykorzystania kredytów krótkoterminowych i długoterminowych na zabu-rzenie (szok) stopy procentowej, kursu walutowego i ryzyka kredytowego na pod-stawie panelowego modelu (S)VAR [Holtz, Newey, Rosen 1988]. Połączono meto-dologię VAR, gdzie wszystkie zmienne w systemie są traktowane jako endogeniczne z analizą panelową, pozwalającą na uwzględnienie nieobserwowalnych efektów indywidualnych. W modelu na danych kwartalnych ze sprawozdań statystycznych F-01/I-01 za lata 4q1996-4q2012, oprócz stopnia wykorzystania krótkoterminowych (długoterminowych) kredytów bankowych, wykorzystano takie zmienne, jak: stopa procentowa, po której refinansują się banki (WIBOR 3M), realny efektywny kurs walutowy (REER) oraz ryzyko kredytowe, mierzone jako należności stracone z ty-tułu kredytów i pożyczek dla przedsiębiorstw i spółek prywatnych oraz spółdzielni podzielone przez krótkoterminowe i długoterminowe kredyty i pożyczki dla przed-siębiorstw. Uzyskane wyniki prezentuje rys. 1. Na podstawie rys. 1 można stwier-dzić, że długoterminowe kredyty bankowe reagują na zaburzenie stopy procentowej dość szybko, ale z niewielką siłą. Już w pierwszym kwartale od szoku widoczny jest niewielki wzrost stopnia wykorzystania kredytów długoterminowych, gdyż ze względu na wzrost kosztów odsetkowych przedsiębiorstwa ograniczają wykorzysta-nie innych źródeł finansowania, starając się utrzymać zdolność obsługi zobowiązań. W 2-3 kwartale spada wykorzystanie kredytów długoterminowych na skutek ograni-czenia korzystania z droższych kredytów, po czym od 3 kwartału stopniowo poziom wykorzystania kredytów długoterminowych powraca do poziomu sprzed zaburzenia stopy procentowej, a nawet do poziomu wyższego o 0,005 w 9 kwartale.
Silniej-Rys. 1. Funkcje reakcji stopnia wykorzystania kredytu długoterminowego i krótkoterminowego przez przedsiębiorstwa na szok stopy procentowej, kursu walutowego i ryzyka kredytowego
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych kwartalnych z F-01/I-01za lata 4q1996-4q2012.
sza reakcja stopnia wykorzystania kredytów długoterminowych jest obserwowana w przypadku zaburzenia ryzyka kredytowego. Już w 1-2 kwartale obserwowano wzrost wykorzystania kredytów długoterminowych o 0,019-0,029 na skutek
wy-płaty kolejnej transzy bądź uzyskania dodatkowego wsparcia w postaci prolongaty spłaty raty lub wypłaty transzy pomocowej na przezwyciężenie przejściowych kło-potów finansowych. Od 3 kwartału stopniowo spada wykorzystanie kredytów dłu-goterminowych na skutek racjonowania kredytów przez banki doświadczające strat na ekspozycjach kredytowych na skutek wzrostu ryzyka kredytowego. Najsilniejsza reakcja kredytów długoterminowych jest obserwowana w przypadku zaburzenia w realnym efektywnym kursie walutowym − wzrost o 0,021-0,038 już w 1 kwartale na skutek wzrostu wyceny zobowiązań z tytułu kredytów walutowych, co może być przejawem działania kanału bilansowego. Natomiast od 2-3 kwartału obserwowano spadek stopnia wykorzystania kredytów długoterminowych poniżej poziomu przed zaburzeniem, co może być przejawem działania kanału kursu walutowego. Od 3-4 kwartału obserwowano stopniowe wytłumianie reakcji stopnia wykorzystania kre-dytów długoterminowych na zaburzenie w realnym kursie walutowym i powrót do poziomu sprzed zaburzenia w kursie walutowym. Najwyższa siła i charakter reakcji na zaburzenie w realnym kursie walutowym może wynikać ze znacznego udziału kredytów walutowych w kredytach długoterminowych przedsiębiorstw.
