Wprowadzenie teoretyczne

Gospodarstwa rolne są szczególnie naraĪone na szereg rodzajów ryzyka, w tym szczególnie na ryzyko pogodowe²¹². DziaáalnoĞü rolnika opiera siĊ o produkcjĊ roĞlinną lub zwierzĊcą. Produkcja roĞlinna jest bezpoĞrednio uza-leĪniona od pogody, natomiast w przypadku produkcji zwierzĊcej pogoda wpáywa na koszt wyprodukowania poĪywienia lub cenĊ jego zakupu. Sposobów zarządzania ryzykiem moĪe byü wiele. WĞród nich moĪna wskazaü unikanie ryzyka, redukcjĊ ryzyka (przed i po stracie), zatrzymanie ryzyka, czy teĪ transfer ryzyka. W zaleĪnoĞci od rodzaju ryzyka transfer moĪe dotyczyü transferu dzia-áalnoĞci kreującej ryzyko (np. poprzez subkontrakty) lub transferu odpowie-dzialnoĞci za szkody, czyli ubezpieczeĔ²¹³. Ze wzglĊdu na specyfikĊ dziaáalnoĞci rolniczej unikanie ryzyka, zwáaszcza pogodowego jest trudne lub niemoĪliwe, a wiec w związku z tym najwáaĞciwszą metodą zarządzania ryzykiem jest trans-fer ryzyka poza gospodarstwo rolne, np. poprzez wspomniane ubezpieczenia²¹⁴. Bez wzglĊdu na formĊ zabezpieczenia istotne jest, aby decyzja o sposobie ograniczenia ryzyka byáa podjĊta Ğwiadomie i uwzglĊdniaáa specyfikĊ konkretnego

210 www.polskieradio.pl (30.11.2015)

211 Ze wzglĊdu na podjĊta tematykĊ badawczą w poniĪszym rozdziale zostaną przedstawione wyáącznie ubezpieczenia gospodarcze w rolnictwie specyficzne dla tejĪe produkcji. W związ-ku z tym nie zostaną zaprezentowane np. ubezpieczenia odpowiedzialnoĞci cywilnej posiada-czy pojazdów mechanicznych, które są ubezpieczeniami istotnymi dla rolników, jednakĪe są to ubezpieczenia powszechne, a nie specyficzne dla dziaáalnoĞci rolniczej.

212 R.D. Pope, Risk and Agriculture, [w:] Economics of Risk, pr. zbior. pod red. D.J. Meyera, Kalamazoo 2003, MI: Upjohn Institute, s. 127-130.

213 I. JĊdrzejczyk, Ubezpieczenie jako metoda zarządzania ryzykiem w gospodarce wiejskiej w Ğwietle integracji europejskiej i globalizacji rynku, [w:] Ubezpieczenia gospodarcze. WieĞ i Rolnictwo, pr. zbior. pod red. M. Adamowicza, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2002, s. 24.

214 P. Kobus, Ryzyko wystĊpujące w produkcji roĞlinnej, metody jego pomiaru, [w:] Czynniki i moĪliwoĞci ograniczania ryzyka w produkcji roĞlinnej poprzez ubezpieczenia, pr. zbior. pod red. A. Wicka, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2013, s. 63.

gospodarstwa²¹⁵. Rolnik powinien zmierzaü do zabezpieczenia przed ryzykiem, którego czĊstotliwoĞü lub dotkliwoĞü dla prowadzonej produkcji są najwiĊksze.

Dla indywidualnego rolnika, zarządzanie ryzykiem polega na znalezieniu ko-rzystnej kombinacji dziaáaĔ wynikających z nieznajomoĞci przyszáoĞci i oczekiwanego zysku²¹⁶. W zakresie zarządzania ryzykiem przez poszczególne gospodarstwa rolne waĪna jest nieprzewidywalnoĞü pogodowa, w poszczegól-nych sezonach²¹⁷. W związku z tym równie waĪne jest dokáadne zbieranie danych klimatycznych w Polsce oraz ich dostĊpnoĞü (a takĪe ĞwiadomoĞü rolników o ich udostĊpnieniu)²¹⁸. Ograniczając straty w rolnictwie nie moĪna zapominaü o tzw.

reasekuracji agrotechnicznej (np. zabezpieczenia przeciwpowodziowe, zakup deszczowni, dofinansowanie straĪy poĪarnej czy melioracji), którą mogą lub w zasadzie powinni stosowaü rolnicy²¹⁹.

