Wprawa. Biegły skrzypek przebiera podczas gry łatwo i śmiało palcami lewej ręki po strunach; tak H. de Raaf. Psychologja elementarna.
- 82 —
samo z łatwością wykonywa prawą ręką ruchy smyczkiem, nie potrzebując przy tem nawet pa trzeć na niego. Przeciwnie zaś, rozpoczynający naukę śledzi poruszenia palców oczami, myli się łatwo, musi się często zastanawiać i porusza pal cami i smyczkiem jeszcze bardzo niezręcznie. Jakaż to różnica między takimi dwoma graczami! W pierwszym wypadku zdaje się, że ręka jest ożywiona i sama zna drogę; w drugim trzeba nią przy każdem po ruszeniu kierować z wielką trudnością. Pierwszy gracz po siada w p r a w ę w swej sztuce, drugi musi ją sobie dopiero zdobywać. Owa wprawa okazuje się w tem, że można wykonywać szereg ruchów mechanicznych dokładnie, z ła
twością i biegle, choć nie potrzeba ich sobie wyobrażać
oddzielnie. Uczeń musi to czynić, gdyż brak mu jeszcze wprawy.
Podobne zjawisko widzimy przy odtwarzaniu mecha nicznie ze sobą powiązanych wyobrażeń, np. szeregów słów i liczb, zwrotek pieśni. Jeżeli uczeń nauczy się ich dobrze na pamięć (mechanicznie!), wówczas odtwarzanie następuje tak prawidłowo i szybko, że nie potrzebuje on bardzo się zastanawiać. Odtwarzanie zaczyna się od pierw szego ogniwa w szeregu wyobrażeń i biegnie aż do końca szeregu zupełnie gładko. Wprawa polega, jak odtwarzanie takich szeregów, na kojarzeniu; zależy od skojarzenia ruchów, a ono przez częste powtarzanie staje się coraz mocniejszem i pewniejszem.
Umiejętności (kunszty). Tutaj należą: malowanie, gra muzyczna, taniec, pływanie, jazda konna, szer mierka i t. p. W szkołach ludowych uczą następu jących umiejętności: mowy, czytania, śpiewu, pi sania, rysunków, rachunków, gimnastyki, robót ręcznych.
Zręczność w każdej umiejętności polega na dokładnem, łatwem i szybkiem wykonywaniu ruchów, a jej warun
kiem jest jasne wyobrażenie tych ruchów. Zadanie nau czania polega przeto na tem : 1) żeby oddzielne wyobra żenia doprowadzić do możliwie największej jasności i 2) żeby wyćwiczyć ucznia w wiązaniu wyobrażeń. A więc naprzód jasne poznanie, potem pracowite ćwiczenie. „Młody ćwiczenia i nauki potrzebuje." „Ćwiczenie rozum sprawuje; “
Wyobrażenie i ćwiczenie. Kto sobie pewne ruchy na przód wyraźnie wyobraża, a potem wielokrotnie jedne po drugich wykonywa, ten się ćwiczy. Zobaczmy teraz, jak się ma wyrabiać ćwiczenie w niektórych kunsztach, wy kładanych w szkole.
a) Mo wa . Tutaj mamy na względzie dwa sze regi wyobrażeń: 1) dźwięków, 2) ruchu narządów mownych. Przez ćwiczenie należy oba szeregi tak ze sobą powiązać, żeby pierwszy pozwalał z łatwo ścią odtwarzać drugi.
Szereg dźwięków danego słowa powstaje u dziecka przez artykułowane wymawianie. Dziecko, słysząc dźwięk uważa na usta mówiącego i tym sposobem dochodzi do wyobrażeń dźwięków oraz ruchów ust. Ćwicząc się na stępnie, wyobraża sobie dźwięki i wykonywa związane
z niemi ruchy. Jeżeli wykonanie jest ułomne, wtedy wyo brażenie przedewszystkiem odświeża się znowu, a następ nie ćwiczenie powtarza się dopóty, dopóki cel nie zostanie
osiągnięty. Dziecko słyszy wówczas prawidłowe dźwięki i czuje zarazem ruchy, tak iż oba wyobrażenia łączą się coraz mocniej w jego świadomości. Jeżeli też ruchy będą wykonywane z kolei kilka razy, wtedy zczasem nastąpi odtworzenie szeregów w sposób mechaniczny, a dziecko nie będzie już potrzebowało wyobrażać sobie stanu i po ruszeń swych narządów mownych. Wówczas wymawianie wyrazów przejdzie w mechaniczną umiejętność.