Na rysunku 1 zwraca uwagę znacznie silniejsza reakcja stopnia wykorzystania kredytów krótkoterminowych dla przedsiębiorstw na zaburzenie stopy procentowej. Już w pierwszym kwartale od szoku widoczny jest wzrost stopnia wykorzystania kredytów krótkoterminowych o 0,19, gdyż ze względu na wzrost kosztów odset-kowych przedsiębiorstwa ograniczają wykorzystanie innych źródeł finansowania, w tym kredyty handlowe (ujętych w mianowniku stopnia wykorzystania kredytów krótkoterminowych), starając się utrzymać zdolność obsługi zobowiązań. W 2 kwar-tale obserwowany jest spadek stopnia wykorzystania kredytów krótkoterminowych poniżej poziomu sprzed zaburzenia na skutek ograniczenia korzystania z droższych kredytów bankowych, po czym od 3-4 kwartału stopniowo poziom wykorzystania kredytów krótkoterminowych powraca do poziomu sprzed zaburzenia stopy procen-towej w 6 kwartale, a nawet do wyższego o 0,035 w 10-11 kwartale.
Wzrost kosztów obsługi zaciągniętych kredytów złotowych po wzroście stopy procentowej WIBOR3M jest częściowo kompensowany przez dostęp do kredytów w walutach obcych, co ogranicza skuteczność mechanizmu transmisji. Podobnie jak w przypadku reakcji kredytów długoterminowych, najsilniej stopień wykorzystania kredytów krótkoterminowych dla przedsiębiorstw reaguje na zaburzenie w realnym efektywnym kursie walutowym − wzrost o ok. 0,48 już w 1 kwartale na skutek wzro-stu wyceny zobowiązań z tytułu kredytów walutowych, jak i konieczności ograni-czenia innych źródeł finansowania (ujętych w mianowniku tego wskaźnika), aby sprostać spłacie wyższych rat kredytu, co może być przejawem działania kanału bilansowego.
W 2 kwartale od zaburzenia w realnym kursie walutowym obserwowano szyb-ki spadek wykorzystania kredytów krótkoterminowych do poziomu nawet niższego niż przed zaburzeniem, co może być przejawem działania kanału kursu walutowego i konieczności wykorzystania alternatywnych źródeł finansowania na obsługę
wyż-szych kosztów kredytu. Od 3-4 kwartału obserwowano wzrost stopnia wykorzysta-nia kredytów krótkoterminowych o 0,05, gdyż dla przedsiębiorstw posiadających zdolność kredytową i historię kredytową lub nawiązaną współpracę relacyjną z ban-kiem finansowanie kredytem krótkoterminowym, zwłaszcza walutowym, może być korzystniejsze od dostępnych alternatywnych źródeł finansowania. Od 5 kwartału obserwowano stopniowe wytłumianie reakcji stopnia wykorzystania krótkotermino-wych kredytów bankokrótkotermino-wych na zaburzenie w realnym kursie walutowym i powrót do poziomu wykorzystania krótkoterminowych kredytów bankowych sprzed zaburze-nia w kursie walutowym. Najwyższa siła i charakter reakcji na zaburzenie w real-nym kursie walutowym mogą wynikać ze znacznego udziału kredytów walutowych w krótkoterminowych kredytach bankowych badanych przedsiębiorstw i relatywnie stabilnej skłonności do finansowania krótkoterminowymi kredytami, w tym walu-towymi. W przypadku zaburzenia ryzyka kredytowego obserwowana jest znacznie silniejsza reakcja stopnia wykorzystania kredytów krótkoterminowych niż długo-terminowych. Już w 2 kwartale obserwowano wzrost o 0,38 stopnia wykorzystania kredytów krótkoterminowych na skutek rolowania długu, zwiększenia zadłużenia w rachunku bieżącym bądź wykorzystania linii kredytowej z obawy przed racjono-waniem kredytów na skutek wzrostu ryzyka kredytowego w gospodarce, po czym od 3-4 kwartału stopniowo spada stopień wykorzystania kredytów krótkoterminowych i od 10 kwartału od zaburzenia stabilizuje się na wyższym poziomie niż przed zabu-rzeniem. Może to wynikać z faktu, że nawiązanie współpracy relacyjnej z bankiem umożliwia uzyskanie kredytu krótkoterminowego nawet w okresie racjonowania kredytów przez banki doświadczające strat na ekspozycjach kredytowych na skutek wzrostu ryzyka kredytowego.