W tabeli 26 przedstawiono czynniki wpáywające na funkcjonowanie go-spodarstwa rolnego w Polsce. Ze wzglĊdu na coraz wiĊkszy majątek rolników, który w zasadzie jest toĪsamy z majątkiem ich gospodarstw domowych odpo-wiednio dobrane programy ubezpieczeniowe są coraz istotniejsze dla rolników²²⁰.

Tabela 26 Wybrane czynniki w zakresie ryzyka charakterystyczne dla gospodarstwa rolnego w Polsce

Cel funkcjonowania gospodarstwa rolnego Maksymalizacja zysku Maksimum strat ZadáuĪenie i zaprzestanie produkcji rolniczej ħródáo ryzyka Pogoda, rynek, decyzje polityczne

Mechanizmy unikania ryzyka Ubezpieczenia, legislacja

Majątek gospodarstwa rolnego DuĪy w gospodarstwach produkcyjnych i powiązany z majątkiem gospodarstwa domowego

Ceny produktów rolnych ĝwiatowe (w zasadzie uniezaleĪnione od cen na rynku lokalnym)

* przestawiono wielkoĞci charakterystyczne dla krajów rozwiniĊtych

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie: R. Gommes, Climate-related risk in agriculture, A note prepared for the IPCC Expert Meeting on Risk Management Methods, Toronto, Canada, 29 kwietnia – 1 maja 1998, s. 11.

215 J. Harwood et al. 1999, Managing Risk in Farming: Concepts, Research and Analysis, Technical Report, Economic Research Service, U.S. Department of Agriculture, s. 14-58.

216 H. Aimin, Uncertainty, risk aversion and risk management in agriculture, Agriculture and agricultural science procedia 2010, t. 1, s. 152.

217 R. Gommes, Climate-related risk in agriculture, A note prepared for the IPCC Expert Meeting on Risk Management Methods, Toronto, Canada, 29 kwietnia – 1 maja 1998, s. 2, 10.

218 B. Ozkan, H. Akcaoz, Impacts of climate factors on yields for selected crops in the Southern Turkey, Mitigation and Adaptation Strategies for Global Change 2002, t. 7, z. 4, s. 377.

219 Rolne ubezpieczenia dotowane upraw i zwierząt – co dalej?, „Gazeta Ubezpieczeniowa”

wtorek, 14 maja 2013, http://www.gu.com.pl (9.11.2015).

220 Ze wzglĊdu na obowiązujące w Polsce Ğwiatowe ceny na wiĊkszoĞü produktów rolnych moĪliwoĞci zabezpieczania dochodów z dziaáalnoĞci rolniczej, np. poprzez zmianĊ odbiorcy na innym rynku są ograniczone.

Zaprezentowane w tabeli 27 wielkoĞci przedstawiają zróĪnicowanie okre-Ğlonych rodzajów ryzyka na terenie Polski²²¹. ZróĪnicowanie to wynika miĊdzy innymi ze zróĪnicowania warunków klimatycznych na obszarze kraju. Wystar-czy wspomnieü, Īe np. w miesiącu kwietniu, Ğrednia temperatura w latach 1971--2000 wahaáa siĊ od 4,5°C w Zakopanem, przez 6,5°C w Chojnicach do 8,4°C w Opolu, natomiast suma opadów w podobnym okresie wyniosáa od 28 mm w Toruniu do 54 mm w Nowym Sączu²²².

Dla rolnictwa zagroĪenie stanowi nie tylko suma opadów, ale ich zmien-noĞü, która wzrasta (wyraĪona wspóáczynnikiem zmiennoĞci bĊdącym stosun-kiem odchylenia standardowego do wartoĞci Ğredniej), co jest dowodem postĊ-pującej niestabilnoĞci naszego klimatu²²³. Wzrasta równieĪ wartoĞü zniszczeĔ zarówno ekonomicznych, jak i spoáecznych, które są wywoáane przez czynniki klimatyczne²²⁴. Kwestią coraz bardziej istotną staje siĊ poprawa skutecznoĞci zarządzania ryzykiem powodziowym i suszą²²⁵. Zgodnie z danymi Organizacji ds. WyĪywienia i Rolnictwa (FAO) aĪ 84% zniszczeĔ i szkód powodowanych przez suszĊ dotyczy sektora rolnego²²⁶. Jak wskazano na rysunku 15 pod wzglĊ-dem sum opadów PolskĊ moĪna podzieliü na 3 czĊĞci: na obszary o trendach rosnących, trendach malejących i bez wyraĨnych trendów. W kaĪdej z tych czĊ-Ğci prawdopodobieĔstwo suszy jest inne, a wiĊc i inne bĊdzie prawdopodobnie zapotrzebowanie na ochronĊ ubezpieczeniową.