b) C z y t a n i e . Przy czytaniu wchodzą w grę trzy szeregi wyobrażeń: oprócz dwóch powyżej wy
mienionych jeszcze szereg wyobrażeń liter. Ponie waż trzeba przyjąć, że mowa występuje już tutaj jako pewna mechaniczna umiejętność, więc przy ćwiczeniu w czytaniu nie bierzemy już pod uwagę ruchu narządów mownych, ale idzie jeszcze o wią zanie szeregu dźwięków i szeregu liter.
Uczeń przy czytaniu przebiega wzrokiem obrazy wy razów; poznaje oddzielne litery i przypomina sobie od powiadające im dźwięki. Z początku odtwarzanie szeregu liter następuje wolno i nieśmiało, lecz przez częste po wtarzanie czytanie udaje się coraz lepiej i nakoniec prze chodzi w umiejętność mechaniczną. Wprawny czytelnik przebiega całe wyrazy i szeregi wyrazów jednym rzutem oka i potrafi je szybko wymówić.
c) P i s a n i e. Przy pisaniu kaligraficznem czynne są dwa związane ze sobą szeregi wyobrażeń: 1) liter i 2) ruchów ręki.
Oddzielne ruchy ręki, które trzeba zrobić, żeby po wstała litera, piszący naprzód sobie wyobraża, a następ nie wykonywa. Otóż im częściej wykonywa te ruchy ręki, tem szybszą i łatwiejszą staje się dla niego ta czynność, tak iż nakoniec wykonywać je ł będzie, nie zastanawiając się nad niemi. Wyobrażane dźwięki i litery prowadzą do prawidłowych ruchów, choć ruchów tych nie potrzeba so bie wyobrażać oddzielnie. Wówczas już pisanie przeszło w umiejętność mechaniczną.
d) R y s u n e k . Przy rysowaniu dzieje się trochę inaczej.®
Przez ćwiczenie osiągamy w przedstawianiu zasadni czych kształtów (linij prostych i krzywych, kół, kątów) pewną mechaniczną wprawę, gdyż te zasadnicze kształty ciągle się powtarzają przy rysowaniu, podobnież jak przy pisaniu oddzielne kształty liter. Ale ciała, które mamy ry sować, są tak liczne i rozmaite, że przy rysowaniu ich trzeba się ciągle kierować wyobrażeniami wzrokowemi.
— 85 —
Powtórzenie. Co to jest wpraw a? Na czem ona polega? Co ozna czamy wyrazem , , umiejętności" ? Przez co osiągamy umiejętność kunsztu? Wym ienić różne umiejętności. W jakich umiejętnościach ćwiczą w szkole ludow ej? Na czem polega ćwiczenie? Jakie wyobra żenia są wymagane do m ów ienia? Jak się ćwiczymy w czytaniu? Kiedy kto posiada mechaniczną wprawę w czytaniu? Jakie wyobra żenia są potrzebne przy ćwiczeniu się w pisaniu ? Jak osiągamy umie jętność rysowania? A jak wprawę w rachunkach?
Zastosowanie. Czy można upatrzyć różnicę między nauczaniem w zakresie której gałęzi wiedzy a nauką kunsztu? Co powinien na przód czynić nauczyciel, jeżeli jego uczniowie mają się nauczyć dobrze m ówić ? Co potem ? Przez co nabywamy biegłości w czytaniu ? Na co powinno się zwracać szczególną uwagę przy nauce pisania? Na co przy nauce rysunków? Wyjaśnić ćwiczenie w śpiewie podług nut, w robieniu pończochy. Co może zrobić szkoła, żeby wyćwiczyć chłop ców w zręczności rąk (w robotach ręcznych)? Skąd to może pocho dzić, że uczeń przekręca wyraz w w ym aw ianiu? Skąd pochodzi, że nadaje literom nieprawidłowe kształty? Dlaczego nauczyciel powinien zwracać szczególną uwagę na ćwiczenia uczniów ?
C Z Ę Ś Ć III. MYŚLENIE, ROZUM.