221 W pracy zostanie przedstawione kwestia opadów i temperatury, natomiast szerzej o innych ryzykach charakterystycznych dla rolnictwa, np. [w:] ZagroĪenia Okresowe WystĊpujące w Polsce, Rządowe Centrum BezpieczeĔstwa, Warszawa 2010.

222 NajuboĪszy w opady jest ciągnący siĊ równoleĪnikowo od Pojezierza Wielkopolskiego i Niziny Wielkopolskiej poprzez NizinĊ Mazowiecką pas Ğrodkowej Polski. Klimat w Polsce oraz analiza programów dziaáaĔ pod kątem zmian klimatu do 2015 r. Zaáącznik 4 do Progra-mu wodno-Ğrodowiskowego kraju, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, Warszawa 2010.

223 Klimat w Polsce oraz analiza programów dziaáaĔ pod kątem zmian klimatu do 2015 r. Za-áącznik 4 do Programu wodno-Ğrodowiskowego kraju, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, Warszawa 2010.

224 FAO, The Impacts of Natural Hazards and Disasters on Agriculture and Food and Nutrition Security: A Call for Action to Build Resilient Livelihoods, http://www.fao.org (27.11.2015).

225 Informatyczny System Osáony Kraju, http://www.isok.gov.pl/pl/ (2.11.2015).

226 FAO, The impact of disasters on agriculture and food security, http://www.fao.org (27.11.2015).

Rysunek 15 Trendy rocznych sum opadów atmosferycznych na obszarze Polski w okresie 1891-2000

ħródáo: Klimat w Polsce oraz analiza programów dziaáaĔ pod kątem zmian klimatu do 2015 r. Zaáącznik 4 do Programu wodno-Ğrodowiskowego kraju, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, Warszawa 2010.

Omówione czynniki są tylko jednymi z wybranych, które mogą wpáywaü na produkcjĊ rolną, ale wymieniü tu moĪna takĪe: uksztaátowanie terenu czy na-sáonecznienie, po te mniej przewidywalne jak: huragan czy grad. Z tego powodu nie moĪe dziwiü duĪe zróĪnicowanie ryzyka na poszczególne uprawy i dla po-szczególnych grup ryzyka na terenie caáego kraju (tabela 27)²²⁷. Ze wzglĊdu na specyficzne ryzyko dotyczące rolnictwa dotowane ubezpieczenia upraw rolnych funkcjonują w wielu paĔstwach na Ğwiecie²²⁸. MiĊdzy innymi w ten sposób paĔ-stwo zachĊca rolników do kupowania takich ubezpieczeĔ, jest to bowiem opáa-calne dla rolników, jak i spoáeczeĔstwa jako caáoĞci²²⁹.

227 Tabela nie uwzglĊdnia ryzyka poĪaru, gdyĪ to ryzyko, okreĞlone w pierwotnej ustawie z 2005 roku jako ogieĔ („szkody wyrządzone przez ogieĔ oznaczają szkody powstaáe w wyniku dziaáania ognia, który przedostaá siĊ poza palenisko lub powstaá bez paleniska i rozszerzyá siĊ o wáasnej sile”), bĊdący ryzykiem komercyjnym, zostaáo z niej wykreĞlone nowelizacją z 2006 roku. Uznano, iĪ Skarb PaĔstwa nie powinien subwencjonowaü skáadek do ubezpie-czenia związanego z takim ryzykiem.

228 V. Vilhelm, The Role of Public Support of Risk Management in Agriculture, Agrarian Per-spectives, Proceedings of the 20th International Scientific Conference, 13-14 wrzeĞnia 2011 Prague, Czech Republic, Czech University of Life Sciences Prague, Prague 2011, s. 179-185.

229 M.P.M. Meuwissen et al., Sharing risks in agriculture; principles and empirical results, NJAS-Wageningen Journal of Life Sciences 2001, t. 49, z. 4, s. 343-356.

Tabela 27 Przykáadowe wysokoĞci stawek taryfowych ubezpieczenia poszczególnych upraw rolnych od pojedynczych rodzajów ryzyka oraz pakiety ryzyka ujĊte w taryfach stawek stanowiących zaáączniki do umów zawartych przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z zakáadami ubezpieczeĔ na stosowanie dopáat do skáadek ubezpieczeĔ w 2014 r. Wyszczególnienie

Ryzyka/wysokoĞci stawek taryfowych G G, PwG, Usp, Pw Po UspPw S G, Usp

G, H, Dn, Pi, OziL

G, Usp, H, Dn, Pi, OziL

G, Pw, H, Dn, Pi, OziL

G, Usp, Pw, Po, H, Dn, Pi, OziL

G, Usp, Pw, Po

G, Usp, Pw, Po, S

G, Usp, Pw, H, Dn, Pi, OziL

G, Usp, Pw, Po, S, H, Dn, Pi, OziL

Po, Pi, OziL zboĪa jare 0,39- 2,0 0,98- 4,6 1,5- 12,0

0,5-3,62,0- 15,0

0,47- 4,0 2,0- 4,5

5,0- 12,0 6,0-13,0 5

zboĪa ozime0,39- 2,251,89- 10,0 1,8-8,01,67- 9,0 0,54- 4,0 4,0- 10,0 4,5- 11,0 5,0- 12,0 6,0- 14,0 5,5- 13,0 6,6-15,0 kukurydza0,35- 5,0 1,0-5,0 1,0-3,02,0- 17,0 0,47- 5,0 3,0- 5,5 5,0- 12,0 6,0-13,0 rzepak jary 0,95- 4,0 2,5-6,7

1,0-4,8 2,0- 15,0

1,33- 5,0 4,0- 6,5

5,5- 14,0 6,0-15,0 rzepak ozimy 3,62- 13,0 3,6- 10,0 3,15- 11,0 1,33- 5,0

5,5- 12,0 6,0- 14,0 6,0- 15,0 7,0- 17,0

6,0- 16,0 8,0-18,0 rzepik 2,5- 13,0 4,0- 10,0 2,5- 11,0 5,5- 12,0 6,0- 14,0 6,0- 16,0 ziemniaki 0,35- 2,0 1,0- 10,0 1,0-5,00,47- 5,0 3,0- 7,0 5,0- 14,0 6,0-16,0 buraki cukrowe 0,39- 3,6 1,0-6,0 1,0-3,0

0,54- 5,0 3,0- 5,5 5,0- 13,0 6,0-15,0 chmiel 2,0- 12,0

3,0- 12,0 2,0- 16,0 5,0- 12,0 5,0- 8,5 5,0- 12,0 6,0-14,0 tytoĔ 5,0- 12,0 5,0- 15,0 2,0- 18,0 6,0- 12,0 6,0- 10,0 6,0- 14,0 7,0-16,0

tab. 27 cd. warzywa gruntowe1,0- 12,0 1,5- 12,0 6,0-9,0

1,0-5,02,0- 18,0 6,0- 15,0 3,0- 12,0 7,0- 12,0 3,0- 9,0 10,0- 15,0 10,0- 14,0 6,0- 17,0 11,0- 16,0 6,6-18,0 owoce drzew i krzewów owocowych

5,0- 12,0 7,7- 15,0 1,5- 15,0 5,4- 10,0 2,0- 17,0 8,0- 15,0 5,5- 15,0 9,0- 14,0 9,0- 15,0 10,0- 16,0 10,0- 16,0 11,0- 17,0 11,0- 17,0 12,0- 19,0 drzewa i krzewy owocowe0,5- 12,0 1,0- 15,0 1,5- 12,0 1,0-5,00,5-2,01,5- 17,0 1,0- 15,0 2,0- 15,0 3,0- 6,0 2,0- 4,5 4,5-7,0 3,0- 8,0 4,5- 10,0 4,5-9,0 5,0-11,0 truskawki1,0- 12,0 1,0- 13,2 1,5- 12,0 2,0-9,01,0-7,22,0- 17,0 3,0- 15,0 2,5- 12,0 5,0- 13,0 3,0- 11,0 5,0- 18,0 4,0- 17,0 5,0- 16,0 5,0- 18,0 6,0-17,0 roĞliny strączkowe0,58- 6,0 0,64- 12,0 1,5- 12,0 1,0-3,62,0- 15,0 0,77- 5,0 3,0- 6,0 5,0- 13,0 6,15 G grad Pw przymrozki wiosenne Uspujemne skutki przezimowania Po powódĨ Pi piorun S susza H huragan Dndeszcz nawalny OziL obsuniĊcie siĊ ziemi i lawiny ħródáo: Uzasadnienie Projektu ustawy o zmianie ustawy o ubezpieczeniach upraw rolnych i zwierząt gospodarskich (druk 3247), http://www.sejm.gov.pl (15.10.2015).